INSTITVTIONES
PHYSIOLOGICAE
VIRO ILLVSTRI
SVIQVE AMANTISSIMO
PETRO CAMPER
PROFESSORI MEDICINAE HONORARIO
ACAD. REG. SCIENTIAR. PARISINAE
SOCIETAT REG. SCIENTIAR. GOTTINGENSIS
ALIARVMQVE ACADEMIAR. ET SOCIETATVM
MEMBRO
DE DISCIPLINA MEDICA MERITISSIMO
INSTITVTIONES HASCE
D.D.
AVCTOR.
Quae quondam Boerhaavium,
posteaque Hallerum, ad edenda
compendia physiologiae compulerunt ra-
tiones, iisdem et auctor harum institu-
tionum, vt eas conscribendi consilium
susciperet, se permotum fatetur.
Ille enim*): ‘„propriorum cogitato-
rum explicatione docentem plus proficere,
quam si opus ab alio conscriptum interpretari
suscipit –, clariorem fere doctrinam, atque
animatam plerumque sequi orationem„’ & s.p.
Iste vero*): ‘„etsi antea Boerhaa-
vii libro ad ordinandas praelectiones vsus
fuerit, proprias tamen postea in paginas
dicere incepisse, quod ab istius inde temporibus
anatome ita locupletata sit vt a se ipsa plu-
rimum differat„’ etc.
Quae tum temporis de anatome Hal-
lerus, ea hodieque multo magis de
ipsa physiologia valere neminem infitias
iturum speramus, qui vel ea huius dis-
ciplinae grauissima capita cogitauerit,
quae de respirationis vsu primario deque
calore animali agunt, tum de digestione,
de bilis genuina indole et functione, de
generationis negotio, et quae sunt eius-
modi alia.
Minus ergo auctori quam aeuo quod
viuit tribuenda sunt, quae post tot nu-
pera physiologiae incrementa rectius et
propius ad naturae veritatem in hisee
institutionibus tradidit, quam meritissimis
suis antecessoribus tradere licuit.
Quae tamen etiam ex propria penu
passim suppeditare ille studuit, siue no-
viter siue aliter ac hactenus factum est,
obseruata aut explicata, lectores docti
et aequi ipsi facile intelligent: praeser-
tim ex notis, quibus subinde subtilius
paulo quam in succinto textus tramite
licuit, de nonnullis id genus argumen-
tis disputauit.
Non minimam quoque operam in
ordine et iunctura totius opellae locauit,
[Seite X] vt nempe capita naturali vinculo et cum
quadam facilitate se exciperent, aliud
ex alio quasi fluere videretur etc.
Librorum non sterilem citauit farra-
ginem, sed selectum, in quo quidem
habendo duplicem seruauit rationem:
primo enim tironum in gratiam auctores
principes indicauit, aut qui singularia
physiologiae capita studiosius et ex pro-
fesso pertractarunt: tum vero et passim
minus tritos fontes excitauit, nondum,
vt ipsi visum erat, in physiologiae studio
hactenus pro dignitate frequentatos, vt
itinerum auctores, physicos & s.p.
Icones partium melioris notae anno-
tauit, et ex his quidem omnium fre-
[Seite XI] quentissime Eustachianas, quod Al-
binianam earum editionem, vt ditissi-
mum et magnopere perfectum in eo ge-
nere opus s. thesaurum potius nunquam
satis commendandum, in medicorum iu-
venum omnium ac singulorum manibus
esse merito optet.
Aliquas vero ipsi huic libro addidit
figuras proprias, eiusmodi partium qua-
rum aut plane nullae aut non tales inter
Eustachianas habentur.
Summus denique in vniuersum et
vltimus ipsi fuit finis, vt fida et succinta
et captu facilia traderet disciplinae initia,
qua vti non iucundior ita vix grauior
et vtilior altera in vniuerso medicinae
[Seite XII] ambitu extat; si modo vera sunt, vt
sunt verissima Galeni viri immortalis
in fronte methodi medendi verba: ‘„cuius-
que morbi tanta est magnitudo, quantum a
naturali statu recedit. – quantum vero
recedat, is solus nouit qui naturalem habitum
ad amussim tenuerit.’
Gottingae d. 15. Novemb. 1786.
Iis quae pag. 449. de aenigmaticae istius vesiculae
vmbilicalis in ouulis humanis tenerioribus reperiundae
constantia dicta sunt, addere liceat duplex mo-
nitum. vix nempe aliter quam in recentissimo abortu te-
nerrimam et corruptioni facillime obnoxiam eam par-
ticulam obseruabilem, tum autem tam exiguam sub-
inde esse eius paruitatem, et vasculi quo vmbi-
licali nectitur funi tenuitatem, vt curatissima tunc
indagine et cauta encheiresi armatoque opus fit oculo
ad eandem eruendam: id quod ipsis hisce diebus
comperi, cum ouulum abortiuum elegantisimum, vix
columbinum ouum mole aequans aperirem, et tener-
rimum embryonem formicae circ. magnitudine ei in-
haerentem deprehenderem, in cuius vero ouuli interiore
ambitu primo quidem intuitu nullum vmbilicalis vesi-
culae vestigium conspicere poteram. Curatius vero
inquirens et amnion paulisper a chorio separans, vti-
que eandem inter vtramque istam membranam inueni,
perexiguam quidem ita vt vix sinapis semen magnitu-
dine superaret, sed nihilominus luculentissimam, lym-
pha sua plenam filoque tunc facile dignoscendo cum
breui et crasso funiculo vmbilicali a latere iunctam.
Tria sunt, quae in corpore humano
viuo, cuius functiones ad physiolo-
gicam disciplinam pertinent, consideranda
veniunt*):
solida scil. eius, s. continentia:
tum fluida, quae istis solidis continentur:
denique, et quod summum est, vires
vitales, quibus maxime quidem solida ad
impulsus fluidorum recipiendos, eademque
propellenda, aliosque motus perficiendos,
incitantur; quae tamen vires neque ab
ipsis quibusdam fluidis omnimode abesse
videntur; et in vniuersum organici corporis
essentiam quasi constituunt.
Haec vero tria, etsi inuicem reapse
inter se distincta sint, ideoque sigillatim
heic recenseantur, in vino tamen corpore,
vtpote circa quod omnis physiologia et
vnice versatur, tam intimo nexu iuncta
sunt, vt vix ac ne vix quidem alterum
absque alterius conuubio concipere animo
liceat.
Limpidissimi enim corporis nostri hu-
mores terreno tamen suo elemento scatent:
et solidae contra partes, praeterquam quod
ex ipsis istis fluidis primo gignuntur, et-
[Seite 3] iamsi maxime siccae nobis videantur, phleg-
ma tamen quoddam continent: denique
vix fibrillam, ni fallimur, in corpore viuo,
vitali sua vi plane orbam, dicere licet.
Iam vero de singulis his tribus seorsim:
et primo quidem de fluidis; vtpote quae
et longe maximam*) et primigeniam
corporis nostri partem constituunt.
Quicquid fluidi corpore nostro continetur,
id omne ad tres classes principes commode
referri videtur.
Est enim vel A) crudus vt audit humor,
quo maxime chylus spectat, primis quas
vocant viis, contentus, in sanguinem ver-
tendus; tum vero etiam quae corporis ex-
terna superficie absorbta eidem aduehuntur;
vel denique C) ex sanguine iterum se-
cretum liquidum: idemque siue certis vsi-
bus destinatum et inquilinum; siue iners
et mere excrementitium.
De prima et tertia harum classium alias
dicendi locus erit, vbi ad chylosin, et ad
secretionem, et ad alias functiones peruen-
tum erit, ad quas singuli humores perti-
nent. Iam vero de sanguine agamus, prin-
cipe ac primario ac vere vitali latice, qui
omnium reliquorum humorum quasi promus
condus dici meretur; vtpote in quem cru-
dus quem diximus humor vertitur: et ex
quo reliqui ad vnum omnes secernuntur
et deriuantur: quique, si a paucis corporis
partibus discesseris, qualis epidermis est,
et arachnoidea tunica, et amnion etc.
tum et dentium vitrea substantia etc. per
vniuersam reliqui corporis compagem
longe lateque discurrit.
Est vero sanguis liquidum sui generis,
noti coloris, plus minus intensi: ad tactum
glutinosum: calens: hactenus inter natu-
rae arcana referendum, quod nulla adhuc
arte ipsi similis liquor effici potuerit.
Hocce liquidum ex viuo homine re-
center emissum et vase exceptum sequen-
tia maxime prodit phaenomena*):
Et primo quidem, maxime quamdiu
adhuc calet, vapor ex eo ascendit, qui
campana exceptus roris ad instar in guttas
confluit, aquosae indolis, vulgari s. fonta-
nae aquae satis similis, nisi quod nidorosum
odorem habet, singularem (in carniuoro-
rum sanguiue grauiorem) et quem vere
animalem dixeris, qualem et vrina adhuc
calens, aut funeris recentissime dissecti
thoracicum et abdominale cauum spirat.
Eiusdem vero aquosi laticis multum quo-
que reliquis quae dicentur sanguinis par-
tibus constitutiuis admixtum remanet.
Interim dumque sensim frigescit sanguis
vase contentus, in binas partes secedere
incipit. In coagulum nempe primo abit, e
[Seite 7] cuius superficie mox vndequaque exsudat
quasi latex ex flauescente subrubellus,
quem serum vocant sanguinis; quo plus
autem exsudat, temporis progressu, huius
seri, eo contractius et mole minus reddi-
tur id ipsum coagulum, quod crassamen-
tum, item ab aliqua similitudine tum co-
loris tum scissilis compagis, hepar sangui-
neum, aut placenta, et, quod a fero
circumsusum ipsi innatet, insula audit.
Ipsum vero istud crassamentum facili
encheiresi, conquassando nempe aut saepe
repetitis vicibus abluendo, denuo in binas
partes constitutiuas abit; in cruorem nempe
qui vniuerso sanguini purpureum imper-
tierat colorem, et qui ablutione secedit a
lympha, quae altera est eaque solidior pars,
quare et basin crassamenti eam vocant;
cui cruorem magis amicum esse quam sero,
vel exinde patet quod nonnisi violentia
quadam adhibita ab ea basi secedat. Ipsa
autem ea cruoris secretione lympha eo
orbata magis magisque pallescit, vsque
[Seite 8] dum denique albi et satis tenacis coaguli
habitum prae se fert.
Et hae quidem sunt quaternae partes
principes sanguinis. – Aquosus scil. eius
latex; tum serum; hinc cruor; denique
lympha; quae tamen omnia quamdiu inte-
gro suo vitali calore praedita sunt, in-
time mixta, aequabilem et homogeneum
liquorem constituunt.
Iam de postremis tribus paullo curatius
agendum est; aquosus enim quem diximus
latex, nihil singularis quod amplius nos mo-
rari debeat prae se ferre videtur: imo nec
sanguini proprius est, non magis quam aër,
ipsi, vt reliquis corporis nostri partibus
inhaerens, de quo tamen infra paucis
adhuc agetur.
Serum itaque gelatinosus humor est,
idemque qui maxime vniuerso sanguini
viscosum habitum impertit: in vniuersum
[Seite 9] albumini ouorum simillimus*); vtpote
qui calori 150 graduum (scalae Fahrenhei-
tiani thermometri) expositus in coagulum
album scissile, albumini cocto simile, abit:
quale quid etiam, etsi serius et post 20
demum horas contingere docuit cl. Mos-
cati**), si calx viua ipsi admixta fuerit.
Leniter vero exsiccatum serum, sibi cetero-
quin commissum, in substantiam pelluci-
dam, gummi arabico quoad externam fa-
ciem non absimilem vertitur, quae sensim
aeque ac albumen siccatum in numerosas
fissuras, spiralis et plane singularis for-
mae, dehiscit.
Praeter alias autem seri dotes, id ma-
xime memorabile videtur, quod cl. Priest-
leii experimentis†) monitus toties com-
[Seite 10] peri, facilitas scil. qua aër, cui vas san-
guine repletum exponitur, per medium cui
crassamentum alte immersum est, serum,
in illud agere, coloremque eius maxime
mutare valet, cum e contrario eadem aëris
in crassamentum actio longe difficilior imo
vix vlla reddatur, quodsi idem, seri loco
alio fluido, aqua aut oleo etc. imo et
alieno saltim ipsius corporis humani hu-
more, saliua v.c. aut vrina tegitur.
Cruor aliam et maxime memorabilem
sanguinis partem constituit, et colore et
particularum figura, imo et elementis
quae ignis tortura ex eo elicit, plurima
singularia prae se ferens. Ad maxime ela-
boratos corporis succos pertinere videtur,
qui et in foetu tenerrimo vix ante quar-
tara post conceptionem hebdomadem, nec
ante quadragesimam horam in pullis galli-
naceis incubatis, apparet: et post graues
sanguinis iacturas prae reliquis sanguinis
elementis omnium difficillime restauratur.
Globulis constat, a Leeuwenhoekio
primum obseruatis, quorum in recenti
sanguine perpetua et constans figura, et
aequabilis magnitudo, et quod in nullo
alio humore aequales (in vnico lacte qua-
dantenus similes) reperiantur, nullum du-
bitationi concedit locum, quin maxime
essentiale et a reliquis quas diximus sangui-
nis elementis plane diuersum, constituant,
etsi longe simplicior eorum forma videatur
quam clari nominis viri eandem perhibue-
runt. Vt enim de fictitia Leeuwen-
hoekii ratione eorum sextupla taceam,
neque annulorum forma, quam cl. della
Torre ipsis tribuit*), neque vesicularum
opaco nucleo praeditorum mihi apparue-
runt, qualem Hewsonus in iis se de-
[Seite 12] prehendisse ait*). Verum non nisi glo-
bosa, et si recte vidi, solidae gelatinae
specie oculis vsurpaui. Lenticularem qui-
dem, quam obseruatores ipsis tribuunt fi-
guram, non negauerim, mihi saltem non
adeo certe visam vt asserere audeam.
Disputatum est num formam mutare
possint, quando per angustissimi luminis
vasculum ipsis transeundum foret; e sphae-
ricis tunc ouales fieri, posteaque, quando
denuo in capacius vas emerserunt, in pri-
stinam globosam formam resilire, credo
curato obseruatori Reichelio**); etsi
neque hoc mihi ipsi adhuc videre contigerit.
Ipsa vero globosa eorum figura non nisi
in viuo aut saltim recenter emisso sanguine
cernitur; temporis enim progressu perit; ita
vt tunc quasi deliquescere videantur globuli.
In magnitudine horum globulorum con-
stituenda dissentiunt physiologi. Hale-
[Seite 13] sius eos 1/3240 vnciae diametro aequare
contendit. Senacus circ. 1/3300 alii aliter.
Color ipsis ruber, imo vniuersi sangui-
nis rubor ab iis deriuandus videtur. Mul-
timode autem istius coloris intensitas va-
riat, pallidior certe animautibus inique
nutritis, aut quae graues haemorrhagias
sunt perpessa; floridior arteriosus, aut qui
aëri atmosphaerico, maxime vero vbi de-
phlogisticato expositus fuerit; obscurior
venosus, et in fixo aut inflammabili aëre
detentus.
In vniuersum, quae augeant ruborem
sanguinis eundemqne magis intensum red-
dant, in promtu caussae sunt; vnde vero
primaria ad eam rubedinem dispositio de-
riuanda sit, hoc opus hic labor. Halle-
rus eam in croco martis ponebat, quod
sanguis magis quam ossa aliaeue corporis
partes ferro scateat, etsi quantitas eius
exigua sit, imo mirum quantum in ea
[Seite 14] constituenda varient auctores; ita v.c.
Menghinus rationem eius ad vniuersam
sanguinis massam faciebat vt 1 : 110. cl.
Rhades vero modo vt 1 : 427 imo in
aliis experimentis vt 1 : 503 etc.
Sed et hoc scire oportet, id serrum non
nisi calcinato cruore manifestari, cum e
contrario si leniter siccatum fuerit, etsi in
tenuissimumm puluerem redactum, et siue
aquae siue argento viuo mobilissimo vehi-
culo impositum, ne hilum quidem eius a
magnete attrahi expertus sim.
Vltima consideranda venit ex principi-
bus quae sanguinis massam constituunt
partibus, lympha scil. quam et basin cras-
samenti, alii partem mucosam s. glutino-
sam, alii fibram sanguinis appellant.
Haec quondam cum sero male confusa
est, a quo tamen toto quod aiunt coelo
differt, cum iam aëris, maxime frigidioris,
contactu in coagulum abeat, calcis vero
[Seite 15] viuae admixtione, qua serum cogi dixi-
mus (§ 11) fluida conseruetur, aut si iam
coacta sit, eius accessu denuo deliquescat.
Modos quibus a cruore separari possit,
supra tetigimus (§ 9). Aliis autem artificiis,
vt virgulis eandem feriendo, in membra-
nae speciem vertitur, quam ab inuentore
Ruyschianam*) appellant.
Similitudo, quae huiusmodi membra-
nam, arte paratam, et phaenomena quae-
dam memorabilia in morbis, inflammato-
riae maxime indolis, intercedit, haec ipsa
quoque ad lymphae de qua agimus coa-
gulum referenda esse demonstrat.
Pertinent illuc, vt pauca tantum e plu-
rimis tangam, crusta sic dicta pleuritica,
quae crassamentum sanguinis in vase ex-
cepti et stagnantis quandoque obducit;
tum et similes pseudometabranae quae ex
[Seite 16] visceribus inflammatis transsudare eaque
inuestire solent; tum et quodammodo ipsa
caduca Hunteri ex vteri impraegnati et
oestri venerei igniculis calentis cauo ex-
sudans; porro membranae cellulosae qui-
bus ex peripneumonia pulmones cum pleura
subinde coalescere videmus; aut quales
post graues in cauum abdominis haemor-
rhagias nasci solent; et qualia, vt singu-
lare eorum exemplum afferam, lithopae-
dion vulgo sic dictum, in abdomine diu
detentum, vicinis visceribus tenaciter an-
nectentia*), coram video. Sed et polypi
similiaque coagula, huius ordinis esse
videntur.
Haec quae diximus phaenomena, alia-
que passim memoranda, summam huius
lymphaticae partis dignitatem aperte de-
monstrant, in qua, si quid sanguini vitalis
principii inest, vt omnino verisimillimum
videtur, id maxime huicce lymphae in-
haerere, apparet.
Praeter hactenus enumeratas partes
sanguinis principes, alia elementa ipsi quo-
que admixta esse, iam monuimus (§ 10).
Aër maxime huc spectat, quem 1/33
vniuersae sanguinis massae efficere vulgo
docent, qui vero hominis viui et sani
sanguini non liber et elastica sua specie
inest, sed intime subactus quasi et infixus
neque facile extricandus. Imo experimen-
tis didici, vel purissimi aëris perexiguam
dosin chirurgiae infusoriae encheiresi in
venam iugularem canum immissam, vehe-
mentissima symptomata excitare, vt pal-
pitationes cordis, soporem, conuulsiones,
et si paulo maior fuerit quantitas, ipsam
mortem inferre*).
Enarratae partes elementares propor-
tione relatiua mirum quantum differunt,
pro multifaria ratione aetatis, nutrimenti,
[Seite 18] aliorumque id genus momentorum, quae
sanitatem cuiuis homini propriam con-
stituunt.
Solida*) ex ipsis fluidis ortum ducunt;
ita vt in primo gelatinosi embryonis rudi-
mento sensim sensimque solida suis quae-
que locis subnascantur, infinitis cohaesio-
nis gradibus**) inter se diuersa, a mol-
lissimis et fere pultaceis inde, qualis est
substantia medullaris cerebri, ad durissi-
mas vsque, cuiusmodi est cortex vitreus
coronae dentium.
In omnibus hisce solidis terrea basis
plus minus abundat, eaque maxime cal-
careae indolis, sed acidis (phosphoreo
maxime, tum et partirm saccharino) iuncta.
Cohaesionem autem adiuuant praeter ipsam
contextus rationem, tum aëris ipsis in-
fixi copia*), eo maior (vt Halesius
vir summus experimentis euicit) quo soli-
diora; tum gluten quod vocant animale,
quale vulgatum illud fabrile est ex ani-
mantium partibus solidis eductum. Ortus
huius gelatinae ex iis, quae de sanguinis
indole viscosa dicta sunt explicatu facilis est.
Ferreum elementum cui vulgo magnas
ad cohaesionem in corpore humano fir-
mandam partes tribuunt, vix in censum
referrem, perexiguam eius quantitatem
[Seite 21] cogitans, vtpote quum durissimarum par-
tium, ossium scil. integrae binae librae
vix 1/5 grani ferri contineant.
Magna pars solidorum corporis nostri
fibrosam compagem monstrat, ex filis plus
minus parallelis contextam. Cernere id
est in ossibus, foetuum inprimis, tum in
musculari carne, in tendinibus, ligamen-
tis, aponeurosibus, membranis quibusdam
v.c. dura meninge etc.
Aliis vero partibus diuersa ab hac
quam diximus textura est, vt nihil fere
fibrosi in ipsis discernere liceat, sed alia
suique generis peculiaris compages, quam
parenchyma graece dicunt, idque visceribus
maxime secernentibus quibusuis proprium:
aliud v.c. renibus, aliud hepati etc.
Verum omnibus hisce compagum ge-
neribus, siue ad fibram siue ad parenchy-
ma proprium pertineant, communis quae-
[Seite 22] dam tela intertexta est, quae celluosa au-
dit, inter primas et principes et maxime
memorabiles corporis nostri partes consti-
tutiuas referenda*).
Primo enim plures corporis humani
partes solidae fere totae quantae ex eius-
modi tela sunt constipatae, quo v.c. per-
tinent pleraeque membranae et cartilagi-
nes, vtpote quas diutina maceratione in
laxiorem iterum telam cellulosam resoluere
licet. Aliis vero tamen adeo intime in-
tertexta est, vt reliquorum quibus con-
stant partium, receptaculum quasi sit et
fulcimentum; ita v.c. durissima ossa antea
ex cartilagine constabant, quae ipsa tela
erat cellulosa stipata: postea vero succi
ossei accessu in laxiorem cellulosam di-
stenta, eoque ipso quasi impraegnata. Imo
vix ab vlla corporis nostri parte solida
abesse videtur ea tela, si corticem vitreum
coronae dentium excipias, vtpote in quo
[Seite 23] acido fortiori commisso nihilum eiusmodi
telae simile reperire mihi licuit.
Porro etiam ea tela tanquam sepimen-
tum vicinis partibus, musculis praesertim
et membranis interiecta est: aliis tanquam
fulcrum adiacet, vasis maxime neruisque:
in vniuersum autem commune quoddam
vinculum constituit, quo partes omnes ac
singulae cum vicinis suis cohaerent.
Duplex exinde per se fluit consectarium:
alterum quod ipsa haecce tela cellulosa
vniuersae totius corporis compagis eatenus
fundamentum constituat, vt si animo con-
cipere liceret omne id quod praeter cellu-
losam in corpore superest demtum, et cel-
lulosam eam totam situ suo superstitem,
nihilominus vniuersi corporis partiumque
eius formam remansuram fore.
Alterum, quod ipsius huius fundamenti
cellulosi ope nexus et via quaedam inter
omnes corporis partes pateat, sintue cete-
[Seite 24] roquin natura sua maxime diuersae, siue
situ a se inuicem remotissimae; id quod tum
ad dirimendas de continuationibus mem-
branarum logomachias, tum ad explicanda
quamplurima morbosa phaenomena notari
meretur.
Vti vero ea tela cellulosa plerisque
corporis partibus solidis ortum et funda-
mentum praebet, ita ea ipsa lymphaticae
quam diximus sanguinis parti originem
suam debere videtur, vtpote quam ex
peripneumonicorum pulmonibus transsu-
datam in ipsam eiusmodi telam abire vidi,
quae mox pseudomembranas constituens
viscera ea pleurae nectere solet.
Haec de telae cellulosae natura et
dignitate generatim dicta sufficiant. Iam
de nonnullis eius varietatibus.
Et primo quidem non vna eius est
firmitas.
In vniuersum enim, ceteris paribus,
humano corpori tenerrima concessa videtur
[Seite 25] cellulosa, si cum eadem tela in animan-
tibus compares; imo ni fallor ipsissima
haec cellulosae humanae mollities ad prin-
cipes hominis praerogatiuas pertinet, quo
ipso tum ad sensum stimulorum subtilio-
rum tum ad motus aliasque functiones
maiore cum perfectione subeundos aptior
redditur.
Sed et ipsos homines multa intercedit
cellulosae quod ad laxiorem aut firmiorem
contextum differentia, respectu aetatis,
sexus, vitae generis, climatis etc.
Denique etiam varius est tenor huius
telae pro varietate locorum corporis qui-
bus interiacet; ita v.c. laxior in palpebris
et praeputio, strictior circa aures etc.
Porro et vsus telae cellulosae alius
praeter eum quem in genere corpori prae-
bere diximus (§ 29. 30.) nominandus venit,
quo quidem cellulae eius recipiendis non
vnius generis fluidis sunt destinatae.
Et quidem maxime halitum serosum s.
aquulam cellulis suis recipiunt, qua ad
vnam fere omnes corporis partes irrorantur,
lubricantur, et quam spongiae humidae in
modum imbibere videtur haecce tela*).
Praeterea autem aliis quoque nonnullis
humoribus recipiendis inseruit quarundam
corporis partium tela cellulosa. – Ita ea
quae vitreum oculi corpus constituit, hu-
more eius nominis grauida est:
quae membranam medullarem ossium for-
mat (quam vulgo, ast minus apte, periosteum
internum appellant) medullam continet:
magna denique pars mollibus partibus
interiecta, reliquum adipem.
Et heic quidem triplex memoranda vi-
detur varietas:
Sunt enim primo partes corporis, qua-
rum cellulosa, etiamsi mollissima et maxi-
me flaccida, numquam tamen in homine
sano adipe repletur, qualis ea est, quae
palpebris interiacet, et viri genitalibus
substrata, etc.
Porro autem numerosis per corpus lo-
cis inconstans adeps diffusus est, et is
quidem eiusdem generis*) cellulis, quae
alias aquulae quam diximus serosae reci-
piendae inseruit, inhaerere videtur.
Denique autem quibusdam in locis
perpetuus et ni fallor certis et definitis
loculis inclusus est adeps, statutis et sin-
gularibus vsibus inseruiens, quo v.c. eum
referrem, qui montem veneris in pube
feminea constituit, et qui peculiarem et
[Seite 28] circumscriptam glebam formare mihi visus
est*).
De adipe**) ipso pauca addere liceat,
cum is maxime commodus de eo agendi
locus videatur.
Oleum est, vnguinosis vegetabilium
oleis haud absimile†); blandum, inodo-
rum, leuius aqua; phlogisto constans,
phlegmati ope acidi sui generis††) nuptum.
Sero in fetu subnascitur, ita vt vix
ante quintum post conceptionem mensem
certa eius vestigia in eo dignoscere liceat.
Diuersis in locis varia eius est con-
sistentia. Fluidior v.c. qui orbitae inhae-
ret; durior e contrario et ad seui simili-
tudinem accedens, qui renibus adiacet.
De secretione eius disputatum est:
num scil. ope peculiarium glandularum
fiat, quae Gu. Huntero sententia fuit,
an tantum per diapedesin ex arteriis
transsudet? Posterior sententia praeter
alia argumenta vel exinde verisimilior
videtur, quod et subinde praeter naturam
adeps visus fuerit in regionibus alias eo
orbis: id quod aptius errore loci ex iniqua
vasorum dispositione, quam glandulis con-
tra naturam nouiter exortis explicari posse
videtur: ita v.c. in ipso oculi bulbo adeps
aliquando repertus est; et simile seuum
locum replere solet ex quo testis exstirpa-
[Seite 30] tus est; imo vix cauum corporis est, in
quo non quandoque visa fuerint steatomata.
Sed et in vniuersum glandulae quibus
secretionem pinguedinis tribuere annisi
sunt viri cl. hactenus ad entia rationis
pertinent.
Vtut interim sit, id certo constat, tum
secretionem tum resorbtionem eius cele-
riter peragi posse.
Lubricat solida et motum adiuuat. Ni-
miam sensilitatem obtundit. Frigus arcet.
Demum et cutem aequaliter distentando
pulcritudinem iuuat.
Vt peculiares pinguedinis certis quibus-
dam locis destinatae vsus taceam, vt me-
dullae ossium etc.
Ad nutritionem vero hominis*) sani
vix quicquam conferre videtur.
Difficile pensum aggredimur, solidum nem-
pe viuum*), et virium vitalium enarra-
tionem, quibus partes corporis nostri ani-
mantur quasi, et tum ad stimulorum im-
pulsus recipiendos, tum ad motus perfi-
ciendos, aptae fiunt.
Primo autem de solido viuo acturos
limites eius definire oportet, vbi facile
patet, non magis heic de eiusmodi viri-
bus sermonem esse, quae corpori humano
cum reliquis in rerum natura corporibus
communia sunt, qualis est elasticitas [cu-
ius ceteroquin virtutes in oeconomia ani-
mali multifariae sunt*)]; quam de iis,
quae animae competunt, etiamsi magnam
harum in corporeas solidi viui vires po-
tentiam esse neminem inficias iturum spe-
ramus. Verum vnice de iis agi, quae
diuerfis organicae corporis nostri materiei
generibus insunt, et ni grauiter fallor,
ad sequentes maxime ordines redeunt.
Prima scil. et maxime vniuersalis ha-
rum virium vitalium species, et quam in
inferiore gradu s. limine quasi reliquarum
ponere licet, contractilitas est (sit venia
[Seite 33] barbarae voci, qua rem veteri Latio ignotam
designare oportet) simplex scil. ad se con-
trahendum nisus. Haec vis, vt mihi qui-
dem videtur, in omni tela cellulosa resi-
det, aeque late ergo ac ipsa ea tela patet,
ideoque per vniuersum fere corpus regnare
dicenda. Neque male fortassis exinde vis
cellulosae appellanda.
Altera harum virium vitalium, irrita-
bilitas audit Halleriana, quae musculari
vnice fibrae competit, ideoque vis muscu-
laris dicenda. Singulari plane motu oscil-
latorio et quasi tremulo se manifestat,
vel exinde a simplici contractione distin-
guendo quod longe facilius ad quemuis
cuiusuis stimuli acrioris accessum excitetur.
Tertia est sensilitas, s. quod vnice ner-
vosae medullae cum sensorio communicanti
conueniat, vis neruea dicta, qua quidem
efficitur, vt si partes ea praeditae stimulis
in eas agentibus irritatae fuerint, senso-
rium exinde afficiatur.
Haec virium vitalium triga tommunium
nomine venire potest: cum plus minus
aut omnibus fere aut plurimis saltem cor-
poris partibus, quas similares vocauere
veteres, competat.
At enim vero praeter has quarta ad-
huc excitanda venit, vita scil. propria;
sub qua denominatione eas intelligo vires,
quae singularibus quibusdam corporis par-
tibus, peculiaribus functionibus destinatis,
conueniunt, neque ad vllam priorum vi-
rium communium classem referri possunt.
A priori quod dicunt, sanae rationi
neutiquam repugnat, eiusmodi partes,
quae textura, fabrica, et functione plane
singulari a reliquis differunt, viribus quo-
que peculiaribus ad eas singulares actiones
peragendas a natura instructas esse.
A posteriori autem, curata naturae ob-
seruatione docemur, esse vtique partes,
[Seite 35] viscera praesertim, quae motus adeo sin-
gulares produnt, vt vix ac ne vix quidem
ab vna alteraue communium quae diximus
virium deriuari possint, sed vitae cuidam
propriae tribuenda videantur.
Exemplo sint iridis motus; erectio pa-
pillae in mamma muliebri; motus fimbria-
rum tubae Fallopianae; actio placentae;
et vteri ad partum; descensus testium in
foetu masculo; et ni fallor magnam quo-
que partem vniuersum secretionis negotium.
Denique et quinto loco nominandus
venit nisus formatiuus, qui tanquam causa
efficiens totius negotii generationis, (la-
tissimo scil. sensu sumti, quo nempe et
nutritionem et reproductionetn tanquam
sui modificationes complectitur) considerari
debet, vtpote qui efficiat, vt materies
situe genitalis situe nutritia, destinatis ipsi
locis recepta et ad statutam maturitatem
perducta, debitam formam induat, et in
eiusmodi partes abeat, quae postmodum
[Seite 36] iis quas recensuimus viribus, contractilitate
nempe, aut irritabilitate, aut sensilitate,
aut demum vita propria, instruantur.
De nisu hocce formatiuo pluribus di-
cetur, vbi ad generationis negotium per-
ventum erit;
ita de irritabilitate ad motum muscularem;
de sensilitate ad actionem systematis
neruosi;
de vita propria passim prout occasio feret.
De contractilitate autem pauca adhuc
sigillatim monendi hic locus est.
Per vniuersum fere corpus eam regnare
dixi, quatenus nempe tela cellulosa do-
minatur.
Inest ergo iis primo loco partibus quae
totae quantae e tela cellulosa constipatae
sunt, membranis v.c. Nam has contra-
ctiles esse nemo infitiabitur, vel tunicae
dartos constrictionem cogitans, aut cuta-
neos spasmos aut peritonei, quod solum
intestina herniosorum quandoque iugulasse
visum est.
Porro visceribus quae maximam par-
tem ex eiusmodi tela sunt conflata, quo
v.c. pulmones pertinent, quorum extimam
superficiem crebris viuisectionibus edoctus
valde contractilem, neutiquam vero vt
Varniero nuper asserere placuit, vere
irritabilem reperi.
Imo nec ab ossibus abesse contractilita-
tem tum alueoli docent, quos post den-
tium lapsum constringi vulgo notum est,
tum necrosis morbosa, qua constat, emor-
tuo osse euulso, nouum os, quo antea
eingebatur, sensim sensimque ad natiuam
vsque fere crassitiem et formam se con-
trahere.
Vti vero dentium substantiam vitream
tela cellulossa carere supra monuimus (§ 29)
ita et hacce contractilitate destitui, exinde
verisimile mihi videtur, quod parte eius
vel carie exesa vel casu defracta, quicquid
eius restat, non vt in alueolis fieri modo
diximus contrahatur, sed irreparabili hiatu
perennet.
Ipsa porro haecce telae cellulosae se
contrahendi facultas ad primas et princi-
pes roboris et sanitatis fulcra referenda,
et in ea tonus partium a Stahlio, acerrimi
ingenii viro, adeo ornatus, ponendus
videtur; vtpote quae tela, vt vnum exem-
plum plurium loco in medium proferam,
in homine sano aquosum laticem cuius
meminimus, spongiae in modum resorbet,
et dehinc contractilitate sua in venas lym-
phaticas propellit; in morboso contra
statu, tono suo orba, (atonica facta) hae-
rente oppletur aqua, oedemati aliisque
id genus cachexiis ortum praebens.
Haecce tria (§ 1) quibus enarrandis huc-
vsque occupati fuimus, in corpore humano
viuo perpetuo inuicem agunt et reagunt.
Fluida nempe agunt tanquam stimuli in
solida; haec vero vi sua vitali tam ad
recipiendam eam stimulorum actionem,
quam ad reagendum in ea, instructa sunt.
Et in sano quidem homine omnis hicce
siue agendi siue reagendi modus certo et
definito quasi aequilibrio alteri respondet.
Accedit praeterea mirandus partium,
etsi remotissimarum, consensus, non vno
ex fonte deriuandus*).
Alius enim ad neruos redit eorumque
tum stupenda anastomosium retia, tum
plexuum et gangliorum intricatam textu-
ram; quorum ope stimulorum impulsus
sensorio communicati in remotiores exinde
partes reagere possunt.
Alius ad vasa referendus vtriusque
generis, sanguifera scil., et lymphatica
absorbentia.
Alius ad fabricae quandam similitudi-
nem et exinde natam sympathiam.
Vt telam cellulosam taceam, quam,
vt commune vniuersi corporis vinculum
constituere vidimus ita etiam consensio-
nem partium quam maxime iuuare posse,
per se intelligitur.
Denique et summum naturae myste-
rium huc pertinet, animae scil. cum cor-
pore suo connubium, et multifaria et in-
gens alterius in alterum potentia; de qua
cum alias pluribus agatur, heic interim
paucissimis tantum notasse sufficiat, prae-
[Seite 41] ter voluntatis in plerosque musculos aper-
tum imperium, alias quoque esse faculta-
tes quae vim suam, vel citra omne vo-
luntatis subsidium, in corpus exercent.
Pertinent huc e.g. coeci et mere ani-
males innati instinctus, qualis est qui ad
venerem stimulat.
Est porro sensuum internorum et ma-
xime quidem phantasiae, et quae eius ope
sufflaminantur animi pathematum ingens
in corpus dominium.
Est denique eorum interuentu etiam
cum nobilioribus et altioris ordinis animi
facultatibus corporis commercium et mu-
tuus influxus.
Multifaria hacce solidorum et fluido-
rum et virium vitalium consensione (§ 53),
partium sympathia (§ 54), et animi cum
corpore intima contagione (§ 55) vita vi-
get et sanitas, quibus autem non vna ea-
demque latitudo est, sed quae infinitis
gradibus inter se discrepant.
Vitae enim diuersi gradus inter bina
extrema locantur, quorum alterum vita
maxima audit; alterum vita minima.
Maxima dicitur, quando in vigore ae-
tatis functiones corporis summum perfe-
ctionis fastigium attigerunt, ακμην graeci
vocarunt; athleticum etiam dixeris statum.
Minima e contrario, quando functio-
nes, etsi ceteroquin pro statutis circum-
stantiis perfectissime secundum naturam,
modo lentius peraguntur; qualis est vita
foetus in vtero, eoque minor quo ipse
tenerior et origini suae propior; ita in
vniuersum dormienti vita minor quam vi-
gilanti; seni minor quam in virili aetate
constituto et s.p.
Sanitatis autem non minor varietas:
imo cuiuis homini propria est dicenda*):
cum et quos sanissimos vocamus, inter se
[Seite 43] tamen pro sanguinis diuersa constitutione,
toni porro reliquorumque virium vitalium
varietate, multimode discrepent, alter hinc
aliter ab iisdem stimulis in corpus agen-
tibus afficiatur etc. Fortassis etiam cuiuis
propriae etsi vix obseruabiles idiosyncra-
siae; cuiuis ex vi consuetudinis aliarum
rerum, etsi ceteroquin innocuarum, im-
patientia; aliarum etsi insolitarum ferendi
facilitas, imo subinde desiderium.
Et is ipse quoque cardo esse videtur,
in quo temperamentorum toties agitata na-
tura et varietas vertitur, vtpote quae in
ipsa ea tum partium, sanguinem consti-
tuentium proportione et miscela (§ 22),
tum virium quae enarrauimus vitalium
diuerso vigore, tum etiam vario exinde
in animam agendi et huius in corpus re-
agendi modo, consistit, vnde tam peculia-
ris erga stimulos senfus, quam singularis
ad motus perficiendos maior minorue fa-
cilitas fluit.
Varietas hinc temperamentorum reuera
infinita: neque vnquam ad certas et de-
finitas classes redigenda. Quodsi tamen
quodammodo redigere libuerit, commode
quatuor vulgatis eorum ordinibus acquies-
cere poterimus: quibus nempe in phleg-
maticum, sanguineum, cholericum et me-
lancholicum diniduntur.
Haec enim diuisio etsi eam Galenus
incongruo fundamento superstruxerit a san-
guinis elementis male constitutis mutuato,
tamen si ab eo iniquo fundamento disces-
seris, ceterum naturae satis consona vide-
tur, ita vt tam singulorum hominum,
quam cuiusuis hominis pro varia aetate
diuersa temperamenta, commode ad eas
IV classes principes referri possint. Te-
nellae enim infantili aetati phlegmaticum
tribuere licet. Iuuenili sanguineum. Virili
cholericum. Senili melancholicum.
Sed vt iam monuimus graduum et
mixturarum in temperamentis adeo infi-
[Seite 45] nita est varietas, vt quibus volupe fuerit,
combinationes aut diuisiones et ordines
eorum alios atque alios constituere, paten-
tissimum sibi apertum videant campum.
Vniuersus autem omnium quae hacte-
nus tetigimus facultatum et legum com-
plexus, quibus functiones corporis humani
per totum vitae decursum ad ipsam vsque
mortem reguntur et peraguntur, natura
humana audit; vnde disciplinae quam agi-
mus physiologicae nomen natum est.
Ipsae autem istae functiones haud in-
epte in quatuor classes diuisae sunt; quae
diuisio etsi non exceptione maior neque
naturae ad vnguem adaequata, tamen in
memoriae subsidium commode recipi potest.
Et quidem Ia eorum vitales complecti-
tur functiones, ideo dictas quod continua
et intemerata earum actio prae reliquis
ad vitam sustinendam necessaria sit; quo
[Seite 46] ergo sanguinis circulum, et in homine
nato respirationem referunt.
II. animales; quibus maxime animantia
ab alterius regni organicis corporibus di-
stinguuntur; quo scil. in homine animae
cum corpore commercium, sensus prae-
sertim, et motus muscularis spectant.
III. naturales, quae nutriendo corpori
inseruiunt.
IV. genitales, quae circa speciei propa-
gationem versantur.
Iam singulas earum adeamus; auspi-
caturi a vitalibus.
Sanguis vt vidimus principibus corporis
partibus proximam originem, reliquis au-
tem perpetuum nutrimentum praebet, ideo-
que per vniuersi corporis qua late patet
intimos et extremos recessus, paucissimis
exceptis (§ 5.) debet distribui; id quod
reapse fieri tum subtiliore vasorum reple-
tione, tum vulgata experientia docemur,
qua constat vix paucas corporis partes vel
aciculae apice vulnerari posse quin sanguis
exinde prodeat.
Vitalis autem iste latex, non, quae
veterum opinio erat, Euripi in modum
eiusdem ordinis venis detentus itque redit-
[Seite 48] que tantum, sed circulo quem vocant, in
orbem ita mouetur, vt a corde per arterias
in vniuersum corpus delatus inde a venis
exceptus iterum ad cor reuehatur.
Stabiliuit hunc sanguinis circuitum post
paucas et satis vagas antecessorum voces**)
[Seite 49] Guil. Harvaeus immortali opusculo
a. 1628 edito*).
Temporis vero progressu maxime tum
autopsia ad microscopium**); tum quod
cerea aliaue id genus massa arteriis iniecta
idem iter legere visa est; porro etiam
sanguinem ex viuo animali in aliud, aut
in hominem transfundendi heroicis tenta-
minibus; aliisque experimentis quae in
viuis animantibus institui possunt, extra
omnem dubitationis aleam positus est†).
Quaenam huius motus in homine sano
statuta celeritatis mensura sit, vix vllo
modo definiri poterit. Differt enim in
hoc quoque non homo tantum ab homine;
sed et magna circa id momentum varietas
intercedit quoad aetates; imo vero etiam
quoad corporis diuersas partes.
In vniuersum etiam venosus sanguis
lentius paulo labi videtur quam arteriosus,
et quando per truncos vasorum agitur ce-
lerius quam vbi vasa minima percurrit:
etsi has celeritatis diuersitates nimias fece-
rint quondam physiologi.
Vulgo interim sumunt mediam veloci-
tatem sanguiuis in aortam delabentis eam
esse, vt quouis pulsu 8 circ. vnciarum
spatium percurrat, id quod ad 50 circ. pe-
des in minuto primo rediret.
Cruoris globuli axin legere videntur
eosdemque prae ceteris sanguinis elemen-
tis velocius agi dictum est. Nescio ex
certone experimento; an ex vulgatis
tantum hydraulices legibus male ad san-
guinis circuitum applicatis; male inquam,
cum in vniuersum ineptire sit, vitalis la-
ticis motum, quo per viuidos animati
corporis canales agitur, ad eas mere me-
chanicas leges reuocare velle, quibus aqua
in hydraulicis machinis propellitur. –
Mihi sane istam globulorum praerogatiuam
oculis vere vsurpare nondum datum est.
Certius persuasus sum eos globulos
vehiculo reliquorum sanguinis partium in-
natantes delabi solum, minime vero simul
circa propriam axin rotari; in vniuersum
autem praeter eum de quo agimus sangui-
nis motum progressiuum, vix statutum ipsi
quoque inesse motum alterius generis,
quem intestinum vocant; etsi subigi quan-
[Seite 52] doque sanguinis elementa, vbi pro varia
directione aut diuisione vasorum eorumque
anastomosibus diuersimode impelluntur,
nullum dubium sit.
Quae sanguinem a corde acceptum per
totius corporis compagem distribuunt, vasa,
arteriae vocantur*).
Hae in vniuersum minus capaces sunt
quam venae, sed textura longe solidiore,
magis compacta, valde elastica, et vt
Wintringhami experimentis constitit,
perquam robusta.
Triplici autem constant membranarum
strato**):
1. scil. extimo, quod tunicam cellulo-
sam propriam vocabat Hallerus, neruo-
sam Albinus, cartilagineam quondam
Vesalius, alii tendinosam etc. Ex tela
cellulosa stipata constat, exterius laxiore,
quo propior vero sequeuti, eo magis com-
pacta; illic vasculis sanguineis perrepta-
tur**); in vniuersum autem summum
arteriae impertit tenorem et elaterem.
2. stratum medium ex fibris transuersis
constat, figurae lunatae s. falcatae; sub-
stantiae quasi carneae, vnde tunica mus-
cularis audit ipsique prae ceteris vitalis
arteriarum vis inesse videtur.
3. intima denique membrana, politissi-
ma et glaberrima superficie cauum arte-
riae inuestit.
Haec in truncis et maioribus ramis
satis distincta; minus in tenerioribus ra-
mulis.
Quicquid autem est arteriae in corpore
humano id omne ex alterutro trunco prin-
cipe ortum ducit;
quorum alter est arteria pulmonalis,
quae ex antico cordis ventriculo orta in
pulmones abit (– Tab. I. f. g. h. –)
alter est aorta quae a postico cordis
ventre orsa reliquo vniuerso corpori pro-
spicit (– Tab. I. n. t. –)
Vulgata opinio fert per vniuersum sy-
stema sanguiferum ramos iunctim sumtos
capaciores esse trunco ex quo orti sint.
Vereor autem, vt haec nimis vniuersali-
ter enunciarint, imo vt subinde diametri
mensuram male cum ea areae confuderint,
qui ita statuerunt auctores; mihi saltem
non vna vice non in vasis cera infarctis,
[Seite 56] quibus clari physiologi ad id genus expe-
rimentorum abusi sunt, sed vt res exigere
videtur, in recentissimorum funerum inte-
meratis vasis periculum facienti, (v.c. in in-
nominata et quae ex ea nascuntur carotide et
subclauia dextris, tum in brachiali et in quas
diuiditur radiali et cubitali,) ex diametro
trunci et diametris ramorum triangulum
rectiangulum enatum est, cuius hypothenu-
sae quadraturn ex vulgatissimo Pythagorico
theoremate aequale erat summae quadra-
torum baseos et catheti*).
Imo in minimorum ordinum arteriolis
Hallerus ipse trunculis maiorem con-
cessit capacitatem quam ramusculis; ita vt
ad minimum vulgaris iste calculus neuti-
quam vniuersalis, sed si vnquam sane ad
paucorum saltem ordinum vasa restringen-
dus videatur.
Singulis truncis ramisque conica vulgo
tribuitur figura, ac si nempe aduersa cordi
[Seite 57] basis capacior esset auerso extremo. Sed
et hoc hypotheticum videtur: cum curate
id genus vasorum consideranti in vniuer-
sum non nsfi vere cylindricum appareat;
extentque potius quarundam arteriarum
exempla, quae progressu latescant, quo v.
c. mammariae internae pertinent, imo ipse
aortae arcus, ad radicem suam angustior.
In vniuersum etiam dilatari pauxillum
videntur arteriae, maiores certe, ante-
quam in ramos diuergunt.
Numerum diuisionum trunci arteriosi
in ramorum et ramusculorum progressiuam
seriem, ad vltimos eius fines, nullo modo
vniuersaliter determinari posse patebit con-
sideranti ingentem varietatem, qua in di-
versis corporis partibus, visceribus maxime
etc. vel citius, vel post plures demum
diuisionum ordines ad vltimos limites
pertingunt arteriolae.
Hinc dissensus auctorum quibus eius-
modi calculos inire volupe fuit, vbi v.c.
[Seite 58] Keilius ad 50, Hallerus ad 20 tan-
tum eiusmodi diuisionum numerat.
Post multifarias huiusmodi diuisiones,
tum et anastomoses quibus vicini arteria-
rum rami inuicem nectuntur, ad fines
demum suos pertingunt, quibus nempe
in venarum origines transeunt; ita vt con-
tinuo tramite limitibus vix definiendis in
eas abeuntes reflectantur, vnde sanguis
iam venosus factus qui modo arteriosus
erat, versus cor reuehatur.
Etsi autem haec continua vasorum
vtriusque generis immediata coniunctio
infinitis corporis locis ad oculum vt di-
cunt, pateat, dubium tamen adhuc vi-
detur, num hic vnicus tantum et solus
arteriarum in venas transitus sit, an prae-
terea quibusdam saltem locis per interme-
dium quoddam parenchyma iste sanguinis
ex vltimis arteriolarum finibus in venarum
origines transitus fiat?
Sunt sane phaenomena quaedam, quo
v.c. erectiones pertinent, et quo fortassis
etiam erubescentia referenda est, quae
eiusmodi mediatum vasorum vtriusque
generis nexum saltem non improbabilem
reddunt.
Porro autem alius plane generis vas-
cula ex arteriolis passim ortum ducere
videntur; eaque maxime duplicis indolis.
Serosa scil., adeo nempe angusta vt in ho-
mine sano non cruoris globulos, sed vehi-
culum tantum eorum (§ 69.) recipere va-
leant; tum vero etiam secretoria, quae
non nisi statutos humores secernendos (§
4.) ex sanguinis arteriosi massa attrahant.
Quod ad priora attinet, quae serosa di-
ximus, monere oportet, neque de Boer-
haavianis fictitiis vasorum flauorum et
alborum ordinibus sermonem esse, quae
aeque fictitiae Leeuwenhoekii rationi
sextuplae globulorum sanguinis quondam
[Seite 60] adaptauerant: neque de Vieussenii et
Ferreinii vasis neuro-lymphaticis, qui-
bus viscera magnam partem constare con-
tenderant hi viri, quae autem non fir-
miori niti talo videntur.
Sed de vasis decoloribus quae non nisi
sanguinis impetu, in morbis quibusdam
inflammatoriis quam vehementissime vr-
gente; vel etiam naturae ope siphonis
anatomici imitamento, in conspectum ve-
niunt; eiusmodi sunt v.c. vasa corneae,
vix nisi in funere hominum, qui chemosi
grauissima laborantes diem suum obierunt,
cera replenda.
Qui per arterias in vniuersum corpus
distribuebatur sanguis, eundem venarum
ope exinde ad cor reuehi oportet.
Hae vt functione ita et structura vald-
opere ab arteriis differunt, si minimas
exceperis quarum ab his discrepantia non
adeo in sensus incurrit.
Sunt autem venae, si a pulmonali dis-
cesseris, arteriis in vniuersum capaciores;
item ramosiores; decursu et diuisionum
ratione multo inconstantiores; textura
autem molliores, longe minus elasticae,
attamen valde tenaces et mirum in mo-
dum expansiles.
Tunicae ipsis tenuiores, vt contentus
sanguis quodammodo transpareat; etiam
numero pauciores quam in arteriis, vtpote
quae vnice ad cellulosam quandam, ner-
vosae arteriarum quadantenus saltem simi-
lem, et intimam politissimam, qualis fere
arteriarum quoque est, redeunt.
Ista intima autem in longe plurimis
capaciorum venarum, quarum scil. diameter
lineam circ. superat, passim in elegantissi-
mae structurae valuulas, facile obsequio-
sas, sacciformes abit, plerumque simplices,
non raro bigatas, quandoque triplices, ita
dispositas, vt fundus sacculi originem ve-
nae spectet, limbus vero cordi ex aduerso
positus sit.
Desunt vero hae valuulae in quarun-
dam partium venis, vt in iis encephali,
pulmonum etc., item in vniuerso syste-
mate venae portarum.
Venarum ramusculi (quos vero potius
radiculas vocare oporteret) confluunt in
ramos, hi demum in sex truncos principes.
binas scil. cauas, alteram superiorem
(– Tab. I. a. –) alteram inferiorem
(– Tab. I. b. –)
quatuorque venae pulmonalis truncos
(– Tab. I. i. –)
Vnica portarum vena id sibi priuum
habet, quod truncus eius hepar ingressu-
rus primo arteriae fere in modum in ra-
mos diuidatur, quorum vero extremi sur-
culi in cauae inferioris radiculas transeunt,
sicque denuo in truncum coalescunt.
Quae de communi sententia circa lu-
mina ramorum nimis vniuersaliter enun-
tiata, quod nempe lumine trunci capaciora
sint, aut de conica vasorum singularium
figura, ad arterias dicta sunt (§ 74. 75.) ea
ceteris paribus de venis quoque valent.
Sunt et inter has rara exempla vaso-
rum remotiore a corde loco capaciorum;
quo v.c. poplitea pertinet vbi condylos
femoris transit.
Ita et quae de finibus arteriarum dicta
sunt (§ 77. 78. 80.) mutatis mutandis ad
origines quoque venarum referri poterunt.
Duplex vt vidimus (§ 65.) venas et ar-
terias intercedit commercium: alterum
scil. in extremis vtriusque generis vasorum
finibus (§ 77); alterum in fonte com-
muni, corde nempe, quo trunci principes
vniuersi systematis sanguiferi conueniunt.
Est autem cor*) primum quasi agens
et mouens totius machinae humanae, vt-
[Seite 66] pote quod primariae vitali functioni, san-
guinis scil. circuitui a quarta minimum
inde post conceptionem hebdomade, ad
vltimum vsque vitae terminum subeundae,
perpetua et vere miranda vi inseruit.
Sanguinem enim alternis vicibus ita
mox recipit mox propellit vt primo eundem
ex vniuerso corpore per vtramque venam
cauam, superiorem nempe (– Tab. I. a. –)
et inferiorem (– b. –) itemque ex pro-
priis suis carnibus per venarum corona-
rium (– w.x. –) commune ostium val-
vula peculiari instructum**) in sinum
anteriorem (– c –) ipsique appensam au-
riculam (– d –) recipiat, et exinde in
ventriculum eiusdem lateris (– e –) de-
ducat.
Ex hoc ventriculo antico s. vt quon-
dam ad brutorum cordis rationem voca-
bant, dextro, per arteriam pulmonalem
(– f.g.h. –) quae veteribus vena arte-
riosa audiebat, in pulmones impellitur
sanguis; vnde redux quaternas intrat ve-
nas pulmonales (– i –), arterias veno-
sas vocabant antiquiores; in communem
ipsis sinum (– k –) annexamque huic
auriculam (– l –) delatus, quae sinistra
olim appellabant, rectius nunc postica.
Pergit dehinc in eiusdem lateris ven-
triculum (– m –) vude denique per ar-
teriam aortam (– n.t. –) in vniuersum
reliqui corporis systema arteriosum simul-
que*) per arterias coronarias in ipsam
cordis substantiam distribuitur.
Ex vltimis istius systematis ramulis in
primas systematis venosi radiculas trans-
[Seite 68] gressus, vtramque denuo subit venam ca-
vam, ex arteriis autem coronariis eiusdem
nominis venas, et sic vniuersum quem
prosecuti sumus circuitum iterato relegit.
Hunc autem sanguinis per cordis caua
circulum et regularem succecciuum motum
maxime dirigunt et tumultuariis eius re-
gressibus praecauent valuulae quibus ostia
eius principalia cinguntur; ventriculorum
nempe margines vbi sinibus suis proximi
sunt, tum et duo magna ostia arteriosa
ex iisdem ventribus orientia.
Ita annulus s. tendo venosus, qui li-
mites sinus et ventriculi anterioris consti-
tuit, in huius cauum descendens in tres
valuulas quasi tendineas abire videtur*),
quarum singulae quondam iterum tres api-
ces tribuebant, easque inde valuulas tri-
glochines s. tricuspidales vocabant, quae
[Seite 69] trabibus carneis adhaerent, vulgo musculi
papillares dixtis.
Simili modo limites sinus et ventriculi
postici constituit alius id genus annulus,
in binas valuulas abiens*), quas ab ali-
qua formae similitudine mitrales vocauerunt.
Ostio autem cum arteriae pulmonalis†),
tum et arteriae aortae**) inhaeret ambitu
longe minor sed elegantis formae et car-
neis fibris instructa valuularum semiluna-
rium s. sigmoidearum triga.
Facile vero patet, quomodo his diuersi
generis valuulis cautum sit, ne sanguis
perturbato et confuso motu in ea caua
vnde aduenit, relabi possit. Obsequiosae
enim cedunt venienti sanguini. Obstant
[Seite 70] autem quo minus retroagi possit, quod
ab ipso reuersuro sanguine veli turgidi in
modum expandantur et ita ostia claudant.
Quae in foetu cauae inferioris s. ascendentis ostio
praetensa est valuula Eustachiana, in
homine nato longe plerumque plus minus
sensim deletur, adeo vt tunc pristinae
functioni vltro subeundae inepta reddatur;
neque vero ea porro opus est, cum via
sanguini per pulmones strata, reditui eius
ex istis visceribus valuulis quas diximus
semilunaribus caueatur et vrgens a tergo
sanguis nonnisi praecedentem sequi possit.
Quodsi tamen contingit vt sanguinis e
corde dextro in pulmones transitui impe-
dimentum quoddam obstet, tunc et motu
retrogrado e sinu dextro in venas cauas
repelli haerentem sanguinem, pulsus docet
venosus, in superiore earum praeter na-
turae ordinem tum obseruabilis.
Disputatum est, sinantne semilunares
valuulae ventriculos omnimode et perfecte
[Seite 71] euacuari, an relabatur potius aliqua sanguinis
pars ab ipsarum expansione intercepta?*)
Obseruationes in ranis imo vero in pulli
incubati corculo institutae, in istis quidem
animantibus cor plane euacuari docent;
vtrum vero et in ipso homine, eoque
sano, res ita se habeat, nondum certo
conctat, quid quod si vnice structuram et
mechanismum harum valuularum quales
in dissecto corde se praebent, in physio-
logicis spectare liceret, contrarium magis
probabile videretur.
Textura cordis plane peculiaris est.
Carnea quidem sed maxime stricta et com-
pacta, et a vulgato musculorum habitu
mirum quantum abhorrens.
Fibrarum fasciculis constat, plus minus
obliquis, hinc illinc singulariter ramosis,
varia et mira directione contortis et vor-
ticosis, certis stratorum ordinibus sibi in-
vicem incumbentibus, in septo vtriusque
caui intermedio arcte compexis, cinctis ad
basin ventriculorum filis cartilagineis qua-
ternis quae, vt vniuersam fibrarum cordis
texturam nupera cl. Wolffii industria
curatius eruit*) et quae carneam ven-
triculorum compagem fulciunt quasi et a
sinuum fibris distinguunt.
Hae vero carneae fibrae tum neruis
suis mollissimis, tum vero maxime ingenti
apparatu vasorum sanguiferorum, a coro-
nariis ortorum, infinitis ramusculis vndi-
quaque perreptantur**), adeo vt Ruy-
schius totam cordis fabricam mere con-
[Seite 73] textam apparere ex sanguiferis vbique fi-
stulis scripserit.
Hacce autem tum structura (§ 90 sq.)
tum textura (§ 101 sq.) cor ad perpetuos
et aequabiles suos motus aptum redditur,
qui in vniuersum adeo redeunt, vt alternis
vicibus, modo atria modo ventriculi, mox
systole constringantur, mox diastole re-
laxentur.
Et eiusmodi quidem rhytmum in ea
contractionis dilatationisque vicissitudine
seruant, vt quoties atria se constringunt,
ad sanguinem ex pulmonibus et venis ca-
vis reducem in ventriculos expellendum,
hi ipsi eodem tempore relaxentur et ad
recipiendam eandem sanguinis vndam ap-
tentur; sequenti vero momento, quando
nunc ventriculorum est, recenter imple-
torum, vt se constringant et sanguinem
in binos arteriosos truncos propellant,
relaxentur interim atria, nouumque denuo
[Seite 74] ingurgitent quasi aduenientem sanguinem
venosum.
Systole ventriculorum, cui 1/3 temporis
vniuersi pulsus cordis impendi statuunt,
maxime quidem ita peragitur, vt exteriora
cauorum latera versus sepimentum inter-
medium constringantur, quod dextrum
ventrem a sinistro separat; quae contractio,
maxime si conicam horum cauorum figu-
ram cogites, satis iam depletioni eorum
sufficere videtur.
At enim vero praeterea quoque in ea
systole apex cordis versus basin eius tra-
hitur, vti non solum toties in animanti-
bus tam frigidi*) quam calidi sanguinis
[Seite 75] sed et in ipso viuo homine obseruatum
est**).
Quae autem contrarium probare vide-
tur vulgaris experientia, qua cordis apicem
in systole sua mamillam sinistram ferire,
ideoque prolongari potius videtur, nullam
vim habere patebit consideranti, ictus istos
vnice deberi tum irruentis in atria sangui-
nis venosi impetui, tum eo explosi e ven-
triculis arteriosi; quo vniuersum cor ver-
sus eam costarum regionem pellitur.
Qui autem systolica ista cordis contra-
ctione excitatur impetus sanguinis expulsi,
cum arterioso systemate eundem excipiente
ita communicatur, vt quaeuis cordis systole
[Seite 76] in iis reliqui corporis arteriis, quae aut
tactu explorari possunt et ad minimum 1/6
lineae luminis sui diametro superant, aut
quorum pulsus alio modo persentisci potest,
vt v.c. in aure interna et oculo facile fit,
singulari modo sensibilis sit, quem arte-
riarum diastolen vocant; de qua tamen,
vtrum nempe ipsarum arteriarum actioni
tribui possit, infra quaerendi locus dabitur.
Vtut interim sit, id sane experientia
docet, in sano homine pulsum quem vo-
cant arteriarum modo quo cor mouetur
exacte respondere perfecteque synchronum
esse; quid quod et in morbosa pulsus
intermissione vno eodemque temporis mo-
mento et cordis et arteriarum rhytmus
cessat, eodemque momento denuo pergit.
Variat autem numerus pulsuum cordis
in homine sano infinitis modis, maxime
quidem respectu aetatis, tum vero etiam
aliarum conditionum quae quauis aetate
[Seite 77] valetudinem cuiuis homini propriam con-
stituunt, ita vt certam circa eum nor-
mam definire impossibile sit. Liceat
tamen ea afferre, quae nostro sub coelo*)
in varia hominum aetate communiter ex-
pertus sum, vbi primis post natiuitatem
diebus in neonato quiete dormiente per
minutum horae primum circ. 140 nume-
raui pulsus;
anno 1o. ad finem vergente circ. 124.
aetate qua dentes lactei cadere solent
ad 86.
circa sexagesimum aetatis annum 60.
in prouectioribus vero aetate vix duo
reperi, quibus eodem senii gradu idem
pulsuum numerus fuerit.
Sequiori sexui ceteris paribus pulsus
frequentiores quam virili.
Et si habitum corporis spectes proce-
rioribus hominibus pauciores quam paruis,
id quod ipse in nanis et gigantibus ex-
pertus sum.
Quod vero eas pulsuum varietates
spectat quae ex rebus vulgo sic dictis
non naturalibus fluunt, clima frigidius
lentiores eos facit, ita vt v.c. Groen-
landorum ceteroquin bene valentium cor
non nisi terdecies ad quadragies in mi-
nuto primo pulset*).
Post pastum vero frequentiorem fieri
pulsum, aeque ac post seminis iacturam,
item peruigilio, aut corporis exercitatione
aut animi pathemate, vulgo tritissimum est.
Haec de pulsu sano, cuius tractationem
potius ad cor tanquam ad fontem suum,
quam ad arterias in quibus eundem ex-
plorare mos est, referre, naturae consen-
taneum videtur.
Et ita quidem cor ad vltimum vsque
vitae halitum perpetuo tramite pulsat;
tunc autem non omnes eius partes simul
silent, sed dextro eius ventri cum appenso
ipsi atrio ea est praerogatiua, vt sinistro
aliquamdiu superuiuat*).
Cum enim post extremam exspiratio
nem redeunti per venas cauas sanguini
via sueta in pulmones, nunc collapsos,
praecludatur, interea autem sanguis iste
quem ipsi cordi sinistro paulo ancea red-
diderant, iam per aortam expulsus sit et
venosum sanguinem a tergo vrgeat; fieri
aliter non potest, quam quod hic versus
cor praeceps datus et quasi arietans feriat
atrium dextrum: et quod hoc ipsum con-
tra eius impetum luctet adhuc aliquamdiu,
postquam iam sinistrum cor vita defun-
ctum est.
Ex eadem autem postrema sanguinis
sub agone versus cor dextrum congestione,
per se ratio fluit, quare maiores arteriae
post mortem minus repletae appareant.†)
Eidemque etiam caussae maiorem am-
plitudinem cordis dextri, qua in adulti
maxime hominis funere, sinistrum exce-
[Seite 82] dere constat†) post Weissium††) tri-
buere studuit cl. Sabatier*).
Vniuerso autem quem hactenus pro-
secuti sumus cordis motui limitando et
quasi dirigendo inseruit denique pericar-
dium, cui tanquam carceribus suis inclu-
sum laxe inhaeret.
Saccus est membranosus, satis capax,
figurae contenti cordis accommodatus*),
a mediastinis ortus, qui etsi satis tener
videatur, adeo tamen tenax est, vt ex
Wintringhami experimentis omnes
alias id genus membranas in corpore hu-
mano firmitate longe superet.
Ad summi autem momenti partes per-
tinere pericardium vel ex eo colligitur,
[Seite 83] quod aeque late per animalium rubro
sanguine praeditorum classes patere videa-
tur ac cor ipsum*); et vix vnum alte-
rumne extet exemplum cordis humani
omni pericardio contra naturam plane orbi;
quale est quod Dinklerus memoriae
prodidit**).
Rore seroso madet, quem ipsa cordis
vascula arteriosa exhalare videntur.
Neque dissimilis humor pari modo in
ipsas cauitates cordis transsudare ipsarum-
que parietes illinire videtur.
Vterque in statu sano serosae indolis
est, cui non nisi inflammato corde lym-
pha quoque exsudans succedit, quae vero
in extima cordis superficie pilos vulgo sic
dictos et pericardii cum ipso corde con-
crementa, in interioribus vero istis cauis,
polypos genuinos (§ 19.) gignit.
Consideratis hucusque quibus sanguis
continetur organis, iam de viribus agen-
dum est quibus eadem ad eundem pro-
mouendum instructa sunt.
Et primo quidem eas rimemur quae
cordi insunt, et procul dubio omnium
principes et longe maximae censeri debent,
tum vero ad secundarias progrediamur et
subsidiarias, quae cordis actionem non
parum sane adiuuare videbimus.
Cordis vires curato calculo subiici ne-
quire facile patebit consideranti, neque
volumen proiecti ab ipso vno pulsu san-
[Seite 86] guinis, nec stadii quod haec proiecta vnda
percurrit mensuram, nec temporis quo
delabitur celeritatem, rite constitui, multo
minus vero obstaculorum certam rationem
iniri posse, quae cordis viribus iterum
multa demunt & s.p.
Circiter tamen quodammodo aestimari
potest cordis potentia, inuicem collatis,
quae de his omnibus probabili coniectura
constant; ita v.c. si media ratione (§ 23)
sanguinis molem ponimus librarum 33 =
vnc. 396; pulsuum autem numerum faci-
mus = 75 in minuco primo, s. 4500 sin-
gula hora (§ 108); et quauis ventriculi
sinistri systole expelli ab eo sanguinis vn-
cias 2 credimus; sequetur, quauis hora
vniuersum sanguinis pondus circ. 22 3/4 vi-
cibus cor transiisse.
Impetum autem quo transiens iste san-
guis a contractis cordis carnibus propelli-
tur, praeter propter colligere licet ex mi-
randa violentia et altitudine quibus maiori
[Seite 87] arteria, cordi vicina, vulnerata sanguis
ex ea subsultim prorumpit; vtpote quem
v.c. ex adulti hominis carotide sub primis
cordis contractionibus minimum vltra 5
pedum mensuram prosilire vidi*).
Quodsi vero porro fontes eruendi sunt,
qui cordi tantum roboris, idemque tam
perpetuum et aeuiternum, impertiunt,
prima et princeps nominanda venit eius
[Seite 88] irritabilitas (§ 44), qua scil. maxime quod
diuturnitatem eius spectat (§ 89), omnes
reliquas humani corporis partes musculo-
sas longissime superare, euictum est*).
Et quidem ipsos cauitatum parietes ab
aduena sanguinis vnda irritari et ad sy-
stolen subeundam instigari celebri Halleri
experimento constat, cuius supra obiter
meminimus [pag. 80. n. *)] et quo pro
arbitrio siue dextris siue sinistris cordis
partibus diuturnioris motus praerogati-
vam concedere poterat, quodsi nempe
alterius lateris partibus stimulum suum,
sanguinem scil. prius detraxerat†).
Sanguinis tum quantitate rite consti-
tuta, tum qualitate intemerata, actio eius
in cor, huiusque in eundem reciproca
[Seite 89] reactio tam aequabiliter et regulari facilitate
procedit, vt quieto homini vix vllus ex
eius circuitu sensus oriri debeat.
Quodsi vero aut multitudine sanguinis
oppletur, aut inopia eius laborat, maxi-
me vero vbi cuiusque generis heterogenea
v.c. miasmata morbosa, aut elasticus aër,
aut pharmaca venis infusa etc. vitali isti
latici admixta fuerint, cor exinde siue ex-
agitatum contra naturam, siue debilitatum,
functioni suae rite subeundae impar, mul-
timodis a statuto motus sui tramite defle-
ctit; quid quod et eiusmodi aliena, vt aër
venis inflatus etc. haud ita pridem mortui
animalis cor iners denuo in motus suos
redigere valent.
Disputatum autem est, et quidem nu-
peris maxime temporibus, anne summa
ista cordis irritabilitas ipsis sui carnibus
insita sit, anue potius ab aduentitia et qui-
dem, vt clari nominis quibusdam viris pla-
cuit, a neruorum in eas influxu deriuan-
[Seite 90] dus? Infra opportunus dabitur locus de
vniuersa ea disquisitione differendi, vbi ad
doctrinam de iritabilitate musculari per-
ventum erit, ad quam nempe proxime
spectat. Heic interim monuisse sufficiat,
nobis quidem indies magis magisque per-
suaderi, esse irritabilitatem peculiarem
plane, fibrae musculari vnice propriam
vis vitalis speciem, a neruea vi probissime
distinguendam (§ 44. 45). Ab altera au-
tem parte nou minus extra omnem dispu-
tationis aleam positum videri, esse quo-
que praeterea satis magnam neruorum in
cordis actionem imperium; id quod tum
neruorum cardiacorum peculiaris habitus,
mollities, et quasi nuditas, ac plexuum
eorum singularis dispositio*), tum vero
maxime ingens cordis cum longe plurimis,
[Seite 91] vel diuersissimi ordinis functionibus hu-
mani corporis consensio demonstrat; cuius
rei testimonio, ne multus sim, vel vnice
animi pathematum ad vnum omnium vel
in sanissimo homine, tum et primarum
viarum in multis aduersae valetudinis ge-
neribus, cum corde momentaneam sympa-
thiam nominasse sufficiat.
Verum praeter hasce vitales cordis vi-
res, alia quoque ipsi inest, mechanica ab
eius structura pendens, quae itidem ad
sustinendum sanguinis circuitum haud pa-
rum valere videtur. Contractis nempe
systole sua cauitatibus eius, et sanguine
inde expulso, vacuum oritur, in quod ex
vulgata deriuationis lege, vicinum sangui-
nem irruere oportet; cum enim regressui
propulsae vndae valuulae obstent, nihil
superest quam quod sanguinem ex vena-
rum truncis aduenam deglutiant quasi et
ingurgitent*).
Iam vero inquirendum anne et quae-
nam praeter cor ipsum ad sanguinis in
orbem motum promouendum reliquis ipsius
circuitus organis concessae sint vires;
quales vel a priori, vt vocant, suspicari
licet, cum parum probabile videatur na-
turam functionem principem a qua ani-
malium sanguiferorum vita proxime pendet,
vnico tantum organo commisisse, cuius
vitia tunc nimis faciliter fatalia ipsis ce-
dere debuissent. A posteriori autem exi-
stentia eiusmodi virium, quas secundarias
vocare licet, et quae cordis actionem vel
subleuare, vel subinde fere totam com-
pensare valeant, non vno argumento pro-
batur; quo v.c. motus sanguinis in eius-
modi partibus pertinet, ad quas cordis
ipsius vires vix ac ne vix pertingere pot-
erunt: qualis est qui in hepatis systemate
venoso, aut in placenta vterina obserua-
tur; vt numerosa taceam exempla fetuum
absque vllo cordis vestigio natorum*) & s.p.
Et huc quidem inprimis arteriarum
functiones pertinere earumque ad sangui-
nis circuitum promouendum non minimae
potentiae esse videntur: etsi genuina earum
in sanguinem agendi ratio et modus non-
dum ad liquidum demonstrari possit.
In vniuersum enim haud exigua arte-
rias intercedit cum ipso corde similitudo:
tunicam v.c. ipsis esse muscularem (§ 72.
2) tritissimum est.
irritabilis porro earum natura post egre-
gios cl. Verschuir labores*) vulgo
innotuit.
et vti singularis neruorum cardiacorum
ad ipsum cor ratio est, ita et hinc illinc†)
[Seite 94] insigniores arteriarum rami miris neruo-
rum mollium retibus ambiuntur*).
Denique et pulsare arterias neminem
fugit, et quidem vehementer pulsare, ita vt
v.c. popliteae pulsus, si alterum crus al-
terius genu imponimus, non modo istud
ipsura sed et longe maius pondus simul
cum eo subsultim eleuare possit; imo vero
a longo inde tempore tum systolica con-
tractio tum diastolica remissio ipsis tribui-
tur, quam alternis vicibus simili rhytmo
cordis respondere aiunt.
Verum hoc vltimum etsi ipsorum sen-
suum nudo testimonio confirmari vulgo
creditur, non vnius tamen generis adhuc
premitur dubiis**): maxime si quaeritur
[Seite 95] anne haec micatio quam explorans digitus
sentit propriae arteriarum vi sit tribuenda,
an vero non nisi cordis impulsui; ita vt
arteriae motus vnice ab impetu pendeat,
quo sanguis in aortam proiicitur, eiusque
latera premit.
Viuisectiones huic liti discernendae
haud sufficiunt. Est enim quod in cali-
dorum animantium viua sectione arteriae
maiores pulsare, est et quod easdem alia
vice immobiles videas*). In ipso homine
viuo et aortae et arteriae pulmonalis trun-
cos vicinos motu caruisse, aliquando ob-
seruandi occasio fuit: sed, quod addere
oportet, in fabrica monstrosa id erat. Sunt
etiam arteriae, quas saepe vehementer
pulsare sentimus, et quas tamen fere im-
mobiles esse anatome docet, cuiusmodi est
carotis cerebralis, petrosi ossis canali in-
fixa & s.p.
Omnibus rite pensitatis, res eo redire
videtur, vt diastole quidem arteriis ma-
ioribus natura sua conueniat, eaque ir-
ruenti cum impetu sanguini tribuenda sit,
qui tunicas earum expandat*), quae mo-
mento post ad natiuam saltem crassitiem
redeant; vtque eidem impulsui lateralis
quoque axis motus tribuendus sit, quem in
arteriis maioribus, quodsi serpentina flexione
decurrunt, et laxiori cellulosae inhaerent
quandoque obseruare licet.
Genuinam vero systolen s. ex natiua ista
crassitie in arctiorem constrictionem ipsas
in statu sano vix vllam exercere putamus,
quamdiu nempe cor functioni suae rite
subeundae, sufficit: vtique vero eas ea
facultate pollere concedimus, corde aut de-
ficiente aut vitiosa ossificatione alioue morbo
laborante, vbi tunc vices eius ab arteriis
[Seite 97] sustineri, sanguinemque vitali earum vi
propelli probabile est.
Cum porro vires cordis ad vasa san-
guifera minimi Ordinis, ad fines sc. arte-
riarum, et radiculas venarum neutiquam
pertingere posse persuasum esset egregiis
quibusdam physiologis, maxime Whyt-
tio*), sanguinis promotionem in ea sy-
stematis parte oscillationi cuidam vasorum
continentium minimorum commiserunt,
cuius ope contenta propellantur; eodem-
que fibratili motu haud infeliciter quoque
vsi sunt ad demonstrandam inflammationis
naturam etc.
Et reuera sunt non vnius generis
phaenomena tam physiologica, qualia ad
calorem animalem dicentur, quam patho-
logica, in spasmis, praesertim febrilibus
[Seite 98] obseruanda, quae huiusmodi oscillatoriae
facultati fauere videntur, etiamsi oculo
armato in viuisectionibus nulla vsurpari
possit.
Restat iam venarum quoque quicquid,
praeter radiculas earum superest, admini-
cula scrutari, quibus ad reuehendum tan-
dem cordi sanguinem instructa sunt. Et
his quidem primo intuitu longe minus
actiuarum virium quam reliquis systematis
sanguiferi partibus inesse, quid quod re-
fluxus vitalis laticis in ipsis contenti ver-
sus cor maxime impetui a tergo vrgentis
sanguinis arteriosi, et valuulosae earum
structurae, quae relapsum sanguinis impe-
diat, tribuenda videtur; quarum quippe
valuularum ad sanguinis flumen iuuandum
efficaciam demonstrant stases et infarctus
iis venarurn infimi ventris systematibus
solemnes, quae valuulis destituuntur.*)
At enim vero inesse nihilominus etiam
venarum truncis vitales quasdam vires,
non vno argumento fit probabile; vt ve-
narum hepatis exemplo, et placentae vte-
rinae (§ 122) etc.
Sed et experimenta a cl. Verschuir
primum instituta vitali venarum vi fauere
neminem fugit.
Et esse reuera venarum extremis trun-
cis musculare stratum supra tetigimus
(§ 84).
Et hae quidem sunt vires sanguinem
pellentes primariae et ab ipsa vasorum
eundem continentium structura pendentes.
Taceo enim quae aut pondus aut attractio
aut aliae eiusmodi communes corporibus
proprietates in eundem agere valent.
Sed et remotiora huius functionis ad-
minicula omitto, quae homini nato ab
aliis naturae suae functionibus, respira-
tione v.c. aut musculari motu etc. acce-
dunt.
Qui cordi tam loci vicinitate†) quam
functionis mutuo commercio valde con-
iuncti sunt, pulmones, viscera sunt bina,
in homine nato ampla, sed pro voluminis
ratione leuia, ita vt aquae innatent, spon-
gioso imo quasi spumoso, attamen simul
satis tenaci parenchymate contexta*).
Replent pulmones vtrumque thoracis
cauum, pleurae saccis contigui*), qui-
bus se aeque ac reliquis thorace contentis
partibus tanquam modulo applicant et
accommodant.
Pendent quasi e spiritali fistula quam
asperam arteriam vulgo dicunt, quae prae-
ter tunicam intimam, muco sublitam, et
huic subiacentem nerueam, maxime sen-
silem, ex musculosa constat quae nerueam
ambit, et praeter posticam faciem arcubus
falcatis cartilagineis inconstantis numeri,
distinguitur.
Ipsa vero haec aspera arteria postquam
thoracem ingressa est primo in bronchiarum
truncos bifurcatur, hae vero, prout
altius in pulmonum lobos, horumque lo-
bulos penetrant, magis magisque denuo in
ramos hique iterum in ramusculos iterata
diuisione abeunt, euanescentibus simul tam
cartilagineis annulis, quam musculari tu-
nica, donec denique extremis suis finibus
in ipsas eas cellulas terminantur, quae
maximam et principem pulmonum substan-
tiam constituunt, vtpote quae animam
quam ducimus alternis vicibus recipiunt
et emittunt.
Cellulis autem istis aëreis neque forma
neque magnitudo*) eadem videtur. Ista
in vniuersum polyedrica. Haec, si super-
ficiei earundem amplitudinem spectes, vix
definienda**); si vero capacitatem, ea
in pulmonibus adulti hominis valide in-
spirantis, ad 60 circ. vncias cubicas redi-
bit; ingens enim magnitudo ad quam
aperto thorace inflati pulmones exorbitare
possunt, non huius loci est.
Ambiuntur autem et inuicem nectun-
tur hae cellulae aëreae vulgari ista sed
tenerrima tela cellulosa, quam vniuersi
corporis commune vinculum constituere
nouimus. Vtriusque vero generis cellulas
probe distinguere oportet. Aëreas istas
in sanis et recentissimis humanis pulmo-
nibus ita distinctas et separatas vidi, vt
[Seite 104] spiritus tenerrimo bronchiarum ramulo
caute inflatus singularem saltem cellula-
rum regionem eleuaret, neutiquam vero
exinde vel in ipsi vicinas cellulas, vel in
vulgarem eam telam cellulosam penetra-
ret, quae istis aëreis cellulis interiecta
est. Quodsi vero animam vrseris, ruptis
aereis cellulis, et cum ambienti tela cel-
lulosa confusis, facile hanc vltro permeat,
tumque vniuersus pulmo inflari videtur.
Ipsam hancce tenerrimam telam cel-
lulosam, quae aëreis pulmonum cellulis
interiacet, perreptant infinitae propagines
vasorum pulmonalium vtriusque generis,
arteriae sc. (– Tab. I. f.g.h. –) et qua-
tuor venarum (– Tab. I. i –), quorum
rami bronchiarum ramos comitantur*),
postea autem toties repetita diuisione de-
mum in immensi plane numeri reticulatas
anastomoses exilissimae subtilitatis abeunt.
Haec stupendae sane fabricae reticula, vn-
diquaque istam telam cellulosam pene-
[Seite 105] trantia, aëreas cellulas arcte cingunt, ita
vt insignis ea sanguinis moles, quae con-
tinuo tramite ista vascula permeat, non
nisi tenuissimis membranulis (quae vix
millesimam pollicis partem crassitie ae-
quare statuebat Halesius) ab inspirati
aëris contactu seiuncta sit.
Vti vero singulis bronchiarum ramus-
culis proprium esse cellularum aërearum
quasi racemum vidimus (§ 134), ita et
singulis cuiusuis racemuli cellulis proprium
quasi esse videtur systema vasculorum san-
guiferorum, cuius ramusculi inuicem qui-
dem in miranda ea reticula nectuntur,
quibus vero vix vlla cum vicinorum ra-
cemulorum vasculis anastomosis interce-
dere videtur. Docent haec ni fallor tam
obseruationes microscopicae in ranarum
et serpentum viuorum pulmonibus insti-
tutae, quam subtiliores humanorum pul-
monum iniectiones, quin et phaenomena
pathologica in vomicis aliisque id genus
topicis pulmonum vitiis spectanda.
Insignis denique memorandus quoque
venit apparatus vasorum lymphaticorum,
quibus maxime communis tunica pulmo-
nes cingens est reticulata, et ad quae
numerosae pertinent glandulae lymphati-
cae s. conglobatae, ab alterius ordinis
vicinis glandulis quas bronchiales vocant,
quibuscum vulgo male confunduntur,
probissime distinguendae*).
Thorax quo pulmones continentur
fundamento constat osseo et cartilagineo,
caueae quodammodo simili, quod in vni-
versum quidem satis firmum est et stabile,
ita tamen, vt pleraeque eius partes plus
minus obsequiosae, motibus quos respira-
tionis negotium exigit, aptae fiant**).
[Seite 107] Maxime id valet de sex genuinarum co-
starum paribus, quae supremo pari sub-
iecta, et eo mobiliora sunt, quo infe-
riora, seu quo longiora tam ipsa eorum
corpora, quam appendices eorum cartila-
gineae, quibus amphiarthroseos specie cum
sterni marginibus vtriusque lateris iuncta
sunt.
Marginibus harum costarum interiacet
duplex musculorum intercostalium stratum
diuersae quidetm fibrarum directionis, vna
vero eademque adione consentiens.
Basi autem totius caueae fornicis in
speciem subtentum est diaphragma*),
memorabilis musculus, et, vt Halleri
vocibus vtar, post cor facile princeps;
cuius ad respirationis mechanismum par-
tes, pridem egregiis viuisectionibus de-
monstrante magno Galeno**), maxime
a phrenico neruo††) pendere videntur.
Antagonistico motu plerumque alter-
nat cum abdominalibus musculis, obliquis
praesertim vtriusque ordinis et transuersis.
Ita ergo instructus thorax in nato ho-
mine viuo alternis vicibus sub quauis
inspiratione dilatatur, insequente vero
exspiratione, denuo in arctiorem formam
restituitur.
Et inspirando quidem maxime versus
latera, et deorsum ampliatur, ita vt cor-
pora earum quae diximus costarum (§ 138)
eleuentur, inferiorque earum margo quo-
dammodo extrorsum agatur; diaphragma-
tis vero fornix simul aliquantum depri-
matur et planior fiat.
Quae vero de sterno contendunt, quod
eodem tempore inferiore sui parte antror-
sum agatur, id quidem in tranquilla sani
hominis respiratione nunquam obseruare
potui.
Et hic quidem alternus thoracis motus
in homine sano et qui suae spontis est,
inde a partus hora ad vltimum vsque
[Seite 110] vitae halitum per totam vitam eum in sinem
continuatur, vt pulmones ipsi, simili per-
petua vicissitudine ad hauriendum spiri-
tura expandi, postque ad emittendum
eundem denuo cogi possint.
Tenetur enim homo cum reliquis ca-
lidi sanguinis animalibus ea necessitudine,
vt aërem haustum non diu retinere possit,
sed paulo post iterum dimittere et cum
nouo haustu huius vitalis pabuli, vt ab
antiquissimis inde temporibus aër audie-
bat*), commutare debeat. Siquidem
vulgatissima constat obseruatione, accidere
inspirato et intra pulmones contento aëri
etiamsi purissimus fuerit, breui temporis
momento eiusmodi memorabiles mutatio-
[Seite 111] nes quibus plane inquinatus et nisi reno-
vatus iteratae inspirationi ineptus red-
ditur.†)
Quaeritur autem cuiusmodi ergo sint
hae mutationes, quas aër inspiratus inpulmo-
nibus patitur, et quas minime, vt quondam
fiebat, ex nescio qua elateris iactura, sed
ex elementorum decompositione deriuare
licebit. Est enim atmosphaericus quem
spiramus, aër, mirabilis plane mistura
diuersi maxime generis elementorum,
quippe qui, (vt tot heterogenea taceam,
qualia sunt v.c. aërea simplicissimarum
plantularum feminia, effluuia odorantia,
pulueres aliaque sexcenta, quae plerum-
[Seite 112] que atmosphaerae innatant,) nunquam
non aqueis vaporibus plus minus graui-
dus est, neque vnquam electrica et mag-
netica materie destitutus; et qui ipse deni-
que, etsi ab his omnibus discesseris, tamen
iterum ex non vnius generis aëriformi
substantia compositus est, dephlogisticata
sc., phlogisticata et fixa.
Proportio autem horum elementorum
pro diuersitate locorum et ratione corpo-
rum, maxime organicorum, in iis degen-
tium valdopere variat; vulgo interim sta-
tuitur inesse plerumque atmosphaerico aëri
circ. 1/4 dephlogisticati aëris, 11/16 phlogisti-
cati et 1/16 fixi.*))
Constat autem quauis inspiratione, qua
sc. adultus homo et tranquille animam du-
cens 30 circ. pollices cubicos aëris haurit,
eum dephlogisticati aëris quadrantem de-
componi et magnam partem cum phlogisti-
cato et fixo commutari; ita vt exspiratus
iterum aër, vase rite exceptus, flammam
vel prunas ipsi immissas citissime extinguat,
calcem ex aqua eius praecipitet, pondere
specifico atmosphaericum aërem longe su-
peret etc.*)
Probabile est dephlogisticati aëris igneas
partes†), ea decompositione in pulmoni-
bus liberatas, arteriosum intrare sanguinem
et ita per corpus deferri, basin e contrario
fixi aëris cum phlogisto ac venoso san-
guine ad cor dextrum reuehi et tanquam
fuligines (vt veteribus loqui placuit) per
pulmones excerni.
Floridior arteriosi sanguinis color*),
obscurior vero venosi, et similitudo co-
lorum qui sanguini impertiuntur quodsi
aëris de quibus agimus speciebus expo-
nuntur (§ 16.) egregie his omnibus re-
spondent.
Foetui porro in vniuersum vtriusque
generis sanguis minus ab inuicem discre-
pans, quam homini, qui iam respirauit,
ideo quod iste nondum proxime per pro-
prios pulmones igneum hausit aërem.
Postquam autem infans natus est, nouus
insueti elementi sensus, in quod aquatile
hactenus animal defertur, totque alii noui
plane stimuli nouis corporis motibus et
maxime thoracis dilationi et primae simul
inspirationi ansam praebere videntur.
Pulmonibus autem hac prima inspira-
tione dilatatis noua sanguini via per eos-
[Seite 116] dem patet, ita vt ab vmbilicalibus vasis
reuulsus ad thoracem deriuetur.
Cum vero iste inspiratus aër ea quam
diximus elementorum suorum decomposi-
tione nociuus et pulmonibus molestus
reddatur, simplicissimis naturae medicatri-
cis conaminibus tribuo subsequentem mo-
tum, quo venenatam quasi eam mephitim
iterum exspirat et nouo pabuli haustu
commutat.
Quae omnia, maxime si respirationis
ad languinis circuitum magnas partes co-
gitas, vel vulgatissimo experimento Hoo-
kiano†) demonstratas, celebre problema
Harvaeanum*) melius explicare mihi
[Seite 117] videntur, quam pleraque alia tentamina,
quibus physiologi nodum eum soluere
studuerunt**).
Principem respirationis functionem consi-
derauimus. Quid vero ad chylum san-
guini subigendum et multis aliis modis ad
vniuersam fere functionum naturalium
classem (§ 63. III.) conferat, alias dicetur.
Iam ad reliquas eius vtilitates.
Et primo quidem de voce, quae nato
homini*) competit et a pulmonibus pro-
ficiscitur, pridem rite monente Aristo-
tele, qui nulla animalia esse vocalia di-
xit, nisi quae pulmonibus respirant. Vo-
cis enim nomine proprie sonus venit,
exspirati spiritus ope formatus in larynge,
magni artificii plena machinula quae sum-
[Seite 119] mae spiritali fistulae, tanquam capitulum
columnae, imposita est*).
Constat autem haec machinula variis
cartilaginibus in capsulae quasi formam
coadunatis**), quae magno et mirando
musculorum apparatu†) instructae tam
iunctim simul sumtae, quam pro vocis
varietate nonnullae earum sigillatim mo-
biles redduntur.
Primaria autem prae ceteris ad vocem
edendam particula glottis est, angustius
[Seite 120] spiritalis fistulae ostium, cui suspensa quasi
praefigitur epiglottis. Istius enim ostii
marginibus rite allisam auram e pulmoni-
bus expulsam, fieri sonoram, nullum
dubium est.
De eo autem disputatum est, quaenam
ipsae glottidi ad modulandam vocem
contingant mutationes? an scil. diducatur
saltem et vicissim coarctetur, quae, post
Galenum, Dodarti sententia fuit,
anne potius a tensione et relaxatione li-
gamentorum eius, vocis varietas pendeat,
vt Ferreinius contenderat.
Hic ergo vocis organon primarium fi-
dibus, ille vero tibiis comparabat.
Omnibus rite collatis vociferantem
glottidem vtriusque generis mutationes
subire credimus, ita tamen, vt quae a
tensione ligamentorum, maxime thyreo-
arytaenoideorum inferiorum (quae sunt chor-
[Seite 121] dae vocales Ferreinii) ipsi contingunt,
potiores videantur*).
Omnem autem eam, cuiusuis generis
sit, glottidis mobilitatem a numerosis qui
ad laryngem pertinent musculis dirigi,
eleganti constat experimento, quo nempe
ligatis sectisue neruis aut recurrentibus
aut ipsis vagis, animantium vocem aut
demissam reddere aut plane tollere licet.*)
Sibilus homini cum auiculis canoris
communis est. His eo fine inseruit larynx
in vtrumque asperae arteriae extremum
bipartitus. Iste vero, etsi vnico et com-
muni larynge instructus, tamen labellorum
coarctatione ea animalcula, vt mihi vide-
tur, imitari didicit†).
Cantum vero, qui ex loquela et har-
monica vocis modulatione compositus est,
homini proprium dicerem, et summam
pius vocis organorum praerogatiuam. Si-
bilus enim auibus connatus est: verba
etiam quodammodo pronunciare numerosae
aues, imo et canes quandoque docentur.
De genuino vero cantu vtrum idem in
brutis animantibus vnquam successerit,
valde dubito: cum e contrario vix vllam
[Seite 123] extare barbaram gentem crediderim cui
non cantus solemnis sit*).
Loquela ipsa vocis est singularis modi-
ficatio quando linguae maxime adminiculo,
tum etiam partim labiorum, dentium, pa-
lati, et nasi ope in litterarum formatio-
nem componitur.
Vocis hinc et loquelae differentia pa-
tet; cum ista in ipso larynge formetur;
haec vero si a paucis quorundam gentium
exemplis discesseris (Sinensium v.c. qui-
bus litterae quasi homonymae ipsius vocis
varia modulatione distinguuntur) reliquo-
rum quae diximus organorum singulari
mechanismo determinetur.
Vox porro brutis cum homine com-
munis est, et neonato etiam competit,
[Seite 124] neque a miseris infantibus, qui inter feras
adoleuerunt, nec ab iis qui surdi nati
sunt, plane abest. Loquela vero non nisi
rationis culturam et vsum sequitur, ideo-
que non minus ac ea ipsa soli ac vnico
per vniuersum animale regnum homini
tanquam priuilegium conuenit. Brutis
quippe instinctus quo natura sua instructa
sunt, sufficit; homini vero hisce aliisque
adminiculis ad vitam proprio quasi marte
sustentandam destituto, rationis et loque-
lae praerogatiua concessa est, quorum ope
sociali quo a natura destinatus est vinculo
vtens, desideria sua patefacere, iisque
mederi possit.
Ipse vero loquelae et litterarum pro-
nunciationis mechanismus vere mirandus,
post paradoxi hominis Franc. Mercur.
ab Helmont*) egregia tentamina ma-
[Seite 125] xime Jo. Wallisii†) et Jo. Conr.
Ammanni*) vlterioribus disquisitioni-
bus plurimum illustratus est.
Prae ceteris naturae adaequata videtur
Ammanni litterarum diuisio in I. voca-
les, II. semivocales, et III. conso-
nantes.
I. vocales**) diuidit in a) simplices
a.e.i.y.o.u.
II. semivocales ipsi sunt vel a) nasales
m.n. ng. (i.e. n ante g German.)
vel b) orales (s. linguales) r.l.
[Seite 126]III. consonantes denuo dispescit in
a) sibilantes (s. successiue pronunciatas) h.
g. ch. s. sch. f.v. ph.
Denique et aliarum quarundam huma-
nae vocis modificationum mentio iniicienda
est, quae symptomatice aut animi nonnullis
pathematibus aut violentioribus affectioni-
bus organorum respirationis quandoque
superuenire solent: et quarum plures, vt
risus et fletus homini propriae esse videntur.
Plures quidem earum sibi inuicem
valde cognatae sunt, ita vt saepe vna in
alteram transeat: pleraeque etiam non
vno modo sese exerunt etc.
In vniuersum tamen risu breues et
quasi abruptae exspirationes se excipiunt.*)
Fletus inspirationes ciet altas, quae
cito cum longioribus subinde interruptis
exspirationibus alternant*).
Suspirium longa constat et valida inspi-
ratione quam subsequentem exspirationem
gemitus nonnunquam comitari solet**).
Tussis celer est et sonora exspiratio
altam inspirationem excipiens†).
Sternutatio violentior est et fere con-
vulsiua exspiratio quam breuis et vehe-
mens inspiratio praecesserat.††)
Singultus e contrario sonora constat et
breuissima sed itidem quasi conuulsiua in-
spiratione†††).
Verum et oscitatio*) huc referri poterit,
quae plena, lenta et longa inspiratione,
simili insequente exspiratione perficitur,
diductis simul late mandibulis; ita vt et
aër faucibus ampliatis haustus Eusta-
chianas subeat tubas. Id sibi prae-
terea priuum habet, quod facile ad imi-
tationem excitet: causa procul dubio in
recordatione grati ex oscitatione sensus
quaerenda.
Homo viuus cum reliquis mammalibus
et cum auibus id priuum habet prae ce-
teris animantibus, quod natiuus eorum
corporis calor, medii in quo viuere solent
suetum calorem longe superet. In ipso
tamen homine id memorabile quod aliis
animantibus earum quae diximus classium,
calore suo vtique cedere videatur; ita vt
hic nostro sub coelo, vulgo circa 96mum
° scalae Fahrenh. subsistere soleat, cum
iam in aliis mammalibus, et magis adhuc
in auibus eum gradum haud parum ex-
cedat*).
Et is quidem natiui caloris gradus in
homine sano tam constans est et perpe-
tuus, vt in vniuersum, pro sanitate cui-
vis propria, exigua saltim paucorum gra-
duum differentia ludat, etiamsi homo vel
gelidissimi climatis rigori, vel torridi coeli
feruori expositus fuerit. Quae enim
Boerhaavii opinio fuit hominem haud
viuere posse in eiusmodi medio quod fer-
vore excedat natiuum eius calorem ani-
malem, post cel. peregrinatoris et Geor-
giae quondam gubernatoris H. Ellis egre-
gias obseruationes*), a plurimis physio-
logice doctis hominibus ex professo quod
aiunt, singularibus experimentis†) est re-
[Seite 131] futata*). Quid quod in eo ipso magna
hominis praerogatiua constet, quod nullae
terrarum zonae adstrictus, vniuersum qua
late patet terraqueum orbem degere et
tam freti Hudsonis, vbi argentum viuum
sponte congelatum est**), aut nouae
Zemblae†) rigores, quam Senegae litto-
ris††) torrentes ignes perferre, valeat.
Iam vero in focum mirandi istius ignis
quo perfusi calemus inquirendum est;
quem, vt veterum de eo somnia taceam,
recentiorum alii ab electrica materie et
neruis*), alii ab attritu e motu progres-
siuo sanguinis**), alii a frictione elemen-
torum solidorum†), alii aliunde deriuare
sategerunt.
Verum omnes hae hypotheses tanta
premuntur difficultate quanta e contrario
simplicitate sua eaque naturae phaenome-
nis egregie respondente, se commendat
ea doctrina qua pulmones natiui caloris
focum, dephlogisticatam aëris quem spi-
ramus partem (§ 143.) fomitem eius fa-
[Seite 133] ciunt; cuius doctrinae primas quasi lineas
duxit laudatus Jo. Mayow quam vero
nostris temporibus longe emendauit auxit
et vitro ornauit cl. Crawford*).
Summa vero Crawfordianae theo-
riae eo redit, vt respiratio haud secus ac
combustio ad phlogisticos quos vocant pro-
cessus pertineat; quibus phlogiston cor-
poribus inhaerens, accessu ignis liberati s.
sensilis (qui ab infixo igne hactenus in-
sensili probe distingui debet) expellitur.
Phlogiston enim et ignea materies sibi
contraria sunt elementa, et quo plus vnius
eorum inhaeret corporibus eo minus ipsis
inest alterius elementi; fixus v.c. aër non
nisi 1/62 eius ignis continere perhibetur,
qui aequali ponderi atmosphaerici aëris
inhaeret & s.p.
Experimentis vero constat, esse atmo-
sphaerico aëri maiorem cum phlogisto quam
[Seite 134] cum igne affinitatem, ita vt lubenter
cum isto se coniungat eiusque loco ignem
qui hactenus ipsi infixus erat iam libera-
tum dimittat.
Quodsi ergo cum hisce praemissis re-
spirationis phenomena comparamus veri-
simillimum vtique videtur simili processu
calorem animalem oriri.
Differt enim vt vidimus quem exspi-
ramus aër mirum quantum ab eo quem
antea hauseramus, cum ignita sui parte
orbus phlogisto e contrario et fixi aëris
basi grauidus reddatur (§ 145.)
Probabile itaque est, igneam spiritus
quem ducimus partera in pulmonibus sub-
tilissima adire vasa sanguifera non nisi
tenuissimis sepimentis ab ipsis aëreis re-
ceptaculis distincta (§ 135.) et inde per
venosum pulmonum ad arteriosum aortae
systema deduci, hincque per vniuersum
corpus distribui.
Tum vero et quidera in minimis prae-
sertim vasculis cum phlogisto quod vbiuis
offendit commutari. Hoc ipsum vero eius
loco sanguini immixtum per venosum sy-
stema ad cor dextrum et per arteriam pul-
monalem in pulmones reuehi, vbi ex iis
quas modo tetigimus affinitatis legibus a
recenter inspirato aëre denuo recipiatur
et nouum eius accessu liberatum igneum
elementum iterata vice sanguinem intret.
Respondent his, quae de diuersitate
arteriosi sanguinis a venoso passim tetigi-
mus; respondent porro quae de diuerso
cuiusuis calore specifico perhibentur*):
vtpote quem in arterioso sanguine = 11 1/2
in venoso vero non nisi = 10 faciunt;
[Seite 136] imo vero et respondent, quae de actione
vasorum sanguiferorum minimi ordinis su-
pra tetigimus (§ 126).
Valde enim probabile videtur, esse quo-
que ipsis hisce vasculis minimis suas par-
tes, quarum actione vel excitata vel de-
pressa ista ignei elementi per corpus delati
cum phlogisto in corpore haerente com-
mutatio et calor inde oriens animalis vel
augeatur vel minuatur.
Memorabilia enim phaenomena, quibus
constat calorem animalem, (si nempe ther-
mometro exploratur, non vero fallaci so-
lum sensatione aestimatur) in vniuersum
sibi fere perpetuo similem manere*), vix
augeri aestiuis caloribus, vix minui hi-
berno rigore, imo vero quibus compertum
est increscere subinde calorem corporis
si frigidae immergimur†), id demonstrare
[Seite 137] videntur, ese pro vario calore medii istius
in quo versamur, variam quoque actionem
systematis vasorum minimorum; ita vt
frigore exposita (quo quidem tonum eorum
excitari probabile est) maiorem ignei pa-
buli cum phlogisto quantitatem commu-
tent maioremque calorem excitent, mino-
rem vero quoties in asthenico et relaxanti
medio detenta torpent.
Adeo diuersissimae sunt functiones cutis,
qua corpus humanum obducitur, vt enar-
ratio earum vix commode vno eodemque
capite comprehendi possit, sed longe aptius
quaeuis earum ad eam quo pertinet actio-
num classem referenda videatur.
Est enim cutis primo loco tactus or-
ganon, de quo ad functiones animales
fermo erit.
Est porro et inhalationis instrumentum,
quo ad resorbens lymphaticarum venarum
systema pertinet, quod ad functiones na-
turales dicetur.
Est vero etiam perspirationis officina et
eo quidem nomine multis modis cum re-
[Seite 139] spiratiouis negotio conuenit, neque inepte
eadem in tractatione nostra proxime sequi
debere, visa est.
Cutis autem triplici constare dicenda
est membrana. Corio sc., et quae id ipsum
interiacente reticulo supercontegit cuticula.
De singulis seorsim.
Et quidem cuticula*) s. epidermis ex-
timum est corporis tegmen, aëri exposi-
tum; cuius quidem elementi proximum
contactum in homine sano vix aliae cor-
poris partes, si a dentium cortice et re-
spirationis viis et tubo alimentari discesse-
ris, impune perferre possunt.
Textura epidermidis simplicissima est
vasis et neruis et poris destituta, in vni-
versum parum organica, maxime tamen
[Seite 140] singularis†), et pro semipellucida sua
teneritate mirum in modum tenax, ita vt
macerationi aliisque corruptiouis generibus
diutissime resistat.
Origo eiusdem dubiis quidem adhuc
premitur. Verisimile interim est, eandem
ex subiecto ipsi corio cum pilorum bul-
[Seite 141] billis efflorescere; cui corio innumeris
praeterea iisque tenerrimis fibrillis ad-
haeret*).
Omnium corporis humani partium si-
milarium facillime reproducitur.
Dignitatem eius ad oeconomiam cor-
porum organicorum vel vniuersitas ea de-
monstrat qua per vtrumque eorum regnum
reperitur; quid quod et in tenello em-
bryone a tertio ad minimum inde post
conceptionem mense praeparata cernitur.
Subterlinitur autem cuticula mucosa
membranula quam ab inuentoris†) de
ea opinione, reticulum Malpighianum
vocant.
Muci, facile dissolubilis, habitum prae
se fert, et vix vnquam nisi in scroto
Aethiopum a cuticula aeque ac a corio
integrum separari et genuinae propriae
membranulae forma exhiberi potest*).
Primariam hominum coloris sedem con-
stituit**). Omnibus enim corium can-
didum est, cuticula tantum non omnibus
albida semipellucida, aethiopibus vnice
paullo ex griseo obscurior. Reticulum
vero mucosum in homine nato pro aetatis
et vitae generis et climatis varietate, quin
et ex morbosa constitutione, varium†).
Ita v.c. ex quinque varietatibus, in
quas genus humanum optime diuidi mihi
videtur Imae, quae praeter Europaeos, occi-
dentalis Asiae, et Africae borealis incolas,
vt et Grönlandos et Esquimotas comple-
ctitur, reticulum plus minus albidum est.
2dae quo reliqui Asiani spectant, sub-
fuscum ad oliuaceum vergens.
3iae ad quam aethiopes pertinent, nigri-
cans*).
4tae s. Americae reliquae habitatoribus,
fere cuprei coloris.
5tae denique, sub qua vniuersi maris
pacifici incolas intelligo, plus minus fuscum.
Omnes autera ac singulas hasce coloris
varietates non minus ac reliquas quibus
homo ab homine et gens a gente differre
videtur adeo inuicem confluere quasi, al-
teram in alteram ita mutuo transire etc.
vt non nisi plane arbitrarias earum diui-
[Seite 144] siones et classes constituere liceat vix monitu
opus est.
Corium ipsum, cui reticulum cum epi-
dermide tegminis loco sunt, membrana
est sui generis, porosa*), tenax, valde
dilatabilis, variae crassitiei, in vniuersum
vero ex tela cellulosa stipata, et quidem
arctissime in extima superficie; laxius in
pagina interiore, qua [paucis corporis regio-
nibus exceptis (§ 36.)] plerumque vulga-
rem adipem continet.
Scatet vero corium praeter neruos et
venas absorbentes, de quibus alias dicendi
locus erit, innumeris vasculis sanguiferis
quae adextimam eius superficiem penetrant,
et, quod felicior iniectio docet, eandem
quasi arctissimis reticulis subtilissimae tex-
turae obtegunt.
Porro etiam eidem fere vndique in-
spersa est folliculorum sebaceorum ingens
farrago, qui subtilissimo et limpido et ae-
gre siccante*) oleo cutem perungunt†),
quod neque cum vulgari sudore, neque
cum eo cui hircitans odor est, et quo
singulares tantummodo corporis partes in-
festari solent, confundi licet.
Denique et omne fere corium pilis††)
varii generis obsitum est, et maxime qui-
dem breuibus tenellis, plus minus lanu-
ginosis, quibus praeter palpebras et penem
virilem, et volas manuum plantasque pe-
dum vix alia pars plane destituta erit;
tum vero variis corporis locis longioribus,
singularibus vsibus destinatis, capillamento,
[Seite 146] superciliis, ciliis, vibrissis, mystace, barba,
et iis qui sub alis et in partibus obscenis
crescunt.
In vniuersum quidem homo plerisque
ceteris mammalibus minus pilosus est.
Intercedit tamen et heic diuersas gentes
varia differentia. Vt enim de iis gentibus
taceam, qui et hodienum aut barbam aut
aliarum quarundam partium pilos studiose
euellunt, sunt alii qui iam natura sua
quasi depiles videntur, quo v.c. Tungusas
et Burätas pertinere, vulgo constat. Ab
altera parte a fide dignissimis itinerum
auctoribus relatum accepimus Nadigsdae
incolas, quae ad australiores Kurilikas in-
sulas pertinet, singulariter pilosos esse*).
Neque minor varietas longitudinis,
flexilitatis, crispitudinis, et maxime colo-
ris, tam a climatis potentia, aetate, aliis-
que secundum naturam causis, quam a
morbosa subinde intemperie, vt in leu-
caethiopibus, pendentis, et plerumque
oculorum colori respondentis.
Peculiaris porro est pilorum in qui-
busdam corporis partibus directio, spiralis
v.c. in vertice; sursum diuergens in pube;
in brachii auersa sacie, fere vt in simia
satyro contraria directione versus cubitum
tendens, (a humero nempe deorsum, a
carpo vero sursum); vt de superciliis et
ciliis taceam.
Oriuntur vero pili ex interiore corii
facie, quae adipe scatet, et quidem singu-
lari bulbulo ipsi satis firmiter inhaerent*)
[Seite 148] qui duplici constat inuolucro**); extimo
vasculoso, ouali; interiore cylindrico,
quod epidermidi continuum videtur†),
et elasticis istis filamentis ex quibus pilus
ipse compingitur, et quorum 5 ad 10 nu-
merant, inuolucro est.
Oleoso halitu nunquam non peruncti
sunt pili, et fere incorruptibiles. Omnium
quoque corporis humani partium maxime
idio-electricae videntur. Facillima item
eorum nutritio, quin et, nisi cutis ipsa
simul male affecta fuerit, post defluuium
ipsorum reproductio.
Vniuersa haec corporis integumenta
praeter alios quibus inseruiunt vsus, ma-
[Seite 149] xime ad excretoria corporis organa perti-
nent, quorum ope aliena quaeuis et quae
retenta nocitura forent, ex principe hu-
morum massa eliminari et exterminari
possint*).
Monstrant id miasmata, exanthematum
specie illinc delata; monstrant allii, moschi
aliorumque eiusmodi ingestorum odores
per cutem spirantes; monstrant sudores,
aliaque id genus phaenomena.
Inprimis vero per hasce vias fluidum
transspirat, quod ab acutissimi ingenii
viro, qui primus eius dignitatem ex pro-
fesso indagare studuit, perspirabile Sancto-
rianum audit†).
Monere autem liceat vulgo alienissima
et maxime heterogenea excrementa eo
communi nomine comprehendi, quae
probe ab inuicem distinguere oportet.
Sudorem maxime a genuino perspirabili.
Ille etenim aqueus latex est, subsal-
sus, et qui vix vnquam ex corpore sano
et tranquillo sponte sua prodit.
Hoc vero, de quo vnice nobis heie
sermo est, aëriforme fluidum est, perma-
nenter elasticum, eidemque quod per pul-
mones exspiramus quam simillimum*).
Itidem enim phlogisto grauidum est,
itidem calcem ex aqua eius praecipitat,
itidem tam flammae alendae quam respi-
rationi sustentandae ineptum est etc.
Quantitas huius fluidi, quod ex cor-
poris superficie spirat, (quae in adulto
[Seite 151] iustae staturae homine circ. 15 pedes qua-
dratos aequat) vix ad calculum certum
reduci poterit.
Quae enim inde a Sanctorii tempore
excogitatae sunt ad corporis pondus ex-
plorandum librae*), huicce fini male
respondere, ex iis quae modo de multi-
faria materie dicimus, quae praeter ipsum
perspirabile cutem transsudat, facile in-
telligitur.
Infinitis vero modis ludere rationem
perspirationis in singulis hominibus pridem
compertum est: in vniuersum tamen etiam
gentilitiam quandam varietatem et in hoc
quoque capite locum habere ex iis, quae
a fide dignissimis auctoribus de singulari
et fere specifico odore perhibent, quem
Caraibaeorum**), Groenlandorum†),
[Seite 152] Aethiopum*) aliorumque barbarorum cutis
transspirat, extra dubitationis aleam posi-
tum videtur.
Collatis nunc quae de vasculosa cutis
fabrica (§ 176), et de analogia perspira-
bile inter et exspiratum aërem (§ 186);
tum et alias (§ 166) de vasorum minimorum
ad calorem animalem excitandum potentia
dicta sunt, verisimile sane videbitur cura-
tius rem pensitanti magnam sane interce-
dere pulmonum actionis cum cutanea per-
spiratione similitudinem; et alternam con-
sensionem; ita vt altera alteram quodam-
modo adiuuare posse, subleuare, et si
forte turbata fuerit, aliquatenus saltem
compensare censenda sit.
Quadrant certe in eandem sententiam
non vnius generis phaenomena tam in
sano quam morboso statu obseruanda.
Ea v. c quibus foetus humanus et re-
liquorum mammalium a pullo incubato
differt*).
Singulare porro partium quorundam
in calidis animalibus frigus, (vt nasus ca-
num etc.) quod haud inepte a minore
vasculorum, quibus scatent, actione phlogi-
stica repetendum videtur:
vti e contrario aucta eorum vasculorum
in partibus quibusdam actione, morbosa
nonnulla symptomata explicatu facilia essent,
vt aestus singularis in volis manuum apud
hecticos obseruandus.
Alterna quoque quam diximus com-
pensatione, qua pulmonum et cutis fun-
ctiones mutua sibi ferre subsidia probabile
est, aliquid sane lucis affulgere videtur
iis phaenomenis pathologicis, vbi homines
nati et adulti pulmonibus fere in totum
tabe confectis aut alia labe vitiatis tamen
aliquamdiu superuixerunt, imo vero per
plures annos respirationis vsu fere plane
caruisse visi sunt*).
Verum denique et tubi alimentaris in-
teriorem superficiem praeter reliquas suas
functiones primarias, haud absimili quoque
phlogistico munere defungi sane non im-
probabile videtur.
Vnica enim haec est corporis interio-
ris pars, cui praeter pulmones atmosphae-
ricus aër patet; patere vero vtique, et
deglutire nos magnam aëris vim, proba-
tione vix eget.
Mutari autem deglutitum eum aërem
simili fere ac in pulmonibus ratione, eius-
dem in vniuerso alimentari tubo contenti
indoles demonstrat†).
Conuenit praeterea cum his omnibus
stupenda vasculorum sanguiferorum con-
geries in tantam intestinorum superficiem
interiorem effusa quasi, quam vulgo vni-
versi corporis extimae superficiei aequalem
faciunt.
Ad alteram iam humani corporis functio-
num classem delati sumus, quae animales
complectitur (§ 63. II.), quorum ope com-
mercium corpus inter et animi facultates
alitur, et quae ideo quod, vt res ipsa fert,
vnice animatis corporibus organicis con-
veniant, latius vero simul quam vitales
functiones per vniuersum animale regnum
dominentur, nomen suum iure quodam
sibi vindicare videntur.
Organa vero quae functionibus istis
exercendis maxime praesunt, cerebro con-
stant vtriusque generis, cum adhaerente
ipsi medulla spinali, et neruis ex triplici
[Seite 157] hocce fonte oriundis*). Quae quidem
omnia haud inepte ad binas classes prin-
cipes, sensorii scil. et neruorum referri pot-
erunt, quorum illud quidem omne id com-
plectitur quod praeter neruos et eas par-
tes, quae ad origines eorum proxime per-
tinent, in vniuerso eo systemate superest
et propius ad vinculum spectat, quo ipsa
neruorum officia cum parte nostri nobiliore,
animae scil. facultatibus, nectuntur.
Nititur ea diuisione elegans cl. Söm-
merringii obseruatio†), qua relatiuam
eorum organorum vtriusque classis molem
[Seite 158] animae facultatibus ita respondere animad-
vertit, vt quo tenuiores sint animantium
nerui, respectu alterius ordinis partium,
quas sensorii nomine comprehendimus; eo
magis ea animi facultatum praestantia emi-
neant: eoque respectu hominem maximo
gaudere cerebro dici posse, si eius molem
cum tenuitate neruorum exinde orientium,
non vero pondus eius cum totius corporis
pondere comparaueris.
Ipsum vero cerebrum*) praeter osseam
caluariam triplici tegitur inuolucro: dura
et pia meninge, et quae vtramque inter-
iacet arachnoidea.
Dura meninx**) quae tanquam peri-
osteum encephali cauum inuestit, in varia
quasi sepimenta exporrecta, falce maxime
[Seite 159] cum cerebri hemisphaeria, tum cerebellum
diuidit, tentorio†) autem, lobos cerebri
posteriore fulcit et ne subiacens cerebel-
lum premant praecauet.
Porro autem variis sui duplicaturis si-
nus sic dictos venosos*) continet simulque
fulcit, eorumque pressioni praecauet; qui-
bus sanguis encephali ad cor relabitur;
[Seite 160] quem sanguinem et peculiari indole gau-
dere**) aiunt, et insigni quantitate me-
morabilem esse constat, quam decimae ad
minimum parti vniuersae sanguinis massae
aequalem faciunt.
Proxima duram meningem excipit arach-
noidea, a teneritate dicta, vasis sanguiferis
destituta (§ 5), quae non magis ac dura
membrana sulcos ac liras cerebrum distin-
guentes intrat, sed vniuersam tantum eius
molem intendit.
Aliter vero cum intima cerebri me-
ninge comparatum est, quae pia mater
priscis audiebat, quaeque vndiquaque ce-
rebri corticem arcte comitatur†), ita vt
innumera quibus picta est vasa sanguifera
infinitis ramusculis ipsum eum corticem
[Seite 161] penetrent et quasi perforent; hincque di-
vulsa ab ipso cerebro pia meninx, vt ex-
tima facie glaberrima est, ita e contrario
interiore pagina villosa sit et muscorum
quasi radiculas aemuletur quibus limo in-
haerent*).
Compositum autem est cerebrum maius
minusque multifariis partibus diuersae
cum texturae tum figurae, sed ignoti ple-
rumque hactenus vsus, quae maxime qua-
ternis sic dictis ventriculis distinguuntur,
quorum inuicem nexum nuper curatius
eruit cl. Monro, et ex quibus anteriores
et quartus chorioideos continent plexus,
itidem dubiae adhuc functionis.
Omnibus vero vtriusque cerebri par-
tibus duplex est substantia, altera cinerea,
quam et corticalem vocant, etsi non vbi-
vis exteriorem occupet locum, altera can-
[Seite 162] dida s. medullaris, quibus ex obseruatione
cl. Sömmerring*) tertia adhuc inter-
iacet subalbidi coloris, maxime in cere-
belli arbore vitae, tum et in lobis cerebri
posterioribus conspicienda.
Cinereae substantiae**) ad medulla-
rem proportio decrescit vergente aetate;
maior enim infantibus, minor adultis. Fere
tota immenso plane tenuissimorum vascu-
lorum, tam sanguiferorum quam minoris
ordinis albidorum (§ 79) contextu constat,
quorum exigua pars exinde in medulla-
rem penetrat†), quae ipsa praeter haec
[Seite 163] vascula et tenerrimam cellulosam, pulta-
ceo quasi parenchymate constare videtur,
in quo dioptrica aliaque id genus subsidia
nihil constantis et definitae texturae adhuc
detegere potuerunt*).
Gaudet vero cerebrum perpetuo sed
leni motu†), respirationi ita respondente,
vt arctatis exspirando pulmonibus eleuetur
paulo cerebrum, dilatato vero inspirationis
ope pectore, iterum subsideat††).
Oblongata quam vocant medulla in
spinalem abit*), dorsali vertebrarum flexili
[Seite 165] tubo contentam, iisdemque quas cerebrum
cingere vidimus membranis vestitam; du-
plici quoque constantem substantia, ita
tamen vt cineream interiorem candida ex-
terior amplectatur.
Et ex vtroque isto fonte, cerebri
nempe cum cerebello, et medullae spina-
lis, oriuntur denique nerui*), funiculi isti
plus minus albicantes, plusque minusue
molles, qui per reliquas corporis humani
partes molles, tantum non omnes, distri-
buuntur.
Constat enim post tot innumera Hal-
leri aliorumque summorum obseruatorum
experimenta†), esse non vnius generis
[Seite 166] partes corporis nostri similares, in quibus
neque culter anatomicus, et a fallaciis
sibi cauens oculus, genuinum neruorum
vestigium neque chirurgicae obseruatio-
nes*), et viuisectiones a manu exercitata
[Seite 167] saepius repetitae†), vllum vnquam sen-
sum deprehendere potuerunt.
Et quidem illuc pertinent praeter nu-
dam telam cellulosam, epidermis cum re-
ticulo mucoso, pilis, et vnguibus.
porro cartilagines et ossa cum periostee
et medulla.
tum tendines, aponeuroses, ligamenta.
item pleraeque membranae latiores, vt
dura meninx et arachnoidea; pleura cum
mediastinis et pericardio; peritonaeum.
Sed et cornea etc.
pleraeque etiam absorbentis systematis
partes, maxime vero ductus thoracicus.
Neruorum vltimae quidem ex ipso
sensorio origines cultelli et oculorum aciem
adhuc fugiunt; quid quod et sub iudice
lis est an cuiusuis lateris nerui ex eodem
an vero ex opposito sensorii latere ortum
[Seite 169] ducant?*) fauere videbantur posteriori
opinioni phaenomena pathologica**). Et
in opticis sane neruis veram id genus
decussationem locum habere nuper euicit
cl. Sömmerring†).
In decursu suo††) neruorum medullam
piae meningis continuatio quaedam co-
mitatur ita vt tenerrime vasculosum cor-
ticem†††) nanciscatur. Simulac vero
cerebrum aut spinalem medullam egressi
sunt singularem plane habitum prae se
ferunt, quo ab omnibus fere reliquis cor-
[Seite 170] poris partibus similaribus distingui posslunt,
pliculas nempe transuersas plus minus
oblique angulosas, pridem P.P. Moli-
nello*) dictas, qui easdem haud incon-
grue lumbrici rugis aut asperae arteriae
annulis comparauit.
Passim nerui, singularium maxime or-
dinum, quales intercostales sunt et vagi,
gangliis distincti sunt, nodulis scil. com-
pactioris texturae et ex cinereo subrubelli
coloris, sed nondum satis definiti vsus.
Prae caeteris interim arridet Zinnii
quondam nostri sententia†), qui eos in-
timius connectendis et quasi contexendis
eiusmodi filis nerueis inseruire statuebat,
[Seite 171] quae ex diuersis fontibus in gangliis con-
veniunt; adeo vt quoduis ex iis denuo
egrediens filum singula antea ingressa fila
participet*).
Neque multum diuersa ratio esse vi-
detur plexuum ex simili concursu et reti-
culatis anastomosibus diuersorum neruo-
rum, fimilique contextu filorum, in quos
diuisi tunc secedunt nerui, orientium.
Vti vero primae neruorum origines
ita et tantum non omnium vltimi termini
quibus extremi eorum ramuli finiunt, ad-
huc in obscuro latent. Quodsi enim a
paucis iis neruis discesseris, qui in me-
dullosam quasi membranam abeunt, vt
[Seite 172] opticus in retinam, et mollis septimi pa-
ris in zonam, laminis spiralibus cochleae
auris contentam, reliquorum vltima fila-
menta in viscera, musculos, corium etc.
penetrantia, adeo cum earum partium pro-
prio parenchymate confusa in pulpam
quasi deliquescunt, vt rimanti oculo de-
nique se subducant.
Sensorio ita cum neruis exinde per vni-
versi fere corporis compagem distributis,
integrum constare vidimus systema, me-
dium quasi constituens cuius ope quamdiu
vita viget, mutuum animam inter et cor-
pus commercium alitur*).
Et proxime quidem anima cum ipso
cerebro coniuncta videtur, quippe quam
praerogatiuam, cum plerorumque sensuum
instrumentorum cum eo vicinitas, tum
admirabilis eius ex tam singularis figurae
et structurae partibus compositio, maxime
vero effectus morbosarum eius affectionum,
quam verisimillimam reddit.
Quid quod et ea quam innuimus sin-
gulari partium quarundam encephali forma
aut situ eo se deduci passi sunt physiolo-
gorum nonnulli, ingenio suo indulgentes,
vt hancce illamue earum pro ipsissima
animae sede et quasi regia vendicare anni-
terentur; ad quam scil. dignitatem alii
glandulam pinealem†), alii cerebellum,
[Seite 175] alii corpus callosum*), alii pontem sic
dictum Varolii eleuare studuerunt.
Neque tamen omnis neruosi systematis
energia vnice ab encephalo pendere cen-
senda est, sed et spinali medullae, imo
vero et ipsis neruis hactenus sane vires
suae propriae sunt, vt musculis conuellen-
dis sufficiant; quibus quippe viribus pro-
priis alendis et sustinendis vasculosus isto-
rum organorum cortex (§ 205) inseruire
videtur. Homini tamen huiusmodi vires
neruorum propriae minores et maior e
contrario eorum ab ipso encephalo depen-
dentia, quam aliis animantibus, frigidi
praesertim sanguinis.
Duplex autem maxime vniuersi syste-
matis neruosi officium est. Alterum vt
eius ope aliae partes, et quidem inprimis
musculi voluntatis imperio subiecti, ad mo-
tum cieantur; de qua quidem functione
alio loco pluribus. Altera vero, vt sensa-
tioni inseruiant et sensibiles impressiones
quibus corpus afficitur, tanquam nuncii
ad sensorium deferant, illincque percep-
tionem excitent & s.p.
Verum denique et ea sensorio accedit
facultas, vt sensationes a neruis in illud
agentibus acceptas non ad eosdem saltim,
sed et ad alios dehinc neruos referre et
reagere possit; cuius rei documento citasse
sufficiat retinae a lumine affectae in sen-
sorium actionem, huiusque exinde ad iri-
dem vel constringendam vel dilatandam
reactionem.
Et quidem ex eodem maxime postremo
hocce fonte tam phantasiae et animi pa-
[Seite 177] thematum in corpus humanum quampluri-
mos effectus, de quibus infra paucis adhuc
disserendi locus dabitur, quam neruosi sy-
stematis per integrum fere corpus multi-
farios consensus*) (§ 54) eiusdemque in
vniuersas fere reliquorum ordinum oeco-
nomiae animalis functiones, ad vnam fere
omnes, miram potentiam, deriuare licebit.
Esse haec quae enarrauimus munera
neruosi systematis, experimentis et obser-
vatione extra omnem dubitationis aleam
positum videtur. Iam vero modum ex-
plicare, quo haecce organa muneribus
istis defungantur, hoc opus hic labor est.
In vniuersum quidem variae de ea re
sententiae ad binas classes principes referri
possunt: quarum altera neruosi systematis
actionem in oscillatorio motu ponit: alters
vero eandem ad fluidi cuiusdam motum
refert, de cuius vero indole denuo phy-
siologi certant, aliis spiritus animales†)
in vasis decurrentes, aliis materiem quan-
dam igneae, aut electricae, quid quod et
magneticae analogam statuentibus & s.p.
Quanquam vero neutram istarum sen-
tentiarum meam adhuc facere velim, id
tamen monere liceat, pleraque argumenta,
quibus vnius hypotheseos asseclae alteram
impugnare studuerunt eodem fere gradu
rudia mihi videri quo subtilissimas e con-
trario esse oportet, – si quae sunt –,
siue oscillationes istas neruorum, siue fluida
ipsis contenta.
Imo vero si quid recte video vtraque
sententia haud inepte iunctim stare posse
videtur, fluidum nempe quoddam nerueum,
stimulorum in illud agentium ope com-
motum, et in oscillantem vibrationem
tractum.
Fluidi enim neruini existentiae praeter
alia fauere videtur neruosi systematis,
maxime vero cerebri ipsius structura, aliis
quibusdam visceribus secernentibus satis
analoga. Neutiquam vero ideo iam tu-
bulis et canalibus opus esse quibus eius-
modi fluidum per neruos distribui debeat,
non magis ac in charta emporetica alioue
filtro etc. per se patet.
Multo minus etiam nugacibus de ra-
pida celeritate calculis immorari operae
pretium est, quibus spiritus animales ner-
vosos suos canales peruolitare passim cen-
suerunt.
Oscillationi vero neruorum, dummodo
a rudibus istis chordarum tensarum simu-
lacris abstineas, sed talem cogites qualis
et in tenerrima cerebri pulte locum habere
potest, plurima quoque phaenomena phy-
siologica ad amussim respondere videntur.
Auditum sane oscillatione excitari ad li-
quidum demonstratum est. In visu simile
quid contingere, etiamsi non totus a
Leon. Euleri partibus stare velis, vald-
opere tamen probabile est. Sed et reli-
quorum sensuum actionem parum ab eius-
modi oscillatorio motu abhorrere, post
summi Newtoni de eius existentia con-
iecturas†), Hartleji sagacitas felicissi-
mo sane successu ita verisimile reddidit,
vt exinde etiam primo associationem idea-
rum, huius vero ope dein porro longe
plurimas animae facultatum functiones in-
geniosissime explicaret*).
Alterum vt vidimus neruorum officium
in eo consistit, vt externarum rerum im-
pressiones sensorio communicent; fitque
hoc ope sensuum externorum, qui vigiles
quasi sunt corporis, animae vero instru-
ctores.
Et de his quidem solis heic nobis ser-
mo est. Nam et stimulum ad aluum po-
nendam, aut famem aliasue id genus vo-
ces naturae internas inter sensus referre,
pridem monente Hallero, subtilitatis
fuerit.
Memorabile autem est, nullam dari fun-
ctionum oeconomiae animalis classem tan-
tae in diuersis hominibus varietati subie-
ctam, quam eam de qua agimus, sensuum
externorum: vtpote quos infinite fere re-
spectu aciei, aut subtilitatis, aut modi
quibus ab iisdem stimulis in aliis aliter
atque aliter afficiuntur, diuersitas inter-
cedit; eaque tam natiua†) quam vsu et
exercitatione acquisita.
Et merito quidem in horum sensuum
enarratione a tactu inchoemur: vtpote qui
[Seite 183] omnium primus in homine nato se mani-
festet, et cuius organon per vniuersam
corporis superficiem latissime pateat, et
qui longe plurimis rerum externarum pro-
prietatibus afficiatur.
Non solum enim aliquas rerum qualita-
tes vnice tactus ope percipimus, vt calo-
rem, duritiem, pondus etc. sed et de qui-
busdam, etiamsi, aliis quoque sensibus pa-
teant, tactus tamen adminiculo certiores
demum reddimur, vt de figura, distantia etc.
Minus etiam quam alii sensus fallaciis
obnoxius est; et cultura et studio tantae
perfectionis capax, vt aliorum sensuum,
praesertim visus, defectum quodammodo,
supplere possit*).
In vniuersum quidem sensus huius
organon†) cutis est, de cuius fabrica su-
[Seite 184] pra egimus; proxime tamen eidem inser-
uiunt corii papillae, variae in variis cor-
poris partibus figurae, plerumque quidem
verrucosae*), alibi fungosae**), alibi
filamentosae†) etc. qmbus omnibus cu-
taneorum neruorum extremitates pulpo-
sorum penicillorum in modum terminantur.
Longe principalia vero tactus instru-
menta prae reliquis iterum manus sunt:
quarum cutis etiam singularia plurima
prae se fert. In volis scil. et vtrinque
ad digitorum articulos ad facilitandam
complicationem sulcata est et depilis; ex-
tremi vero digiti tam manuum quam pe-
dum, domestica facie elegantissimis ductibus
plus minus spiralibus lirati††); exteriore
vero siluestri vnguibus scutellati.
Sunt vero scutiformes eiusmodi vn-
gues*) non nisi homini paucisque prae-
ter eum mammalium generibus, (quae
nempe itidem manibus instructa sunt et
tactu excellunt†),) eum in finem con-
cessi, vt explorantium digitorum pressioni
resistant paulo, et ita actionem eorum
adiuuent.
Corneae sunt naturae, in vniuersum
tamen epidermidi comparandi: nam et re-
ticulum ipsis subiacet, in aethiopibus ni-
gricans††); huicque denique subiectum
corium, periosteo extremae digitorum pha-
langis tenaciter adhaerens: quae omnes
partes constitutiuae vnguium in longitu-
[Seite 186] dinem striatae sunt; postico margine (qui
in manibus lunula signatus est,) sulco
reflexae illinc cutis insident, vnde indies
sensim increscentes ita antrorsum paula-
tim protruduntur, vt quouis circ. seme-
stri in integrum renouentur.
Sapores lingua percipiuntur et quodam-
modo etiam vicinis interni oris partibus
cutaneis; palati praesertim medii, faucium,
buccarum, imo et labiorum; attamen his
omnibus non nisi acrium et grauiter ama-
rorum sensus aliquis est*).
Princeps vero gustus instrumentum
lingua est†), idemque maxime agile, ob-
sequiosum, mutabilis formae; mirabilis
texturae carneae, aliquatenus cordis tex-
turae comparandae.
Tegitur autem inuolucris ad cutis si-
militudinem accedentibus: epithelio nempe,
quod ipsi cuticulae locus est, reticulo
Malpighiano*), et papillosa denique
membrana cuius structura parum ab ea
corii abhorret.
In eo maxime differt, quod epithelium,
loco cutanei vnguinis, muco illiniatur et
humectetur, ex coeco foramine Meibo-
miano**) et reliqua expansione glandu-
losa Morgagnii†) oriundo; tum vero
et papillarum conformatione, quas vulgo
in petiolatas, obtusas et conicas diuidunt††),
quarum istae paucissimae lunata quasi serie
[Seite 189] ad radicem linguae positae sunt, reliquae
vero variis magnitudinis gradibus pro-
miscue linguae tergum, et maxime margi-
nes et apicem vbi nempe acutissime gustat,
obsident*).
Et hasce quidem papillas adeunt ex-
trema filamenta nerui lingualis quinti
paris**), quorum ergo adminiculo pro-
xime nos gustare probabile est.
Nonum enim par†) et qui itidem
linguam adit ramus octaui††), magis
motibus linguae multifariis ad manducan-
dum, deglutiendum, loquendum etc. in-
feruire videntur.
Oportet autem, vt lingua rite sapiat,
eandem humidam, sapienda autem liquida
esse et salibus solutis scatere†); quodsi
enim aut ipsa lingua aut res ipsi admotae
siccae sunt, tactu quidem eas explorare
potest, quo in vniuersum exquisitissimo
gaudet, non vero sapere tunc dicenda est.
Quando vero acutissime sapit, papillae
apicem linguae eiusque margines obsiden-
tes reuera erigi aliquantisper videntur.
Olfactu effluuia rerum odorata percipi-
mus, quae quidem inspiratione hausta eam
maxime membranae Schneiderianae*)
partem feriunt, quae narium septi vtram-
que paginam et conuexas concharum fa-
cies obuestit.
Quanquam enim vniuersae nares in-
ternae†) cum vicinis qui in easdem hiant
[Seite 192] sinibus††), simili humida membrana ob-
ductae sint, varia tamen huic diuersis in
locis natura esse videtur.
Ea enim quae nares spectat pars, re-
liquae cuti similior, sebaceis folliculis et
vibrissis exinde nascentibus obsita est.
Quae vero narium septo et conchis ad-
haeret, fungosa est et cryptis muciferis
scatet.
Quae denique sinuum frontalium, sphe-
noidalium, ethmoidalium et maxillarium
parietibus inducitur, omnium tenerrima
est, infinitis vasculis sanguiferis, roscidam
exhalantibus aquulam, pertexta.
Is enim princeps, ne dicam vnicus
sinuum istorum vsus esse videtur*), vt
[Seite 193] laticem eiusmodi aquosum praebeant qui
primo in triplices narium meatus delatus,
exinde in proxima quae diximus odoratus
instrumenta dissluat, eademque perpetuo ir-
rorando, eam ipsis impertiat statutam hu-
miditatem, sine qua sagacitas huius sensus
stare nequit.
Huicque fini ipso etiam situ variorum
istorum sinnum ita prospectum est, vt
quouis capitis situ semper tamen ex vno
alteroue ros ille in olfactus officinam de-
pluere possit.
Fungosa vero quam diximus membra-
nae nasalis pars, qua nempe maxime ol-
facimus, praeterquam quod itidem innu-
meris vasculis sanguiferis perreptetur (vel
ideo memorandis quod nulla alia corporis
vasa spontaneis haemorrhagiis tam saepe
[Seite 194] tamque facile obnoxia sint) neruis prae-
sertim primi paris*), tum et a binis
ramis quinti paris instructa est, e quibus
autem non nisi primum istud par ipsi ol-
factui proxime inseruire videtur**); re-
liqui vero communi earum partium sen-
sationi, quae v.c. sternutationem excitat
etc.
Extrema autem primi istius paris fila-
menta non vt in tactus et gustus organo
fit, in papillas abire, sed in spongiosum
et aequale istius membranae parenchyma
quasi deliquescere videntur.
Neonatis arcta est et valde adhuc im-
perfecta odoratus officina. Sinus praeser-
tim quos diximus vix adhuc vlli: hincque
et olfactus ipse serius demum, efformatis
sensim naribus internis, infantibus succe-
dit; eo acutior posthac quo ampliora et
curatius quasi efficta redduntur ea instru-
menta†).
Id denique memorabile, vix alium esse
sensum externum, cuius tam magna cum
ipso sensorio et sensibus internis conspi-
ratio, et quasi in eosdem imperium sit
quam odoratus.
Nullus tantis idiosyncrasiis obnoxius;
nullus aptior animi deliquiis tam excitan-
dis quam fugiendis etc.
Neque alius delicatiorum et dulcio-
rum impressionum capax videtur, ita vt
Rousseauius aptissime odoratum sensum
imaginationis appellarit†).
Neque aliae sensationum species tam
viuidam recordationem excitare viden-
tur, quam quae specificis odoribus in me-
moriam reuocantur.
Sonus tremula corporum elasticorum col-
lisione excitatus perque aërem propagatus,
ita auditu percipitur*), vt primo conchi-
formi aure externa cartilaginea**) [paucis
nostratibus mobili†)] exceptus; conchae
ope collectus quaci; in meatum auditorium
[Seite 199] amaricante aurigine perunctum††) dela-
tus; membranam tympani in decliui positam
sulcoque fere annulato ossis temporis in-
haerentem, et meatum istum ab aure
media separantem, feriat.
Pone istam membranam auris media
s. ipsum tympani cauum ita positum est, vt
fundo suo sursum simulque introrsum
spectet.
Ternaque*) continet ossicula auditus,
quorum extimum, sc. malleus, manubio suo
membranae tympani adhaeret; processu
spinoso, antrorsum verso, in adulto certe
homine annulato quem diximus sulco ple-
rumque accrescit; capitulo vero globoso
ab incudis corpore excipitur.
Incus ipsa processu suo longiore ex-
tremo in mediam quasi tympani cauitatem
porrecto slapedis capitulo iungitur.
Hic autem denique, basi sua fenestrae
insidens ouali, vestibulum spectat labyrin-
thi, in quod sonus, tympani membranae
allisus, trium horum ossiculorum iunctura
propagatur.
Sed et Eustachii tuba*) ex intimis
faucibus in tympani cauum penetrat: et
scala cochleae inferior eodem tendit, cu-
ius ostio, quod fenestram rotundam†) vo-
cant, peculiaris membranula est praetensa.
Vtriusque vero partis vsus nobis quidem
nondum adhuc satis declaratus videtur.
In absconditis denique ossis petrosi
recessibus labyrinthus latet s. auris intima
trifarias iterum complectens partes:
vestibulum nempe, quod medium reliquis
duabus interiacet, et in quod praeter fe-
nestram oualem tam quina canalium semi-
circularium retrorsum positarum ostia, quam
superior scala cochleae antrorsum sitae, hiant.
Ipse hic labyrinthus aquulam continet
quae cl. Cotunnii nomen fert, et quam
binis canaliculis resorberi docuit, quos
ipse v. cl. aquaeductus*) vocat, cl. Mec-
kel diuerticula**), quorum alterum ex
ipso vestibulo, alterum e scala inferiore
cochleae ortum ducit.
Neruus vero mollis septimi paris, cum
duro (qui postea aquaeductum Fallopii†)
permeat) porum acusticum internum in-
gressus, medullosa sua filamenta cribrato
[Seite 202] eius fundo††) immittit, quae partim
vestibulum et canales semicirculares pe-
tunt, praesertim vero in ipsam cochleae
basin ita abeunt, vt ad instar medullosae
zonulae, striis plexiformibus elegantissime
distinctae, inter binas septi cochleae la-
minas decurrant*).
Oscillatorius itaque tremor quem antea
(§ 245) ad fenestram vsque oualem pro-
secuti eramus, exinde in vestibulum pro-
pagatur, vbi deuique mediante ista aquula
(§ 248) ipsissimos ferit neruos auditorios
per labyrinthi anfractus tanto artificio
distributos.
Modificando autem impetui soni in tym-
pani membranam illisi perque tympani
cauum propagandi, praeter mallei et stape-
[Seite 203] dis musculos**), qui voluntatis arbitrio
tendi aut relaxari videntur†), chorda
quoque tympani††) media inter mallei
manubrium et incudis crus longius inoe
dens, inseruire censetur.*)
Visus instrumenta, oculi**), globi sunt
versatiles, neruis suis opticis, [de quorum
decussatione supra dictum est (§ 205.)],
tanquam petiolis ita affixi, vt eorum in-
sertio non ex directo corneae et iridis cen-
tro obuersa, sed pone eam axin imagina-
tiam, paulo propius versus nasum sita sit.
(– Tab. II. fig. 1. h. –)
Constat autem quiuis bulbus varii or-
dinis tunicis, quibus diuersae densitatis
pellucidissimi humores complectuntur, ita
vt ab antico bulbi segmento fenestrato in
fundum vsque ipsi ex aduerso positum,
luminis radiis via pateat.
Et extimum quidem bulbi inuolucrum
sclerotica est (– Tab. II. fig. 1. a; fig. 2. a. –)
cuius vero anticum quasi hiatum explet
perspicibilis cornea (– fig. 1. b. –), la-
mellosa, plus minus conuexa, tanquam
segmentum minoris globi e maiore paulo
prominens.†)
Proxime scleroticae cauum inuestit
chorioidea (– fig. 1. c. –); vasorum san-
guiferorum, maxime venarum vorticosa-
rum, diues; vtraque pagina pigmento ni-
[Seite 206] gro tincta, quod concauae eius faciei
muci specie laxe saltim adhaeret.
Chorioidea vero amplectitur denique
retinam*), intimam communium istarum
bulbi tunicarum, ipsius nerui optici [scle-
roticam et chorioideam perforantis**)]
propaginem medullarem, elegantissimae
structurae†).
Terminatur anticus chorioideae limbus
cingulo celluloso, (– fig. 1. d. –) quod
orbiculum ciliarem vocant, cuius ope re-
spondenti sulco scleroticae tenacius inhae-
ret; et a quo binae aliae diuersi generis
membranae, iris nempe et processus cilia-
res, tanquam expansi orbes discedunt.
Iris [cuius postica facies (– fig. 2. c. –)
pigmento fusco obducta, uvea audit,] an-
terior est, versus corneam leniter conuexa
aqueo humore vndiquaque alluta; angu-
stior paulo versus nasum, latior qua tem-
pora spectat. Textura ei cellulosae stipa-
tae, absque vllo fibrae muscularis vesti-
gio; in vniuersum membrana sui generis
est, pridem monente Zinnio*), et neu-
tiquam chorioideae propago; antica pagina
(– fig. 1. e. –) in aliis aliter colorata,
et quamdiu vitali turgore viret, floccosam
speciem mentiens.
Vasa etiam iridis sanguifera maxime
in eadem pagina antica decurrunt, et in
foetu in membranam pupillarem [– fig. 2.
d. –]*) continuantur, cuius vsum, vt
nempe expansam retineat iridem dum bul-
bus rapida quasi celeritate increscit, ea-
demque ita ad futurum motum aptior
reddatur etc., alibi pluribus ad natu-
ram exposui†).
Septimo dein aut octauo grauiditatis
mense, cum oculi globus iam ad insignem
magnitudinem increuit, ea membrana cen-
tro suo fatiscere incipit; eiusque vasorum
elliptici arcus sensim sensimque retrahun-
tur, tuncque ni grauiter fallor annulum
iridis interiorem efficiunt, cuius certe ante
eum terminum nullum in foetuum oculis
vestigium reperire potui.
Posterior binorum quos diximus or-
bium (§ 257) ligamentum s. corpus ciliare
audit, retrorsumque magis vergens ab
iride distat; limbo extimo crassiore†) ad-
haeret orbiculo ciliari (§ 257), interiore
vero tenuiore marginem capsulae lentis
cingit; itidem fusco quod bis iam diximus
pigmento perfusum.
Antica eius pagina (– fig. 1. f. –)
uveae obuersa, striata est,
postica (– fig. 2. b. –) vitreo incum-
bens corpori distinguitur septuaginta circ.
plicis elegantissime floccosis, vasorum ap-
paratu ineffabilis plane subtilitatis et pul-
critudinis conspicuis, quas processus ciliares
vocant.
Continentur autem hocce bulbo cuius
membranas hactenus descripsimus, triplicis
maxime ordinis humores.
Et quidem posticam ac longe maximam
globi partem replet vitreus, innumeris
guttulis in totidem cellulas membranae hya-
loideae ita distributus, vt vniuersum hocce
corpus membranaceo-lymphaticum singu-
larem tremulae gelatinae speciem prae se
ferat.
Antrorsum corpus hocce vitreum ad-
haerentem sibi habet et zona ciliari cingit
capsulam, qua lens crystallina, aquula
Morgagnii circumfusa, continetur.
Ipsa vero lens itidem pellucidissima
constat cellulosa, sed longe densiore ea
vitrei corporis, tamque pauco scatente
humore, vt digitis excepta, tenacissimum
sed mirae claritatis aemulari videatur
gluten.
Reliquum oculi interni spatium deni-
que aqueo humore limpidissimo repletur, et
ab expanso iridis orbe in binas cameras
diuiditur: anteriorem sc. eamque capacio-
rem, quae corneam ab iride dirimit; po-
steriorem vero magis arctam, qua uvea a
ciliari corpore distat.
Pretiosissimae autem hae corporis par-
tes, vt Plinius sen. haud inique vocauit
oculos, tam situ suo quo in orbitis re-
conditae sunt, quam palpebrarum valuatis
tegminibus ab externis iniuriis seruantur
munitae.
Et palpebrarum quidem duplicaturae
interiacent multiplici serie coagmentati
folliculi sebacei Meibomiani*): extremi
autem earum margines triplici aut qua-
druplici serie ciliorum†) fimbriati, tarsis
[Seite 212] cartilagineis expansi sustinentur, motus-
que eorum super bulbo iisdem facilitatur.
Superiora autem, vt Ciceronis verba
mea faciam, superciliis obducta, sudorem
a capite et a fronte defluentem repellunt,
et nimiam quoque lucem quodammodo
arcent.
Lubricandis denique oculis et nitori
eorum conseruando et heterogeneis eluen-
dis inseruiunt lacrumae, quarum princeps
fons glandula est conglomerata in orbitae
tecto exteriora versus recondita. Nume-
rosi ei sunt, sed tenerrimi ductus excre-
torii, quos in vtroque oculo per nycthe-
merum ad binas circ. vncias lacrumarum
excernere ferunt: quarum posthac resor-
btioni destinata sunt puncta lacrumalia,
vnde porro per cornua sic dicta limacum
in saccum eiusdem nominis, exinde vero
denique in narium meatum infimum de-
feruntur.
Tantum de fabrica organi visus prae-
mittere necesse erat. Iam ad ipsas eius
functiones, s. visus rationem accedamus.
Lucis itaque radii acutiore angulo,
quam qui 48 graduum est, in conuexam
corneam incidentes, eandem transeunt;
et quidem vt tam densitas quam figura
huius medii affert, insigniter in ea ipsa,
minus paulo in humore aqueo ad axin
refringuntur.
Quotquot dehinc eorum pupillam per-
vadentes in lentem illabuntur ipso hocce
magis adhuc denso medio, magis quoque
adhuc refringi necesse est.
Vitrei vero tenuioris iterum medii
ope cauetur, ne nimis breui foco coëant,
sed is ipse elongatus in retinam incidat,
rerumque obiectarum imaginem, eamque,
vt natura rei fert, inuersam exhibeat.
Et quidem ea diuersa istorum medio-
rum densitas summum diuini creatoris
[Seite 214] opificium declarat, vtpote qua duplici ab-
errationi radiorum, ob diuersam nempe
refrangibilitatem colorum, et ex figura
lentium, ita medetur, vt radii nihilo-
minus in eundem denique focum colli-
gantur†).
Celebre autem problema, quo quaeri-
tur, quomodo ergo erecta videamus ob-
iecta, quorum tamen imago inuersa re-
tinae exhibetur, facile videtur solutu
consideranti, inuersa vocari non nisi re-
spectu habito ad alia, quae erecta exhi-
bentur.
Nunc vero, cum non quorundam sal-
tem sed omnium ac singularum rerum
obiectarum, et nostri ipsius corporis etc.
imagines eodem plane relatiuo situ a re-
tina excipiuntur, omnium ac singulorum
situs et relatio aeque bene sibi respondent
[Seite 215] ac si reuera erecta exhibita fuissent, ita
vt animae (cui non ipsa haec imago sed
fensus saltim eius illapsu excitatus com-
municatur) ab omni confusionis errore
perfecte cautum sit†).
Cum autem longe plurimae ad acute
et distincte videndum requirantur condi-
tiones, iisdem multifariis quoque functio-
nibus partium mire prospexit creator.
Et primo itaque cum sufficiente qui-
dem ast definita tamen neque nimia et
perstringente lucis quantitate ad claritatem
visus opus sit, duplici modo ita cautum
est, vt primo pro ratione sortioris debi-
liorisue luminis maior minorue quoque
eius radiorum quantitas in lentem illaba-
tur; tum vero etiam vt adhuc superflua
et claritati officiens eius pars absorbeatur.
Iridi ea memorabilis inest mobilitas,
qua se lucis et distantiae rationi ita accommodat, vt ad propiora obiecta aut
fortiori luci exposita expandatur et pupil-
lam arctet ad remotiora vero aut debiliori luce affecta, debiliori vero luce affecta ipsa
retrahatur et pupilla dilatetur.†)
Hunc motum diuersimode explicare
sategerunt physiologi; aliis eundem ex
vario sanguinis in vasa eius impulsu de-
clarantibus, aliis putatitios iridis muscu-
los fingentibus, quibus eum committerent
etc. Neutrum vero locum habere posse,
sed longe probabilius et magis naturae
phaenomenis accommodate causam iridis
motus proximam ex vita eius propria (§
47.) repetendam esse, singulari scripto
nuper ostendi; remotiorem, vt supra iam
innuimus (§ 255), vero non nisi ex ipsius
sensorii reactione deriuare licebit.
Pigmenti autem fusci, cuius toties iam
meminimus (§ 255. 258. 260.), functio,
vt nempe superfluam lucem absorbeat, et
magna hinc eius ad bene videndum dig-
nitas, praeter alia argumenta ex anima-
lium varii ordinis oculorum directione
haurienda, maxime leucaethiopum mor-
bosa constitutione demonstratur, quibus
ex defectu huius pigmenti molesta visus
teneritudo et lucis impatientia nascitur†).
Porro vero requiritur, vt focus refra-
ctorum radiorum rite se ad retinam habeat,
ita vt punctum visionis neque nimis elon-
gatum pone eam, neque nimis breue vi-
treo corpori incidat.
Posterius vicium myopibus est con-
vexiore cornea et lente magis gibba prae-
ditis.
priore vero presbytae laborant, vtpote
quibus contraria earum oculi partium
conformatio contingit.
Cum vero perfecte sanus oculus et
remotiores et propiores obiectas sibi res
aeque distincte cernere possit, eundem
peculiaribus eo fine instructum esse facul-
tatibus oportet, quibus se pro varia ea
obiectorum distantia accommodare possit*);
et hasce quidem mutationes oculi internas
maximam sane partem perfici pressione
musculorum bulbi rectorum, praeter alia
argumenta luculentissime doceor singulari
plane fabrica et obsequiosa flexilitate scle-
roticae in phocae Grönlandicae oculo, cui
animanti amphibio cum alternis peradeo di-
versae densitatis media videndum sit, natura
ea fabricatione ad amussim prospexit†).
Iisdem etiam musculis vigilis hominis
oculi, perpetuo fere etsi insensili motu
agitantur et in directum obiectae rei ad-
versum axem componuntur.
Quanquam enim vniuersa retina sensu
praedita sit, non tamen vndiquaque acci-
piendis rerum imaginibus aeque apta.
Primo enim ad verum bulbi axem, vbi
nempe neruus ingreditur opticus, huma-
num†) oculum coecutire, notissimo Ma-
riotti experimento vulgo constat.
Reliquae autem retinae principalis focus
et qui princeps distinctae visionis instru-
mentum censeri debet, in imaginarium
incidit bulbi axem, qui centro corneae et
totius bulbi respondet; quod tamen, vt
nuper in Boerhaavium animaduertit
cl. Kaestner, non ita intelligendum est,
[Seite 220] ac si immoto oculo vnicum saltem obiecti
punctum distincte et viuide videre liceret,
et ad quoduis aliud distinguendum oculi
axem mutare necesse esset, quum potius
integri obiecti vnica et integra simul sen-
satio oriatur*).
Habitus autem oculi axem momentanea
facilitate versus obiectum dirigendi, vsu
demum et exercitatione acquiritur. De-
monstrat hoc tum eorum exemplum qui-
bus postquam coeci nati fuerant adulta
demum aetate visus restitutus est†), tum
et infantium tenellorum, vtpote qui vix
ante tertium aetatis mensem ad eam faci-
litatem pertingunt.
Eidemque habitus et consuetudinis vi
tribuendum videtur, quod binis oculis
obiecta tamen vnica tantum cernamus;
[Seite 221] nam et neonati itidem diplopes videntur,
et post varios oculorum morbos itidem
aliquamdiu superstes visa est diplopia, vsu
demum et exercitatione superabilis.
Caeterum vtriusque oculi iuncta acies
eam singuli oculi ex Jurini asserto non
nisi decima tertia parte superat.
Quid quod, pridem obseruante summo
pictore Leon. da Vinci ad distantiam
obiectorum iudicandam vnico tantum vti
oculo praestat†).
In vniuersum autem oculi aciem eo
redire, vt visionis angulus ad minimum
34 minutis secundis maior esse debeat, ele-
gantissimis experimentis demonstrauit vir
summus, quondam noster, Tob. Mayer:
simulque summam humani oculi perfectio-
nem et exinde comprobauit, quod iste
[Seite 222] terminus visionis quauis sub luce, situe
solis meridianae, situe debilis lucernae sibi
perinde fere similis maneat, ita vt vel
tantopere imminuto lumine vix tamen
quicquid de claritate visus decedat†).
Et hisce ergo, quos hactenus indagauimus,
sensibus externis potiori nostri parti, ani-
mae, ideae aduehuntur; nihil enim vt
tritissimum theorema fert, est in intellectu
quod non antea fuerit in sensu.
Suscipiendis autem et conseruandis
hisce ideis sensuum adminiculo compara-
tis, iisdemque rite dehinc vtendis, non
vnius generis inseruiunt animae facultates
a corporeis, quae vidimus viribus vitali-
bus toto quidem quod aiunt coelo diuer-
sis (§ 42.), neruosi tamen systematis ope
proxime cum istis corporeis viribus ita
iunctis, vt mirum exinde animi et cor-
poris commercium nascatur et alatur (§
210 sq.).
Et prima quidem earum virium, ea-
que quasi in inferiore gradu posita, facul-
tas est percipiendi, cuius ope anima im-
pressionum in sensuum organa factarum
conscia fit.
Iuuat autem eam facultatem, alia,
eaque altioris dignitatis attentio, quae
animum in ideam aliquam excitatam ita
dirigit, vt de ea vnice et quasi tota cogitet.
Conseruandis autem ideis, quae per-
ceptae erant, iisdemque viuidius quoque
excitandis et assbciandis inseruiunt aliae
binae facultates, quas sensus internos vo-
cant, memoria nempe et phantasia; quae
etsi valde affines sibi sunt, ita tamen distin-
guendae vt memoria signis magis rerum
arbitrariis recipiendis et custodiendis in-
seruire videatur;†) phantasia e contrario
ipsas potius imagines suscitet, tanquam
praesentes denuo exhibeat, illustret; et
quidem viuidissime eas quae aut voluptatis
aut taedii sensum excitant.
In vniuersum autem eadem grata in-
grataue sensationis varietate nititur quo-
que facultas appetendi et auersandi, et
si rem subtilius pensitemus, totius volum-
tatis fundamentum.
Et ex eodem phantasiae fonte deri-
vandi etiam sunt animi affectu s. commo-
tiones, quibus singulos homines pro mul-
tifaria maxime temperamentorum diuersi-
tate (§ 59) aeque diuersimode subiectos
esse videmus, et quorum intima et mo-
mentanea cum corporis functionibus con-
sensio numerosis exemplis luculentissime
patescit†); ita vt v.c. vix vllum sit ani-
mi pathema, quod non in cordis motum
aut ciborum appetitus et digestionis ratio-
nem aliquam vim exserere valeat; vt sin-
gulares effectus taceamus, quibus v.c.
pudor in erubescentiam, amor aut odium
in sexuales functiones, ira in bilis secre-
tionem etc. agere solet.
Quid quod et respectu istorum effe-
ctuum, quos animi commotiones in cor-
poris oeconomiam exercent, eosdem gene-
ratim in excitantes et deprimentes diui-
dere licet.
Prioris ordinis sunt gaudium, amor,
spes, ira etc.
Posterioris timor, tristitia, nostalgia
aliaeque desiderii species, terror, inuidia.
Hactenus enarratae animi facultates
brutis cum homine communes sunt, etsi
hic perfectione earum ista impense plane
superet; cum nulli v.c. animantium me-
moria tam ingentis ambitus et tam ferreae
quasi tenacitatis; nulli tanta phantasiae
viuacitas et animi pathematum lethalis
subinde vehementia etc.
Summa tamen humanae mentis praero-
gatiua in eo consistit, quod ea sola ac vnica
rationis vsu polleat, cuius nempe ope iudi-
care, ideas abstractas sibi formare valet,
etc. et cuius praeterea summa quoque in
plerasque reliquas animi facultates poten-
tia est; cum reliquis animantibus multi-
farii eius loco instinctus s. coeci et inuolun-
tarii impetus concessi sint, ad actiones fini-
[Seite 228] bus suis respondentes subeundas; quorum
e contrario, praeter venereos stimulos, vix
vlli homini competunt.
Ingens autem diuersitas, qua animales
instinctus et humana ratio ab inuicem ab-
horrent, meridiana luce clarius patescet
consideranti
instinctus connatas esse facultates, ra-
tionis e contrario vsum non nisi cultura
et educatione acquiri:
instinctus sibi similes manere, neque
augeri etc. rationis vero vsum limitum
plane expertem esse:
instinctus statutae faltem cuiusuis anima-
lium generis vitae rationi, climati etc. ad-
aequatos esse, et vel ex eo capite homini
plane non conuenire, vtpote cui nulli
climati, nulli vitae generi adstricto vni-
versus habitationi destinatus sit terrarum
orbis: ex qua autem ipsa illimitata prae-
rogatiua multifaria quoque oriuntur desi-
derata quibus simplex instinctus neutiquam
[Seite 229] respondisset, rationis vero vsus aeque mul-
tifario modo ad amussim satisfacere potest.
Denique vero et alia rationis vsum
sequitur hominis praerogatiua, loquelae
scil, vsus, quem supra iam tetigimus (§
154), et qui ipsi vnico ac soli conuenit,
cum brutis e contrario non nisi vox con-
cessa sit.
Duplici defungi neruos officio vidimus
(§ 214). Altero sentiendi; mouendi al-
tero. Prioris rationem hactenus prosecuti
sumus. Iam vt paucis de postremo aga-
mus restat.
Et quidem in vniuersum partium hu-
mani corporis motus ita ad duas classes
reuocare solent, vt alii voluntatis arbitrio
regantur, alii non item.
Huius exempla vulgo citantur rhythmus
cordis, tum intestinorum aliorumque
[Seite 231] quorundam viscerum motus peristalticus
etc.
Istius vero ordinis censentur longe ple-
rorumque reliquorum musculorum motus.
Denique autem ambigitur adhuc de
nonnullorum indole, vt respirationis, ster-
nutationis, tensionis membranae tympani,
etc. quos alii ad arbitrarios, alii ad in-
voluntarios, alii ad mixtos referunt.
At enimuero curatius ea diuisione pen-
sitata facile intelligitur grauibus eam premi
difficultatibus, ita vt sane limites inter
eiusmodi classes definire vix sit possibile.
Pauci enim ab vna parte excitari pot-
erunt corporis nostri functiones, in quas
voluntatis, imperium plane nullum esse
dicere liceat, maxime si et imaginationis
et animi pathematum cum voluntate con-
nubium spectes.
Ab altera autem, exempla sunt functio-
num muscularium, quae etsi natura sua
plane arbitrariae sint, vi tamen consue-
tudinis, (cuius in vniuersum summum est
circa motus animales momentum et digni-
tas,) quasi inuoluntariae redduntur.
Posterioris generis sunt primo loco
eiusmodi musculares motus, qui etsi alias
voluntate regantur, certis tamen sub cir-
cumstantiis inscio, imo vero et inuito sub-
inde animo agunt.
Ita v.c. inuita contingit nobis nicti-
tatio appropinquante versus oculum di-
gito amici, etiamsi non tangat; – aut
flexio digiti annularis, quae nempe in
plerisque hominibus digiti minimi flexio-
nem sequi solet etc.
Inscio vero animo artus quandoque
mouemus quamuis altissimo sepulti somno.
Ab altera vero parte exempla etiam
sunt musculorum, qui etsi longe plerum-
que voluntati rite obediant, quibusdam
tamen in casibus eam sequi recusent; quo
v.c. referre licet difficultatem, manu et
pede eiusdem lateris contraria directione
circulum describendi, aliique id genus
motus, qui etsi voluntarii et quidem ex
facillimis sient, si singuli exerceantur, dif-
ficillime tamen peraguntur quoties certis
quibusdam aliis motibus iunguntur†).
Quod vero eos motus attinet, quos
nullatenus voluntatis imperio obnoxios
esse censent, vix praeter vteri ad partum
spasmos, alium noui omni exceptione
maiorem.
De cordis enim pulsu celebris extat
historia Angli tribuni militum, quem cor-
dis et arteriarum motum pro arbitrio sup-
primere potuisse, grauissimorum medicorum
[Seite 234] Baynardi et Cheynei autoptarum ha-
bemus testimonium†).
Et ventriculi motum voluntarium esse
posse, vt ruminatio in vniuersum docere
videtur, ita luculentissime in viro com-
peri ruminante, cui ea affectio plane ar-
bitraria erat.
Iridis motus etsi in longe plerisque
hominibus inuoluntarius sit, accepi tamen
ab idoneis testibus exemplum viri, qui
eidem, adhibito quodam singulari nixu, im-
perare et pupillam etiam in tenebricosa
luce arctare poterat.
Et ita multifaria sunt motuum genera
quae etsi plerumque absque animae im-
perio peragantur quibusdam tamen homi-
nibus voluntarii sunt, praesertim si atten-
tio*) et phantasiae sufflaminatio accesse-
rit. Ita noui homines, qui quouis mo-
mento sibi spasmodicam cutis horripilatio-
[Seite 235] nem excitare possunt, simulac ingratarum
quarundam sensationum ideam sibi resu-
scitant & s.p.
Explicare haec forte liceret ex reactione
sensorii, quae aeque bene imaginationis
ope, stimulum agentem repraesentantis,
quam stimulo ipso reuera in sensorium
agente, excitari posse videtur. Sunt sane
quamplurima oeconomiae animalis phae-
nomena eiusmodi explicationi egregie re-
spondentia; vt variae v.g. caussae ere-
ctionem virilis virgae excitantes etc.
De voluntariis motibus in vniuersum
id denique adhuc annotare liceat, esse
eos ex characteribus primis et principibus,
qui animale regnum a vegetabili distin-
guunt: vtpote qui vti nulli vnquam plan-
tae conueniunt, ita e contrario neque a
longe simplicissimis animalium generibus
absunt.
In nobismetipsis autem iidem motus
luculentissimum praebent documentum in-
timae harmoniae, qua anima cum corpore
suo conspirat, quod vel rapidam celerita-
tem cogitanti patebit, qua exercitati fidi-
cinis digitorum, aut cuiusuis loquentis
organorum sermonis multifarii motus se
excipiunt.
Proxima autem longe plerorumque corpo-
ris nostri motuum organa, musculi sunt,
qui inter omnes eiusdem partes similares
maximam molem constituunt.
Duplici autem praesertim charactere a
reliquis partibus similaribus distinguuntur
musculi; altero a fabrica eorum desumto;
altero quem singulare vis eorum vitalis
genus praebet.
Fabrica vero ea†) carnea est ex fibris
sui generis, pallidissime subrubellis, ita
compacta vt quisque musculus ex fibrosis
[Seite 238] primo lacertis, lacerti porro e fibrarum
fasciculis, hi autem iterata huiusmodi pro-
gressiua diuisione denique ex minutissimis
istis fibris et fibrillis carneis constet†).
Cingitur autem musculus celluloso in-
volucro, quod ipsum in substantiam eius
penetrans totique quasi intertexta, lacertis
primo, tum fasciculis, denique ipsis etiam
fibris et fibrillis sepimento fit.
Praeterea autetn vniuersa musculorum
compages infinitis plane vasis sanguiferis
et filis nerueis perreptatur; e quibus haec
in inuisibilem pulpam deliquescere et cum
fibris musculosis intime commisceri viden-
tur; ista vero vel tenerrimis hisce fibris
ita intertexta sunt, vt totis istis carnibus
exinde satur nascatur sanguinea rubedo,
[Seite 239] qua vero elota, natiuus ipsis restituitur
quem diximus (§ 300) pallor.
Plerisque denique musculis et hoc ac-
cedit, quod in tendines abeant, partes
itidem quidem fibrosas, attamen adeo di-
versissimae indolis†) respectu coloris, tex-
turae, elateris etc. vt facillimo negotio
vtriusque generis fibrarum discrepantia
patescat, et ea physiologorum opinio re-
futetur, qui tendineas fibras e muscula-
ribus sensim subnasci putauerunt, eo prae-
sertim phaenomeno seducti, quo infan-
tium musculis, si cum iis adultorum com-
paraueris, proportione plus inesse carneae
partis quam tendinosae constat.
Alter quem citauimus (§ 299) musculi
character exclusiuus, irritabilitas est Hal-
leriana*), cuius notionem et a con-
[Seite 240] tractilitate differentiam supra quidem iam
exhibuimus (§ 44), vlteriorem autem eius
indaginem heic loci prosequamur.
Est autem haec irritabilitas, s. vis mu-
scularis, s. insita s. propria, omnibus par-
tibus musculosis communis quidem, sed
non omnibus eodem gradu, vtpote quo
aliae partes alias longe antecellere obser-
vatum est†).
Principatus debetur musculis cauis qui
functionibus vitalibus et naturalibus in-
seruiunt, et quidem inter omnes vt supra
iam dictum est (§ 118) eminet cor, cuius
praesertim interior superficies viuacissima
et maxime diuturna gaudet irritabilitate.
Proxime cor excipit ea praerogatiua
tubus intestinalis, inprimis tenuium:
quae et in calidi sanguinis animantibus
quandoque adhuc irritata contrahuntur,
silente iam corde ipso.
Inter reliquos musculos insignis iterum
est irritabilitas eorum qui respirationem
spectant, vt diaphragma, intercostales, tri-
angularis sterni.
Minor, ast aliqua tamen inest arteriis
(§ 123)
item truncis venarum thorace contentis
(§ 84).
Adhuc minor, si genuina est irritabili-
tas, reliquis venis sanguiferis (§ 127).
Aliis quibusdam partibus magnus ipse
in ea doctrina arbiter, Hallerus, irri-
tabilitatem male tribuisse mihi videtur,
quae quidem contractilitate (§ 50 sq.) prae-
dita esse experimentis comperi, irritabili-
tatem vero nunquam in iisdem obseruare
potui.
Pertinent huc venae lacteae, glandu-
lae, vesica fellea, vterus, tunica dartos et
virga virilis.
Sed non maiori iure ab aliis tributam
video irritabilitatem iridi, extimae pul-
monum faciei etc. quibus tamen omnibus
partibus si quid recte video non magis ea
[Seite 243] vis conuenit quam telae cellulosae et par-
tibus ex ea stipatis, integumentis com-
munibus, meningibus, pleurae etc., peri-
tonaeo etc., periosteo, membranae medul-
lari, tendinibus, aponeurosibus etc.; aut
visceribus parenchymate proprio (§ 27)
constantibus, hepati, spleni, renibus, se-
cundinis, cerebro cum reliquo systemate
neruoso etc. quae partes ad vnam omnes
vt musculari fibra, ita irritabilitate eidem
vnice propria omnino carent.
Vti autem irritabilitatem muscularem
cum contractilitate cellulosae subinde con-
fusam vidimus, ita ab altera parte nupe-
ris maxime temporibus eandem ad nerueam
vim referre placuit viris nonnullis cl.†).
Quanquam vero neutiquam infitianda
sit neruorum in muscularem motum im-
perium, de quo mox paucis agendum erit,
neque vel minimam muscularis carnis fi-
brillam exhibere liceat, quae neruosa
pulpa plane orba dici possit, neutiquam
tamen haec obstare videntur, quin irrita-
bilitatem pro vi sui generis, aeque a ner-
vea quam a contractilitate luculentissime
differentem, habeamus. Deest enim ab
vna parte ea vis omnibus aliis partibus
non-musculosis, etiamsi ceterum neruo-
rum ditissimae sunt, vt corium, tot ner-
vosa viscera etc.; ab altera vero non nisi
musculosam carnem genuina irritabilitatis
phaenomena exhibere videmus; ita vt vel
his praeter plurima alia argumenta iunctim
ponderatis rationi magis consonum videa-
tur, singularia ea phaenomena singulari
[Seite 245] fibrae muscularis texturae tribuere, quam
neruis eandem imputare, qui tot aliis cor-
poris partibus cum musculis communes
sunt, attamen ne tenuissimum quidem
vllae irritabilitatis vetigium in ipsis exci-
tant. Taceo tot alia magni ponderis ar-
gumenta exinde v.c. petita, quod nulla ob-
seruetur relatio gradum inter irritabilitatis
partis cuiusdam et neruorum copiam ad
eandem accedentium & s.p.
Ipsae autem neruorum summae partes
quibus vtique in musculos agere notissi-
mum est, eo potius redire videntur, vt
tanquam rematiores s. excitantes motus mu-
scularis caussae considerari possint, mi-
nime vero cum proxima s. efficiente con-
fundi debeant, quae sola ac vnica insita
musculosae carni irritabilitas erit.
Agunt v.c. animi pathemata in sen-
sorium, reagit hoc in neruos cordis ita vt
irritabilitatem eius excitent, quae palpi-
[Seite 246] tationem aliasue motus eius anomalias
efficit.
Agit voluntas in sensorium, reagit hoc
in neruos brachii, hique tunc eodem modo
tanquam remotiores caussae motum muscu-
larem excitant, qui vero proxime ab ipsa
irritabilitate efficitur & s.p.
Et huicce quidem vtriusque generis
causarum ad motum muscularem concur-
rentium distinctioni ad amussim respon-
deut experimenta, quae tam de paralysi
partium quae sectis aut ligatis neruis ad
eas pertinentium superuenit†), quam
de irritabilitate nihilominus tunc diutissime
subinde superstite, toties capta sunt.
Quaenam vero sanguinis quo musculi
plenissimi sunt (§ 302) ad actionem eorum
sit efficacia nondum adhuc liquido constat,
[Seite 247] Stenonianum sane experimentum*)
ita plerumque cedere solet, vt ligaturam
aortae abdominalis itidem insequatur pa-
ralysis crurum posteriorum†).
Praeter insitas hasce quas adhuc inda-
gauimus vires musculorum communes,
singulis iam accedunt propriae et aduen-
titiae, ex varia eorum figura, situ etc.
oriundae, mechanismo cui destinatae sunt
ad amussim respondentes.
Et in vniuersum quidem eo ex capite
musculi diuidi solent in cauos et solidos;
quorum isti vt vidimus voluntatis imperio
non proxime subiecti ad vitales et natu-
rales magis functiones pertinent, ideoque
non amplius huius loci sunt, vbi de vo-
luntariis vt vocantur, qui nempe ad ani-
malium functionum ordinem spectant,
loquimur.
Verum et hos ipsos ingens intercedit
differentia. Vt enim de varia eorum
magnitudine taceam, diuersissima ipsis est
lacertorum et fasciculorum dispositio ac fi-
brarum directio, partisque praesertim car-
neae ad tendineam habitus et relatio, de-
nique et decursus ac insertionis ratio etc.
Longe plurimis tamen fusiformis plus
minus oblonga est forma, ita vt ventrico-
sae eorum carnes vtrinque in tendineas
abeant funes, inertes quidem et omnis
irritabilitatis expertes, qui ossibus plerum-
que infixi vectium more eos mouent.
Vti enim paucissimi sunt musculi ten-
dinibus destituti qualis est latissimus colli;
ita et tantum non omnes ossibus affigun-
tur, excepto nempe iterum quem modo
citauimus, it. cremastere vt vulgo se ha-
bet, azygo uvulae, plerisque qui oculi
bulbum mouent etc.
Istis autem viribus tam communibus
(§ 304 sq.) quam propriis (§ 311 sq.) instructi
muscuii actionibus suis defungendis apti
fiunt, qui itidem in communes et proprias
diuidi possunt.
Communis, quae nempe proxime ex
irritabilitate fluit, omnibus est, vt carnes
eorum breuiores fiant, rigidiores, plerum-
que etiam inaequabiles ac quasi angulo-
sae, et quod celebri experimento Glisso-
niano†) constare videtur, vt simul de-
tumescant paulo.
Mensuram vero istius imminutionis
cum Jo. et Dan. Bernoullio aliisque
iathromathematicis ad communem calcu-
lura reuocare, vetat praeter alia ingens
differentia eo respectu primo musculos
[Seite 250] cauos et solidos; tum vero etiam hosce
posteriores ipsos intercedens.
Actiones musculorum propriae (§ 316)
viribus eorum propriis respondent, et quod
per se exinde fluit, adeo infinitis modis
variant, vt ad nullas plane generaliores
leges referri possint.
Quae enim vulgo statuitur regula,
quemuis musculum attrahere dum agit
obsequiosiorem partem cui infigitur versus
alterum magis fixum, ea ipsa ex sapiente
Winslovii monito†) quam maxime
relatiua et diuersis limitationibus obnoxia
est; ita vt v.c. ex duabus istis partibus
modo haec modo illa mobilior reddi pos-
sit, quando altera interim coniuncta plu-
rium aliorum musculorum actione figitur
et stabilis redditur.
Sed et contraria ratione flexorum actio
etsi plerumque antagonistis suis extenso-
ribus ita praeualere videntur vt corpore
[Seite 251] perfecte quieto brachia, digiti etc. paulo
flexi sint, non tamen vnice ex vi quam
ad eam flexionem subeundam impendere
videntur, sed maxime ex voluntaria laxa-
tione extensorum, quibus ipsis succurrimus
quasi, aestumari debet.
Quibus omnibus denique accedit pecu-
liaris cuiusuis musculi mechanismus, singulis
quibus proxime destinatus est motibus
adaequatus†).
Iuuant eum praeter statutam cuiuis
figuram, non vnius generis alia admini-
cula, vt ligamenta annularia quibus non-
nulli cinguntur; adeps, qua plurimi
perfusi sunt; ros lymphaticus quo
ad vnum omnes scatent; et quod primo
loco citari oportebat, sceleti ipsius confor-
matio, maxime quod apophysium structuram
attinet, tum quod articulationum coniu-
gationem; quid quod et integra ossa, vt
[Seite 252] patellas et ipsis similia sesamoïdea vnice
motui quorundam musculorum facilitando
destinauit natura.
Compensatur ita aut saltem minuitur
ea ineuitabilis virium iactura, quae ex vni-
versi corporis conformatione et statura
necessario fluit, vbi ob acutum multorum
musculorum insertionis angulum, aut hu-
ius prope hypomochlium vicinitatetn mul-
tum eius vis decedit, quam si remotiore
loco aut obtusiore angulo eos funes in-
sertos fingimus, iidem exserere potuissent.
Et sic quidem corpori nostro circ. 450
et quod (pro sexuali aut indiuiduali va-
rietate) excurrit, musculis instructo, duplex
nascitur summi momenti commodum, mo-
bilissimae cum membrorum tum vniuersi
corporis agilitatis, et mirandi eiusdem
roboris laborumque patientiae. Vtrumque
partim quidem ab ipsa musculorum per-
[Seite 253] fectione pendet, ad quam non minus ac
ad ipsorum ossium perfectionem adolescente
demum aetate pertingimus, partim vero
vsu quoque demum ac exercitatione ac-
quiritur, quae quantum in musculis tam
roborandis quam agillime mouendis va-
leant, sunambulorum, saltatorum, cur-
sorum, athletarum, baiulorum et barbaro-
rum aut quos prisca tulit aetas hominum
exempla demonstrant.
Vtraque neruosi systematis actio, cuius
historiam hucusque absoluimus, sentiendi
sc. et mouendi, ita fatigatur diurno vsu
vt nocturna ipsi quiete opus sit ad refo-
cillandas vires, quas quidem gelidae mor-
tis imago, somnus†), restituit.
Est autem somnus functio perfecte pe-
riodica, qua commercium animi cum cor-
pore suspensum quasi silet, et cuius phae-
nomena iam sigillatim recensenda, si quae
alia, fluido cuidam nerueo non inepte re-
spondere videntur.
Sunt autem praeter alia praecursores
et nuntii somni magis magisque sensim
ingrauescens sensuum externorum hebe-
tudo, et musculorum plerorumque volun-
tatis arbitrio subiectorum, maxime lon-
gorum, relaxatio; sanguinis item venosi
versus cor congestio, et incommodi inde
nati oscitationis ope leuamen; denique
etiam in ipso quasi vltimo vigiliarum et
somni limine, et vnius in alterum transitu
singularis cuiusdam delirii breuis species.
Ipsa tunc somni phaenomena eo red-
eunt, vt animales functiones in totum si-
leant, reliquae autem ad vnam fere omnes
segnius paulo et quasi torpidae procedant:
nara et pulsus somno sepultis lentior, et
calor animalis ceteris paribus aliquanto
imminutus, vt et perspiratio parcior, di-
gestio iniquior, excretiones (si ab ea ra-
riore masculi seminis discesseris,) sup-
pressae etc.
Caussae quae somnum inducunt remo-
tiores, in promptu sunt. Vt enim ipsa
narcotica taceam, maxime illuc faciunt
virium animalium dispendium ex fatiga-
tione praegressa, aut vigiliis etc.; vis con-
suetudinis, et quae ex eodem partim fonte
vires suas somniferas habent tenebrae,
silentium quies etc.; tum et lenes et vni-
formes et continuae in quosdam sensus
agentes impressiones, vt murmur riuuli
aut aspectus segetis zephyro agitatae etc.;
porro pastus praegressus†), frigus inten-
sius corporis periphericum*), aliaque
[Seite 257] sanguinem ab encephalo deriuantia, pe-
diluuia, clysmata, ipsae denique grauio-
res haemorrhagiae & s.p.
Et ipsae istae quas posteriore loco di-
ximus remotiores caussae ad proximam du-
cere poterunt, vtpote quam, omnibus
collatis, in imminuto sanguinis versus
encephalum tendentis flumine ponendum
esse, verisimillimum videtur.
Respondet huic caussae singulare phae-
nomenon, quod mihi ipsi oculis vsurpare
licuit in homine viuo, cuius supra iam
memini, cui, quoties et quamdiu dormi-
tabat, cerebrum simul desidebat, interdiu
vero vigilanti copiosiore sanguine turgebat.
Respondet etiam eidem ab altera parte
peruigilium, quod nempe sanguinis versus
caput congestiones sequi solet.
Somni mensura quidem magnam par-
tem ab aetatis, corporis habitus, tempera-
[Seite 258] menti etc. varietate pendet: in vniuersum
tamen omnia eo conspirant, longiorem
somnum aut imbecillitatis comitem esse, (vt
in tenellis infantibus et silicerniis vide-
mus,) aut fatuitatis et torporis vberrimum
fontem.
Somno refecti expergiscimus, et is
quidem in vitam reditus similibus fere ac
ex ea in somnum transitus stipatur sym-
ptomatibus; oscitatione sc. quam vero tum
plerumque pandiculatio comitatur, sen-
suum etiam aliquali hebetudine & s.p.
Caussae vero euigilantes, iis quae
somnum inducunt respondere videntur:
proxima nempe erit sanguinis fluentum
copiosius ad encephalum rediens.
remotae, praeter consuetudinis vim, cu-
ius heic magna potentia est, stimuli varii
generis, sintue externi sensus sopitos ex-
citantes, sintue interni, iidemque aut in
[Seite 259] corpus proxime agentes vt vesicae reple-
tio; aut mediante phantasia systema ner-
vosum afficientes, quod somniorum est.
Sunt autem somnia imaginationis quasi
lusus, quibus rerum perceptarum species
reuocat, seque iisdem exercere et agitare
videtur.
Eius autem facultatis nulla ante ter-
tium aetatis mensem in neonatis obser-
vare potui vestigium.
Et sunt adultorum exempla qui nun-
quam se somniasse asseruerunt†).
Plerumque quidem confusa sunt et in-
ordinata id genus nocturna phantasmata;
[Seite 260] est tamen quandoque vt et rationis mi-
randa testentur vestigia*).
In vniuersum autem magna corporeo-
rum stimulorum ad excitanda somnia vi-
detur esse potentia, seminis v.c. ad lu-
bricas species, nimiae repletionis ad anxia
visa etc. Imo exemplum accepimus re-
latum hominis, cui dormienti somnos pro
lubitu suscitare poterant amici, quando
leniter eumdem alloquendo somnii mate-
riem suppeditabant†). Verum hoc ad
mixtum praeter naturam statum somni et
vigiliarum referendum videtur, quo et
vere morbosa noctambulonum affectio
spectat††).
Sed et in vniuersum somnia pro eius-
modi status mixti specie habere placuit
Lockio aliisque.
Vt virium animalium dispendium somno,
ita naturalium et ipsorum corporis ele-
mentorum successiua iactura victu repa-
ratur.
Efficacissime autem ad eundem compa-
randum et assumendum compellunt voces
naturae diuersi quidem generis, sed eo-
dem tendentes, intolerandi nempe ab vna
parte cruciatus famis et sitis, ab altera
dulcissimae sed non minus potentes appe-
titus illecebrae.
Et famis quidem stimulum alii in mu-
tuo affrictu rugarum vacui ventriculi quae-
[Seite 262] siuere, alii in eo quod caput rei videtur,
nempe in copiosiore non solum affluxu
humorum inquilinorum, saliuae maxime,
gastrici liquoris et bilis, sed et acrimonia
irritante, quae iisdem tunc superuenire
solet nisi ingestis eidem tempestiue ca-
veatur.
Sitis vero magis in ipsarum faucium
et oesophagi molestissima siccitate, tum et
in singulari stimulo ab acrium, salinorum
praesertim, ingestione orto, quaerenda
videtur.
Necessitas quidem vtrique huic stimulo
satisfaciendi pro varietate aetatis, habitu
corporis, et maxime vis consuetudinis plus
minus vrgens est, vt vix certi quid de
ea statui possit, in vniuersum tamen eo
res redire videtur, vt homo adultus et
sanus, qui suae spontis est, [cui nempe
nec phanaticis deliramentis nec aliis prae-
ter naturam affectionibus istae voces na-
[Seite 263] turae obtunduntur†),] ne vnam quidem
diem absque notabili virium prostratione,
vix vero vltra octiduum sine vitae discri-
mine esu carere queat.
Potum vero etsi eius desiderium vehe-
mentius vrgere videtur, minos tamen ad
vitam et sanitatem necessarium esse, docere
videntur tum numerosae calidorum ani-
malium species, mures, coturnices etc.
quibus nulla potandi necessitas imposita
est, tum vero et ipsorum hominum exem-
pla, qui omnis generis potulentorum plane
desueti, diutissime sani et vegeti vixerunt*).
Quod vero victum attinet, quo istis
naturae vocibus internis facimus satis, dis-
[Seite 264] putatum est, cuinam ex binis classibus
principibus, animalis sc. aut vegetabilis,
humani corporis fabrica magis respondeat,
et cui ergo homo proxime a natura desti-
natus videatur?
Herbiuorum natura sua hominem esse
post aliorum argumema ex figura dentium*)
aut longitudine intestinorum hominis**)
desumta, Rousseavius acute sane exinde
comprobare studuit, quod femina natura
sua vnipara sit et binis prouisa mammis†)
etc.; quibus omnibus exempla etiam ad-
dere liceret ruminationis humanae, vtpote
quam affectionem nonnisi herbiuoris com-
petere notissimum est.
Carniuorum e contrario qui cum Hel-
vetio††) faciunt hominem, ad breue
[Seite 265] eius intestinum coecum et similia argu-
menta prouocant.
At enim vero curatiore obseruatione
luculentissime docemur neutiquam homi-
netn ad alterutrum saltem, sed potius na-
tura sua ad vtrumque istorum alimento-
rum genus destinatum esse: cum et dentes
eius, maxime molares, tum et intestinorum
fabricae quae modo citauimus momenta,
medium quasi teneant inter easdem fera-
rum et herbiuororum partes: maxime
vero etiam articuli ratio qua condyli man-
dibulae humanae ossi temporum iuncti
sunt eandem eius praerogatiuam demon-
strent.
Et si vera sunt, vt sunt verissima,
quae alias de hominis priuilegio monui-
mus, cui, latius quam cuiuis alii animanti,
vniuersus patet terrarum orbis, facile ex-
inde fluit, tum alterutro saltim victus
genere male ipsi consultum fuisse, cum tot
[Seite 266] nunc commode habitet regiones etiamsi
vnius tantum alteriusue ordinis alimenta
ipsi praebeant.
Est vero homo omnium quae nouimus
animalium longe maxime omniuorum,
quod non solum ab vna parte ingenti da-
pum varietate ex vtroque organico regno
parata luxuriari, verum ab altera etiam
vnico fere eodemque simplicissimo victu
sanus ac vegetus viuere possit.
Ita enim, vt paucissima saltem tangere
liceat exempla, innumeri homines hodie-
num vnice vegetabilibus vescuntur, solani
tuberibus, castaneis, dactylis etc. qui et
aboriginum generis humani victus fuit,
vtpote, quos primo fructibus et radicibus,
tum frumentis et leguminibus vitara su-
stentasse verisimiliimum est†).
Mauri nomades fere solo gummi Se-
negalico viuunt*).
Kamtschatkae totque aliorum littorum
accolae piscibus.
In ipsa Europa Morlachi fere vnice
carne**).
Imo vero barbarae nonnullae gentes
carnibus crudis, quod sane quondam de
Samojedis†), Esquimotis††) et de au-
stralis Americae quibusdam nationibus*)
infitiari non poterat.
Nec minoris momenti singularia circa
potulenta quarundam gentium occurrunt.
Plurium v.c. insularum, quae tropicos
interiacent, maxime in mari pacifico in-
colae aqua dulci omnimode carent, eius-
que loco, lacte nucis cocos vtuntur.
Alii aquam marinam bibunt, et quae
sunt id genus alia innumera, hominem
omniuorum quam apertissime demonstrantia.
Masticationi solidioris victus inseruit
maxime inferior maxilla, aeque ac supe-
rior triplicis generis dentibus munita.
Incisoribus nempe qui plerisque†) ho-
minibus scalpriformes sunt, et demordendo
frusto inseruiunt.
Caninis robustis conicis, quibus du-
riora diffringimus.
Molaribus denique variae magnitudi-
nis ad conterendum aptis.
Iungitur autem mandibula reliquo ca-
piti articulo memorabili, qui medium in-
ter arthrodiam et ginglymum tenet; et
meniscis praeterea duobus cartilagineis
instructus cum sufficiente robore ac firmi-
tate summam quaquauersum obsequiosam
mobilitatem conciliat.
Deorsum itaque eam maxillam agunt,
dum os aperimus, maxime quidem biuen-
ter, quem tamen nonnihil iuuare videntur
geniohyoidei et mylohyoidei.
Reducunt eandem dum morsu aliquid
abscindimus, et ingenti quidem vi con-
stringuntur dum dura frangimus, masse-
teres praesertim et temporales.
In latera mouent eandem cum man-
dimus pterygoidei interni et externi.
Retinentur et diriguntur et subiguntur
dentibus mandenda, buccinatore et flexil-
lima ac mutabilis formae lingua (§ 232).
Simul autem dum manducamus emul-
getur quasi saliua, quae aquosus latex est,
saponaceae quasi indolis, parca scatens
terra, (quae tartaro dentium et sublin-
gualibus calculis ortum praebet,) perpetua
linguae assuetudine insipidus etsi salis micro-
cosmici paululum continet, antisepticus*)
[Seite 272] simulque resoluens et qui vegetabilia, ma-
xime farinacea, facile fermentare faciat†).
Fontes eius triplicis ordinis glandulae
sunt conglomeratae, quibus latera et in-
teriora mandibulae obsidentur.
Maximae earum, parotides, (vel ideo
memorabiles, quod facillime metastasibus
obnoxiae sunt,) saliuam suam Steno-
niani††) ductus ope pone dentem mo-
larem medium superiorem excernunt.
Quam submaxiliares suppeditant, ea per
Whartonianos*) ductus effluit.
Minimarum denique, sublingualium, per
numerosos ductus Rivinianos**).
Augetur saliuae excretio, cuius ex
Nuckii arbitraria quidem sententia†) ad
integram vsque libram intra duodecim horas
secerni vulgo putant, tum stimulo, tum
mechanica pressione et quasi emulsione.
hac scil. (cui patotidum praesertim si-
tus ad mandibulae articulum fauet,) vbi
duriora manducamus, quae affluente isto
latice egregie molliuntur.
illo vero aut reuera praesente, dum
nempe acriora ingerimus, quae ipso isto
affluxu vtiliter diluuntur; aut etiam phan-
tasiae ope excitato: quo et saliuae affluxus
pertinet, qui auidiorem cibi appetentiam
sequitur.
Miscetur autem praeterea saliuae, tum
mucus ex labialibus et genalibus glandu-
lis oriundus†), et qui linguam obducit,
tum roscida aquula quam molles oris
partes transsudant.
Et hacce quidem saliuali inquilinorum
humorum mixtura ingesto frusto mastica-
tionis ope affusa, id ipsum non solum
magis magisque in pultaceum et commode
deglutiendum vertitur bolum, sed et si-
mul iam ad vlteriorem digestionem et
assimilationem praeparatur.
Ipse vero deglutitionis mechanismus*)
etsi maxime compositus videatur et reuera
longe plurimarum diuersi generis partium
coniunctis viribus peragatur, in vniuer-
[Seite 275] sum tamen eo redit, vt primo lingua
versus propriam radicem retracta ideoque
intumescens et quasi rigescens, dorso suo
excauato bolum excipiat, vnde in faucium
isthmum deuolutus ab ampliato et ipsi
quodammodo occurrente pharyngis infun-
dibulo non sine singulari et violentiore nixu,
quem quasi pro vitae propriae specie habere
possis, accipiatur, et dehinc ternorum
pharyngis constrictorum†) ope in oeso-
phagum depellatur; quae vero omnia ci-
tissime se excipiunt et breuissimis absol-
vuntur.
Pandendae autem huicce viae, secu-
raeque eidem reddendae, variis natura
prospexit adminiculis.
Et linguae quidem in eo negotio magni
momenti motum moderatur os hyoideum.
Ne autem quidquam ingestorum ab-
errans quasi siue choanas siue Eustachii
[Seite 276] tubas ingrediatur, palato molli cautum
est, quod aeque ac dependens ab eius
arcuato laqueari uvula, peculiaribus mus-
culis tenditur et istos recessus claudit†).
Glottidem vero ipsa tuetur lingua,
cum larynx eodem momento quo deglutire
conamur, sursum et antrorsum tractus
abscondatur quasi sub retracta linguae ra-
dice, ipsique apprimatur, ica vt glottis in-
super arctata et epiglottide sua munita ab
heterogeneorum illapsu tutissime tecta ser-
vetur.
Iuuat denique etiam deglutitionem
muci magna vis, quo vniuersa ea via
lubricatur, quemque praeter linguales fon-
tes, alias didos (§ 234), maxime tonsilla-
rum numerosi sinus*), tum et ipsius
pharyngis innumerae cryptae muciparae
praebent.
Ipse vero oesophagus, quem deglutienda
antequam in ventriculum pertingere pos-
sunt vltro transire debent, carnosus cana-
lis est, angustus quidem et valde robustus,
simul autetn obsequiosus et dilatabilis et
maxime sensibilis, tunicisque constans, si
a longe diuersa eorum crassitie discesseris,
reliqui alimentaris tubi tunicis, haud dis-
similibus†).
exteriore nempe musculosa, fibris con-
texta tam longitudinalibus quam trans-
versis annulatis.
media neruea, vtrinque in laxiorem
abiens cellulosam, cuius ope tam prae-
cedenti quam subsequenti tunicae nectitur.
Ita ergo agit hicce canalis, vt adue-
nientem haustum aut bolum excipiat qui-
[Seite 278] dem, mox autetn super eodem se constrin-
gat eundemque inferiora versus vltro
propellat, et si bolus est, quasi infarciat
vsque tum diaphragma superauerit, et
ita denique in ipsum ventriculi cauum
delabatur.
Est autem digestionis officina ventriculus
in vniuersum magis quam vllum aliud
viscus animantibus ad vnum fortassis omni-
bus communis, et si exinde dignitatem
interaneorum aestumare velles, omnium
facile princeps dicendus.
Humanus quidem ventriculus†) in-
signis amplitudinis vtrem refert, in adulto
plerumque trium et quod excurrit aquae
librarum capax, duplicique ostio instructus:
superno altero, quod cardiam nomina-
verunt, quo nempe oesophagus plicata et
[Seite 280] obliquius recedente apertura in ipsum
stomachum dilatatur, eiusdemque fundum,
sinistrorsum locatum, spectat:
altero inferiore, in quod dextra eaque
angustior ventriculi pars abit, quodque
pylorum vocant, et quod in vicini duo-
deni cauum paululum descendit.
Situs autem ventriculo non idem est
vacuo ac repleto; cum ille flaccidus ita
dependeat in abdominale cauum, vt ma-
ior eius curuatura deorsum spectet, py-
lorus autem sursum directus plicatum
cum duodeno angulum efficiat†).
hic vero cibis turgens maiore ista cur-
vatura antrorsum voluatur*), ita vt py-
lorus tunc rectiore via in duodenum ten-
dat, cardia vero e contrario in angulum
quasi complicata occludatur.
Tunicae ventriculum constituunt qua
ternae principes, tribus aliis mere cellu-
losis quae istas interiacent, distinctae.
Extima istarum ventriculo cum reliquo
tubo intestinali tantum non omni commu-
nis est, et in omenta infra dicenda, con-
tinuatur.
Excipit hanc, cellulosa tunica ipsi iun-
cta muscularis valde memorabilis, cum ab
ea tum insignis ventriculi irritabilitas (§
305), tum motus eius peristalticus infra
memorandus pendeat. Contexta autem
est stratis fibrarum muscularium†), quae
quidem vulgo in tres ordines diuidere
solent, vnum nempe longitudinalium et
binos circularium; (rectarum nempe et
obliquarum fibrarum;) quae tamen infini-
tis adeo modis variare constat, vt vix
quidquam certi de earum directione et
distributione statuere liceat.
Sequitur tertia membrana princeps,
quam nerueam vocant, inepta sane appel-
latione, cum ex cellulosa constet stipata,
vtraque pagina in laxiorem abiente, qui-
bus exterius musculari, interius villosae
mox nominandae, nectitur. Firma autem
est et robusta, adeo vt totius ventriculi
basis dicta fit.
Intima denique, quam et abusiue vil-
losam vocant, mollissima est, quasi spon-
giosa, porosa, et in numerosas complicata
rugas†), ita vt area eius longe amplior
sit quam ea ceterarum quae diximus tu-
nicarum; passim cellulas exhibet minu-
tissimas††), iis tamen longe maioribus,
quibus reticulum ruminantium elegantis-
sime distinctum est*), aliquomodo com-
parandas.
Muco intima eius superficies obducitur,
ex cryptis vt videtur muciparis oriundo,
[Seite 283] quae sane ad pylorum satis luculenter di-
stinguere licet.
Insigni instruitur ventriculus neruorum
apparatu†), vnde tam summam eius
sensilitatem repetere licet, (qua tam facil-
lime ab omnis fere generis stimulis affi-
citur, sintue externi, frigoris etc., sintue
interni aut ab ingestis, aut ab ipsis hu-
moribus inquilinis profecti:) quam ingen-
tem illum et plane mirabilem consensum,
quem cum longe plerisque reliqui corpo-
ris functionibus alit; quo praesertim et
animi commotionum ad vnam omnium in
ventriculum imperium, et huius e con-
trario organi eiusque integritatis in animi
serenitatem potentissimus influxus perti-
net††).
Sed non minus memorabilis vasorum
quoque ventriculi sanguiferorum et copia
et functio est, vtpote cuius arteriolae in-
finitis ramusculorum seriebus cellulosas
eius membranas perreptantes, proximi
fontes esse videntur succi gastrici qui ex
intima ventriculi superficie perpetuis quasi
riuulis destillat.
In vniuersum quidem is succus saliuae
haud dissimilis apparet, nisi quod ex cl.
Spallanzani experimentis†), a fer-
mentatiuis viribus plane alienus sit, quod
ad reliqua autem itidem saponaceae indo-
lis, aeque antisepticus, validissimum men-
struum, ipsum lac postquam in ventriculo
[Seite 285] leniter coactum est, sensim iterum resol-
vens††).
Et ipsi quidem huicce succo principes
in digestionis negotio partes tribuendae vi-
dentur, qui victum, si nempe bene mansus
et saliuali menstruo rite subactus fuerit,
vltro resoluit et in pultaceum chymum
vertit*).
Adiuuant autem eam maximi momenti
functionem non vnius generis vires ac-
cessoriae et quasi subsidiariae, inter quas
motus peristalticus eminet, quo cibalis ea
puls perpetua vndulatoria agitatione con-
quassatur et subigitur**); efficacissima
[Seite 286] vtique commotio etsi neque tam ingens
eius vis sit, qualem quondam iathroma-
thematici fecerunt, neque omnis digestio
vnice ab ea pendeat, qui aliorum error
fuit.
Ad reliquas autem eiusmodi facultates
adiutrices pertinet tum alter motus a preli
abdominalis rhytmo ventriculo accedens;
tum calidissima huius visceris sedes, quod
ab insigni vicinorum vasorum et viscerum
sanguinis copia fouetur, quem ipsum fo-
tum tanti olim aestimarunt, vt coctionis
voce pro digestione vterentur.
Temporis periodum constituere, quo
ingesta iunctis hisce quae hactenus enar-
rauimus (§ 361 sq.) viribus in chylum
mutentur vix possibile videbitur cogitanti,
quam multifaria ratione id pendeat cum
a qualitate et quantitate ingestorum, tum
a vario virium digerentium virtutis gradu,
sed et a curatiore aut negligentiore masti-
[Seite 287] catione qua ingesta ad digestionem prae-
parantur etc.
In sano enim homine vegetus ventri-
culus digestibiles ingestorum partes non
prius dimittit quam in pultem versae sint.
Vnde per se liquet pro victus varietate
varium quoque ad eius digestionem tem-
pus requiri†), quod tamen si quid in
vniuersum de eo constituere licet eo red-
ire videtur, vt intra tertiam ad sextam
vsque post pastum horam ventriculus ple-
rumque contentam pultem sensim sensim-
que per pylorum emiserit.
Est autem pylorus††) annularis lim-
bus, non vt aliae ventriculi interni ru-
gae vnice a villosa eius tunica formatus,
sed et a subiacentis nerueae fasciculis,
[Seite 288] quid quod et a muscularis membranae
singularibus quibusdam fibris: quae omnia
fere conoideum ventriculi exitum consti-
tunt, qui fere vt vteri ostium in vagi-
nam ita in duodenum porrigitur, et ab
eodem quasi comprehenditur.
Chymo, postquam pyloro expulsus est, no-
vae et graues in duodeno†) (breui sed
valde memorabili intestinalis tubi tractu)
vicissitudines subeundae sunt, antequam ali-
bilis chylus ex eo separari possit; quo qui-
dem fine denuo varii ordinis humores inqui-
lini ipsi affundi debent, inter quos maxime
eminent bilis et succus pancreaticus.
De vtroque seorsim; et quidem de
pancreatico latice primo agamus loco, quod
reliquis binis humoribus resoluentibus,
[Seite 290] quos hactenus absoluimus, saliuae nempe
et gastrico humori tam quod ad indolem
quam functionem valdopere affinis videatur.
Quanquam enim non nisi difficulter
purus et sincerus sani animantis pancrea-
ticus humor haberi possit, omnia tamen
quae de eius natura curatius indagata
comperimus, eo conspirant, esse eum in
vniuersum saliuae quam simillimum. Et
vix hodienum adhuc operae pretium fo-
ret memorare erroneas hypotheses phy-
siologicas Franc. Sylvii†), eiusque
asseclarum Regn. de Graef††), Flor.
Schuyl†††) aliorumque, de putatitio
huius humoris acore, pridem ab egregiis vi-
ris Pechlino*), Swammerdamio**)
[Seite 291] et Brunnero***) mascule refutatas,
nisi monitorio documento essent, quam
funesta et mortifera euadere possit praxis
medica, nisi faniori phyfiologiae super-
structa fuerit!
Verum et similis huic de qua agimus
lymphae ac saliuae fons est, pancreas†)
nempe, quae omnium corporis humani
glandularum conglomeratarum longe ma-
xima est, et vniuersa sui structura proxi-
me cum saliualibus glandulis conuenit;
etiam in hoc, quod canales eius excretorii
tenuissimis radiculis orsi, sensim confluen-
tes, denique in communem ductum abeant,
cui nomen a Jo. G. Wirsüng, qui ean-
dem primus a. 1642 in humano funere
eruit et promulgauit††).
Penetrat autem hicce ductus duodeni
membranas, et succum quem ex ea glan-
dula hauserat perpetuo stillicidio in cauum
huius intestini plorat.
Denique et excretio huius succi iisdem
viribus promoueri videtur, quas et supra
ad saliuae excretionem diximus; pressione
nempe et stimulo.
Istius nempe ope emulgetur maxime
quando ventriculus repletus ipsi pancreati
incumbit.
Irritamenta autem sunt lymphae pan-
creaticae effluxum excitantia tum ipse ad-
huc crudus quasi chymus ex pyloro re-
cens aduena, tum bilis eodem ac pancrea-
ticus succus ostio effluens.
Vsus huius succi procul dubio ille est,
vt chymum dissoluat, maxime si quid in
ventriculo iniquius digestum fuerit; in
vniuersum autem vberrimo sui accessu
eam pultem magis magisque inquilinae
humorum naturae assimilet et ad chylifi-
cationem aptiorem reddat.
Bilis secretioni destinatum est hepar†),
viscus homini ponderosissimum, maximum,
(praesertim foetui, quo propior origini suae
materno in vtero fuerit), cuius vero sum-
mam in animali oeconomia dignitatem vel
ex eius vniuersitate ponderare licet, qua
animantibus rubro sanguine praeditis omni-
bus, non minus ac cor ipsum commune est.
Est autem hepati substantia sui gene-
ris, quae vel primo intuitu ab ea alio-
rum viscerum distinguitur, parenchymate
constans notissimi coloris et tenerae tex-
[Seite 295] turae, quod neruis perreptatur numerosis*),
tum venis lymphaticis, [maxime in vtra-
que eius superficie conspiciendis**),]
ductibus porro biliferis, et denique quae
his ipsis ortum suum praebent vasis san-
guiferis†) ingentis numeri et insignis par-
tim magnitudinis, sed diuersi ordinis, de
quibus seorsim nonnulla monenda sunt.
Et primo quidem loco nominanda ve-
nit portarum vena, cuius singularem et ab
vniuerso reliquo systemate venoso abhor-
rentem habitum ac decursum supra iam
paucis tetigimus (§ 86). Ex longe plera-
rumque nempe venarum visceralium in-
[Seite 296] fimi ventris confluxu truncus formatur,
qui cellulosa vagina, s. capsula vulgo sic
dicta Glissonii††) fultus, ad ipsum in
hepar ingressum denuo in ramos et de-
hinc quo altius hi in eius substantiam
penetrant in infinitas alias exilissimae de-
nique subtilitatis ramificationes diuiditur,
totum illud viscus vndiquaque perreptan-
tes. Quare vniuersum illud systema iam
pridem a Galeno cum arbore compara-
tum est, cuius radices in abdominale ca-
vum dispersae, rami vero hepati infixi
haereant.*)
Alterum vasorum sanguiferorum genus
quo hepati prouisum est, arteria sc. hepatica
e coeliaca ortum ducit, capacitate quidem
et diuisionum seriebus portarum vena
longe inferius, vt tamen etiam vniuersum
hepar perreptet et in subtilissimos ramus-
culos distribuatur.
Vtriusque vero ordinis extremi fines
in genuinas abeunt venulas, quae sensim
confluentes denique in insignes venosos
truncos concurrunt, qui venae cauae infe-
riori inseruntur.
Ipsi autem hi extremi fines, quibus isti
venae portarum ac arteriae hepaticae ra-
musculi in venae cauae radiculas trans-
eunt, summae subtilitatis tenuissima vas-
cula constituunt in exilissimos glomerulos
conuoluta†), qui Malpighio quondam
imposuerunt, vt eos pro acinis glandulosis,
hexagonis, cauis, secretoriis haberet††).
Ex iisdem vero vasorum sanguineorum
glomerulis oriuntur denique pori biliarii,
ductus nempe tenerrimi, qui felleum la-
ticem sanguini detrahunt, et in commu-
[Seite 298] nem demum ductum hepaticum confluen-
tes eundem ex jecore excernunt.
Iam vero quaesitum est, ex quonam
sanguine proxime secernatur bilis, num
ex arterioso, an vero ex eo quem porta-
rum vena aduehit?
Etsi autem priori sententiae fauere
videatur primo intuitu aliarum secretio-
num analogia, vtpote quas ad arterias
pertinere vulgo constat, curatiore tamen
indagatione facile docemur, longe princi-
pes sane si non in vniuersum omnes bi-
liosae secretionis partes deberi portarum
venae: vtpote cuius tristis et phlogisto
grauidus sanguis ad amussim respondet
fellis indoli, quae e contrario mirum
quantum a florido et ignito arterioso san-
guine abhorret, quem coeliaca proxime
ex aorta jecori transmittit.
Quod vero argumentum ab analogia
petitum attinet, primo facile patet, ipsam
[Seite 299] portarum venam cum arteriae quodad di-
stributionem similis sit, ipsi quoque quod-
ad secretoriam functionem aequiparari posse;
tum vero eidem quam tuemur sententiae
fauere etiam analogiam quae hepar inter
et pulmones intercedit, quippe apud quos
etiam vasa magna pulmonalia functioni
istorum viscerum principi destinata sunt,
bronchialis e contrario arteria, eorundem
nutritioni, quo et ni grauiter hallucina-
mur, arteriae hepaticae vsus redire vide-
tur; etsi faciles largimur, posse eam for-
tassis etiam aliquid, sed certo minoris mo-
menti et aduentitii nec satis adhuc liquidi
ad secernendam bilem conferre.
Secretus autem biliosus latex hepaticus
lento sed continuo tramite per hepaticum
ductum destillat; et si vacuum fuerit in-
testinum duodenum statim per communem
choledochum ductum illinc delabitur;
quamdiu vero istud chymo turgeat, aliam
bili interim viam legere opus est, tuncque
[Seite 300] ex hepatico per cysticum ductum in felleam
vesicam recipitur ibique aliquamdiu asser-
vatur, et iam bilis cysticae nomine venit†).
Est vero vesica fellea oblongus sacculus
fere pyriformis, concauae jecoris faciei
adhaerens, tribusque constans membranis.
extima scil. quae non totam cystidem
cingit, et peritonaei propago est.
media, quam nerueam vocant, quae vt
in ventriculo et intestinali tubo et lotii
vesica ita et heic robur et tonum ipsi
conciliat.
intima denique†), quam quodammodo
intimae ventriculi membranae (§ 359) com-
parare licet; itidem nempe infinitis vascu-
lis sanguiferis pertexta, itidem quoque
rugis distincta††), quae subinde elegan-
tissime cancellata reticula exhibent.
Ceruix huic vesicae conicus est in du-
dum cysticum abiens, serpentino ductu
anfractuosus, et interius valuuulis non-
nullis falcatis praeditus*).
Retinet receptam bilem, donec ex de-
cliui directione reclinato nempe et supino
corpore, sponte sua elabatur, aut ex cy-
stide pressione vicini intestini ieiuni ac
[Seite 302] ilei, tum et coli transuersi quando scybala
illuc transeunt**), emulgeatur.
Stimuli etiam duodeno inhaerentes,
bilis illuc deriuationem promouere poterunt.
Quid quod et insignis vesicae contra-
ctilitas, quam viuisectiones et phaeno-
mena pathologica docent, (etsi omni irri-
tabilitate destituta sit [§ 306]) istam ex-
cretionem iuuare posse, sane non impro-
babile videtur; maxime vbi vis stimulans
contentae bilis accesserit.
Haec enim etsi in vniuersum quidem
hepatico isti latici (§ 382) simillima sit,
ea tamen mora et stagnatione concentra-
tur quasi, tenacior et amarior redditur:
quo et praesertim venae cystidis lympha-
ticae†) conferre videntur, aquosas bilis
contentae partes sensim absorbentes.
Iam ergo de ipso felle agamus, sum-
mae dignitatis humore animali, et de cu-
ius indole ac vsu a quatuor inde lustris
plura quam de vllo alio corporis nostri
succo innumeris fere scriptis disputata et
controuersa accepimus.
Et quidem quae de eo enarrabimus
ad cysticum proxime spectant, quod et
perfectior censendus, et paratu ad disqui-
sitionem facilior sit.
Exhibet autem bilis ex funere recenti
hominis adulti sani desumta laticem paulo
viscidum, coloris ex brunneo prasini†),
inodorum, et si cum brutorum felle com-
paraueris saporis parum amaricantis.
Partes eius constitutiuae etsi non sponte
aut tam facili encheiresi adhibita secedant
[Seite 304] ac eae quae sanguini insunt, non adeo
difficulter tamen indagari possunt, et re-
vera aliquam etsi non nimis vrgendam
cum sanguineis elementis analogiam prae
se ferre videntur.
Est enim et bili primo loco aqueum
vehiculum, quod pars eius saliualis nupe-
ris quibusdam audit, et cum aqueo san-
guinis elemento, quodammodo etiam, etsi
non ab omni parte, cum sero eius com-
parari licet.
Porro et pauxillum albae et grumosae
materiei ex ea separari potest, quae re-
motiorem quandam cum plastica sanguinis
lympha similitudinem habere dicenda est.
Denique autem, et quod caput rei est,
phlogistico principio*) abundat bilis, a ve-
noso portarum sanguine eodem elemento
quam grauidissimo, facile deriuando.
Principi huic parti inflammabili, quae
iam in bile siccata, multo luculentius
autem in calculis felleis†) vel eo se ma-
nifestat, quod igni admota facile flammam
concipiat, qualitates quas diximus singu-
lares, quae hunc humorem inquilinum
ab aliis distinguunt, color v.c., sapor etc.
tribuendae, et ab altera parte vires eius
mox memorandae magnam partem exinde
deriuandae videntur.
Redit enim bilis indoles non eo, vt
saponis in modum oleo aeque amica ac
aquae sit, et bina haec elementa miscere
ac combinare valeat; (qui Boerhaavia-
[Seite 306] nus error post Schröderi†) quondam
nostri egregia experimenta ab aliis con-
firmata et vlterius aucta††), iam a ple-
risque physiologis depositus est;) sed vt
contraria plane ratione elementa ea si iam
mixta fuerint, disiungat iterum et sepa-
ret*), ipsa quidem nullatenus alcalina**)
acrimoniae tamen et acidae fermentationi
aeque resistat ac putredini & s.p.
Et his rite perpensis genuinus idem-
que ingens et multifarius vsus quem bi-
[Seite 307] lis in chylificationis negotio praestat per
se fluit.
Primo nempe ex mixta ea et aequabili
chymosa pulte quam ventriculus in duo-
denum dimiserat, et pancreas succo suo
vltro diluerat, dum tenuium intestinorum
tubum vltro legit, faeces sensim praeci-
pitat, chylosumque cremorem ab iisdem
separat.
Simul autem bilis ipsa in binas partes
secedit, aquosam alteram, alteram phlo-
gisticam; haec, faecibus adhaerens easque
tingens cum iisdem postmodum excernitur,
altera vero, ni grauiter fallimur, chylo
admixta ad sanguinem redit.
Ita sanguini molestum phlogiston primo
in hepate detrahitur et ad singularem et
vtilissimum humorem perficiendum verti-
tur; postmodum autem quando vsu isto
defunctus est ille humor, tanquam super-
flua imo vero nocitura pars inter excre-
menta reiicitur et eliminatur.
Praeterea etiam bilis fixatum aërem,
qui chymo adhuc inhaerebat, vltro euol-
vit et exterminat; intestinali autem tubo
stimuli loco prodesse, eundemque ad mo-
tum peristalticum vegetius subeundum
instigare videtur.
Vt alias vtilitates taceam vulgo bili
tributas mihi vero non adeo probabiles,
v.c. vt et in ieiunum ventriculum regur-
gitare et appetitum excitare possit, quod
in sano homine vix contingere puto &
s.p.
Hepati tum vasorum commercio tum
functionis affinitate proxime iunctus est
lien†); a sinistris ipsi aduersus; figura sua
oblonga*), in vniuersum quidem vicinis
visceribus quibus adiacet, se quasi accom-
modans, multifariis vero ceteroquin va-
rietatibus formae, numeri, aliisque natu-
rae quasi lusibus obnoxius**).
Color ipsi liuidus, textura vero plane
singularis, mollis, friabilis, facile lace-
randa, ideoque duplici inuolucro mem-
branaceo munita, quorum interius lieni
proprium est, exterius autem ab omento
proficisci videtur.
Situs vero et volumen lienis praeter-
quam quod non minus ac figura eius sin-
gularibus subinde varietatibus ludant, in
vniuersum etiam pro diuersa repletione
ventriculi varius est; turget nempe san-
guine quamdiu vacuus laxe dependet sto-
machus; quando hic vero turget, tunc
ab eo ipso pressus emulgetur lien.
Sed et alio et quidem perpetuo etsi
leni et aequabili motu agitatur, respira-
tionem nempe sequente cuius primario
instrumento, diaphragmati nempe, proxi-
me subiectus est.
Texturam spleni quondam tribuebant
cellulosam, eamque passim cauernosis penis
corporibus comparabant; fallaci plane ar-
gumento, quod curatiore humani lienis
indagine in totum refutatur†). Hoc
enim docemur, vniuersum hocce viscus
fere totum quantum e vasis conflatum
esse sanguiferis, pro mediocri eius mole
longe amplissimis; ita vt omnium corpo-
ris humani partium sanguinis ditissimum
extet.
Et quidem arteria lienalis, ingenti tu-
nicarum tenuitate et robore, Wintring-
hami experimentis demonstrato, conspi-
cua, in infinitos ramusculos diuisa, vltimis
demum suis finibus pulposos penicillos
refert, qui dein venulis linealibus origi-
nem praebent, sensim sensimque in per-
amplos et laxos facileque dilatabiles trun-
eos confluentibus.
Nectitur autem et fulcitur ingens haec
sanguineorum vasorum congeries parco
parenchymate celluloso, vnde venae ab-
sorbentes lymphaticae oriuntur, quarum
trunci in sima maxime lienis facie inter
vtrumque quod diximus inuolucrum eius
membranaceum, decurrunt*).
Ipsa vero haecce laxa et sanguinis ca-
pacissima lienis textura iis egregie respon-
det, quae supra (§ 395) de sanguineo
huius visceris turgore diximus: et ex ea-
dem quoque purpurei laticis in liene con-
gestione et lentiore refluxu, considerata
simul viscerum, quae spleni proxime ad-
iacent, natura, peculiaris illustratur san-
guinis lienalis indoles, quae ipsa demum
[Seite 313] functioni huius aenigmatici visceris, toties
disputatae, lucem impertire videtur.
Est autem sanguis quem lien praebet
fluidissimus, resolutus, qui difficillime co-
gitur et serum suum iniquius a crassamento
dimittit; colorem porro prae se fert liui-
dum, obscurum, qualis in foetu est; quae
quidem omnia satis aperte phlogistici ele-
menti abundantiam demonstrare videntur:
quam et facili experimento et quod vix
fallit vlterius probatam comperi, quando
humani lienis recenter dissecti segmenta
et taleolos dephlogisticato exposui aëri,
cuius accessu laetissime rubebant, aër ipse
vero igne suo ita sensim orbus, phlogisto
e contrario lienoso inquinabatur.
Hisce omnibus collatis, quando deni-
que consideramus esse lienem vnicum id
genus viscus, quod omni, praeter vasa
quae diximus et quae vltimato versus he-
[Seite 314] par tendunt, excretorio ductu destituitur,
pronum est concludere vsum eius non nisi
eo redire, quod hepatis functioni inser-
viat, et ad bilis praeparationem partes
suas, easque phlogisticas, conferat.
Nouum autem huic sententiae accedit
pondus vtilissima obseruatione, qua bilem
cysticam iis in animantibus quibus antea
lien excisus est, [quod singulare experi-
mentum ab antiquis inde temporibus sae-
pissime instituerunt†)] subinde pallidam,
phlogisti inopem, et lymphaticas eius par-
ticulas grumorum ad instar coactas, videre
licet.
Omentum gastrocolium s. magnum†)
(quo nomine a paruo s. hepaticogastrico*)
distinguitur), singularis plane peritonaei
propago est, proxime a ventriculi extimo
inuolucro ortum ducens.
Quanquam enim innumerae fere sint
peritonaei in cauo abdominali continua-
tiones, et omnes ac singulae eo cauo con-
[Seite 316] tentae partes hactenus eo obducantur, vt
aperto abdomine nihil plane offendas quod
non eodem obtectum sit, variis tamen id
fieri rationibus constat, in classes quasi
redigendis.
Est enim vt aliis partibus obiter tan-
tum praetensum sit peritonaeum, aut ali-
quam saltem earum faciem inuestiat, quale
quid in renibus, intestino recto, lotii ve-
sica, quodammodo etiam pancreate et fel-
lea cystide obseruatur.
Est etiam vt alia viscera quamquam
etiam abdominalis caui parietibus adsideant,
altius tamen in ventrem prominentia longe
maxima sui superficie peritonaeo cingan-
tur, quod v.c. de hepate, liene, imo
vero et de ventriculo et vtero muliebri,
quid quod et de testibus immaturioris
masculi foetus dicere licet.
Diuersa ab his ratio denuo est intesti-
nalis tubi (quicquid eius praeter rectum
restat,) qui tubus in medium vsque ab-
dominis cauum adeo penetrauit, vt latissi-
[Seite 317] mos peritonaei processus secum traxerit
quasi, quibus suspensus adhaeret, mesen-
terium et mesocolon; cuiusmodi singula-
ribus istius membranae processibus etiam
ligamenta vteri lata annumeranda sunt.
Denique vero omnium longissima et
singularis peritonaei continuatio omentum
est; amplus, tenerrimae texturae inanis
saccus, a ventriculi curuatura maiore de-
pendens, intestinorum maxime tenuium
tractui praetensus, et giris eorum arcte se
applicans, horumque interstitiis quodam-
modo se insinuans.
Praeter vasa sanguifera, quibus omen-
tum pingitur, striis quoque s. taeniis adi-
posis distinctum est, passim reticulatis,
(vnde vernaculum haec membrana nomen
impertitum habet), et quae in obesis sub-
inde ad molestam neque periculo carentem
molem increscunt; quibusque in vniuer-
[Seite 318] sum omentum halitu quasi pinguiusculo
vndiquaque perungitur.
Et egregiis quidem viris visum est,
plurimisque argumentis vlterius adstruere
sategit summus Hallerus, resorbtioni
dicatum esse eum adipem et ad hepar ad-
vehi, vt oleum bili suppeditet etc. de
quibus vero omnibus valde dubitare mihi
liceat, vtpote qui nihil adiposi sanae bili
inesse persuasum habeam, neque poros
eiusmodi resorbtioni inseruientes ne qui-
dem in ranis repererim quibus eos tribue-
bat Malpighius†), longe minus vero
in humano de quo agimus omento.
Verior autem omenti vsus videtur de
quo omnes conueniunt, vt intestina lu-
bricet, adeoque perpetuum eorum motum
adiuuet et facilitet: qui et vsus esse vide-
[Seite 319] tur similium sed exiguarum bursularum,
quibus colon*) et rectum**) passim ob-
sessum est.
Tum vero etiam vt eorundem coalitui
cum peritonaeo praecaueat, qua vniuer-
sum primarum viarum officium turbaretur.
Minus e contrario probabile videtur,
quod vulgo dicunt, arcendo quoque fri-
gori destinatum esse; qui sane vsus in sani
hominis omento quod neutiquam adipe
onustum esse debet, vix vllus locum ha-
bere poterit.
Singularem interim omentorum, prae-
sertim etiam parui s. hepaticogastrici, stru-
cturam consideranti haud improbabile vi-
detur, esse praeter recensitas aliam adhuc
et quidem fortassis principem eius vtilita-
tem, nobis adhuc ignotam, comparatae
anatomes ope vltro inuestigandam.
Ipse vero intestinalis tubus, cui praeten-
ditur omentum, et in quem delatum vi-
dimus (§ 367. 368) chymum, vlterius in
eodem ita elaborandum vt chylus a faeci-
bus separari possit, in binas diuiditur tra-
ctus principes, tenuium sc. et crassorum;
de quorum functionibus seorsim.
Tenuia†) autem iterum in ternas
sectiones dispescunt: duodeni, ieiuni et
ilei.
Illi a longitudinis ratione, obiter ha-
bita nomen inditum est.
Isti a habitu, quod nempe in recenti
funere collapsum appareat, quasi inane,
cum pultaceum tunc contineat liquamen;
quod vero in hoc postremo iam faeces
deposuit, et fixatum hactenus aërem ex-
tricauit, ita vt vltimum hocce intestinum
tenue, idemque longissimum, quod a gy-
ris denominarunt, magis turgens et quasi
inflatum, imo iam quodammodo crassorum
in modum in bullas hinc illinc diuisum
appareat.
Tunicae tenuium in vniuersum similes
iis quas ad ventriculum diximus (§ 359).
Extima mesenterii propago est.
Muscularis ex duplicis ordinis fibris con-
stat: longitudinalibus nempe, interruptis,
exterius decurrentibus, maxime ea in fa-
cie intestini, quae mesenterio ex aduerso
opposita est; tum vero interioribus annu-
laribus s. falcatis, qui lumen tubi angu-
stant, cum priores contra eundem breuio-
rem reddant. Ab vtrisque viuidissima et
[Seite 322] diutissima intestinorum irritabilitas pendet,
cuius alias meminimus (§ 305).
Neruea ex cellulosa compingitur stipata;
et facili encheiresi, flatu praesertim, ite-
rum in spumosam quasi telam resolui pot-
est†); in eadem quoque vasorum sangui-
ferorum ad meseraica††) pertinentium
elegantissimae arbusculae*) distributae sunt;
eademque intestinis vt ventriculo tenaci-
tatem et robur impertit.
Intima denique, quae in tenuibus ma-
gis quam in reliquo alimentari tubo vil-
losae nomen vere meretur, iunctim cum
praecedentis membranae interiore facie
hinc illinc in iuga vndulata et plicas ru-
gosas abit, quae in inflatis et exsiccatis
intestinis falcatam aciem prae se ferunt,
tumque valuulae Kerkringianae ap-
pellantur**).
Ipsi autem villi quorum ingenti vi†)
intima ea tenuium superficies arctissime
obsita est, et quorum elegantissimam stru-
cturam subtilissime vasculosam primus cu-
ratius indagauit Lieberkühnius††),
quamdiu chylo vacuum est intestinum,
laxe pendulis quodammodo comparari pos-
sunt perulis, molli contextu spongioso
intus scatentibus; quando vero intestinali
eo lacte resorpto turgent, tunc forma mu-
tata fere phalli esculenti speciem prae se
ferunt.
Cinguntur autem ad basin suam hi
villi innumeris folliculis glandulosis, qui
maxime nerueae tunicae inhaerent, ostiolo
autem perexiguo in cauum intestinale pe-
netrant, illincque mucum suum tradunt,
quo vniuersus ille tubus intus oblitus est.
Triplices vulgo harum glandularum
ordines constituunt: Brunnnerianas
sc. maiores, easque discretas, maxime eae
duodeni parti inspersas, quae proxime
pyloro subiecta est†).
Tum Peyerianas, minores, agmi-
natas, praesertim altero intestini tenuis
extremo inhaerentes††), quo valuulam
coli spectat.
Denique Lieberkühnianas mini-
mas, quarum octonae circ. ad singulum
villum pertinere dicuntur*).
Parum firmo autem talo haec muci
fontium diuisio niti videtur. Ni enim
grauiter fallor tum Brunnerianae, tum
Peyerianae glandulae, quales nempe
iconibus citatis exhibentur, non nisi ad
vitiatum et morbosum statum pertinent;
cum non vna vice in sanissimis variae
[Seite 325] aetatis hominum intestinis tenuibus ne
vestigium quidem eiusmodi papillarum
fungosarum, poro pertusarum inuenerim;
in aphthosis e contrario subinde vniuersum
fere intestinalem tubum infinita plane vi
earum, partim singularium partim congre-
gatarum, obsitum viderim†): ita vt non
nisi eas minutissimas, quasi miliares glan-
dulas muciferas, pro genuinis recipiendas
esse persuasum habeam, quae subtiliter
separata villosa, in auersa eius pagina fa-
ciles se visui praebent, in aduersa autem
vix distingui poterunt.
Vti in ventriculum, ita etiam in te-
nuium intestinorum cauum depluere suc-
cum, quem ideo entericum vocant, praeter
alia vulgato experimento, quod Pechli-
nus††) ni fallor primus instituit, eui-
[Seite 326] ctum est. Natura sua haud absimilem
esse gastrico liquori probabile videtur,
quanquam curatior eius indagatio adhuc
ad desiderata physiologica pertineat; ne-
que de quantitate qua secernitur quidquam
statuere ausim, quam Hallerus, sane
nimis largiter, si quid recte video, ad
octo libras per nycthemerum constituit.
Porro et hoc intestinis cum ventriculo
commune est, vt similiter, imo vero longe
viuidius peristaltico motu†) agitentur, qui
maxime quamdiu chymosa puls ipsa transit
eandem vndulatoria et erratica constri-
ctione hinc illinc leniter subigat, et a
duodenali parte versus crassa propellat.
Etsi enim et antiperistaltica commotio ne-
gari nequeat, qua subinde retrograda agi-
tatione conuelluntur, ea tamen in sano
homine priore longe debilior et rarior et
breuioris momenti existit.
Et hactenus quidem recensitis viribus
principibus tam mouentibus, quae modo
diximus, quam menstruis et alterantibus
humorum inquilinorum quas chymo passim
affundi vidimus, memorabiles contingunt
huicce ipso mutationes, maxime eo red-
euntes, vt in ieiuno aequabilis mixtionis
liquidiorem pultem referat, grisei fere
coloris, odoris vero acidiusculi: postquam
autem in ileum peruenerit, in binas par-
tes secedere incipiat; faeces nempe ex
flauo pallide bruneos†), nauseosi odoris
[Seite 328] et qui ipsis supernatat, genuinum chylum,
e chymo emulsum, bilis ope a faecibus
separatum, et resorbtioni in lactea vasa
destinatum, quo eundem sequenti sectione
vlterius comitabimur, iam prius visuri
quaenam porro residuis faecibus via le-
genda sit.
His ergo, postquam diutino per ileum
itinere magis magisque inspissatae fuerint
valuula coli superanda et ita in crassorum
tractum transeundum est; quo scopo ilei
vicinum extremum eo copiosiore muco in-
tus illitum et lubricatum est, vt eo faci-
lius istae faeces exinde per ipsam valuu-
lam delabi possint.
Est autem valuula coli†) s. vt a vero
inuentore non immerito appellari potest,
valuula Fallopii*) ilei quod in crassi
[Seite 330] idem amplectentis cauum penetrat, con-
tinuatio breuis seu processus, cuius labia
exteriora altius prominente ruga crassi in-
testini ita constituuntur†), vt non solum
in aliis id genus plicis intima tantum et
neruea, sed et muscularis tunicae fibrae
ad eandem concurrant. Duplex exinde
[Seite 331] nascitur eius functio, vt nempe tam prae-
posterum faecum e tenui in crassa transi-
tum, quam eorundem ex his in illud re-
gressum impediat.
Crassum intestinum, quod ipsum itidem
vt tenue in ternas sectiones diuiserunt,
a coeco incipit, [cui processus adhaeret ver-
miformis, dubii in adulto homine vsus
particula†)], et in vniuersum peramplum
exhibet alueum, vt scybala in eo sensim
colligi et ad opportunam vsque excretio-
nem retineri possint.
Vti diametro ita et tunicarum crassitie
et robore tenuia excedit. Muscularis prae-
sertim id singulare habet, quod fibrae eius
longitudinales si recti partem extremam
[Seite 332] excipias, in terna sic dicta ligamenta coli*)
collecta sint; ipsumque intestinum in bul-
losa quasi segmenta distinguatur. Intima
vero non adeo eleganter floccosa est ac in
tenuibus, sed isti similior quae ventriculi
cauum inuestit.
Motus peristalticus crassis minus viui-
dus esse videtur quam tenuibus. Maior
e contrario preli abdominalis in eadem
actio, cum vniuersum colon ipsi proxime
subiectum sit.
Et ita contenta crassis scybala lente
promonentur donec tandem in rectum de-
lata stimulo interno de excretione moneant
et vrgeant, cui facilitandae partim defectu
rugarum transuersarum, praesertim vero
ingenti muci copia prospectum est, id
ipsum extremum intestinum interius lu-
bricante.
Perficit vero eam excretionem maxime
abdominalis preli deorsum vrgentis nixus,
superans resistentiam coccygis et vtriusque
sphincteris, quorum interior fibrarum an-
nularium insignis fasciculus est, exterior
vero musculus vere cutaneus; quibus per-
actis, remittente nixu, leuator maxime
ani intestinum retrahit, a sphincteribus
iterum clausum.†)
Chylum quem in intestino ileo a faecibus
suis liberatum reliqueramus, ex multifariis
humorum generibus compositum esse, ex
antea dictis per se patet. Et ingentem
quidem copiam humorum inquilinorum, sa-
liuae, succi gastrici, pancreatici, enterici,
bilis etc. quos chymo affundi vidimus,
quanquam non nisi ad maxime incertos
[Seite 335] et fallaces calculos redigi queat, in vni-
versum tamen eam chyli partem constitu-
tiuam, quae ab alimentis accedit, longe
superare, extra omnem dubitationis aleam
positum videtur. Solutioque problematis
exinde deriuauda, quomodo diuersissimi
ordinis ingesta nihilominus tamen in eun-
dem sibi similem et homogeneum et ani-
mali naturae adaequatum lacteum chylum
verti possint.
Viae autem quas chylus legere debet,
antequam ex intestinis ad sanguinis cui
destinatus est massam peruenire possit,
partem constituunt systematis absorbentis,
cuius hactenus non nisi obiter mentionem
iniecimus, de quo iam vero ex professo
agere oportet, quodque quaternas in vni-
versum complectitur partes, venas nempe
tam lacteas quam lymphaticas; tum glan-
dulas conglobatas; denique ductum tho-
racicum, de quibus omnibus sigillatim
quaedam monenda sunt.
Quod ortum lacteorum ex intestinis
attinet, vix quidem dubium est, pertinere
eum ad villos tunicae intimae supra di-
ctos; de eo autem adhuc ambigitur num
ex ipsis istis villis proxime producantur,
an vero tantum ope cellulosae interme-
diae remotius cum ipsis commercium alant.
Quantum ego quidem noui hactenus ne-
mini adhuc non magis quam mihi ipsi
licuit ipsas vasorum lacteorum radiculas
luculenter ad ipsos vsque istos villos ita
prosequi, vt immediatus earundem par-
tium nexus exinde elucesceret, sed vasa ista
hinc illinc in intestini tunicis, insigni sta-
tim trunculo originem ducere, et si con-
iecturae locus est dandus ex vicinae re-
gionis cellulosa chylum, villorum ope pri-
mo haustum vlterius resorbere viderentur.
Id quod sane in catellis non vna vice
obseruare mihi visus sum, quibus ex ce-
lebri Listeriano experimento†) vna
alteraue ante eorum viuisectionem hora
coeruleum indicum infuderam.
Trunculi autem quos modo diximus
prius aliquot plerumque vnciarum longi-
tudine in ipsa intestini superficie sub tu-
nica eius extima decurrunt, imo subinde
angulosis maeandris eunt quasi et redeunt,
antequam mesenterium intrent.
In ipso autem per mesenterium de-
cursu hinc illinc in glandulas meseraicas
abeunt, quarum duplicem seriem distin-
guere licet. Alteram quae intestino vi-
cina est et dispersas minores fabaeformes
exhibet. Alteram chyli receptaculo pro-
piorem, maioribus constantem et aggrega-
tis glandulis.
Vtrumque vero genus reuera nihil
aliud esse videtur, quam ipsorum vasorum
lacteorum glomeruli stricte compacti, in-
finitis vasculis sanguiferis pertexti†), cur-
[Seite 338] sum chyli retardantes, eo fortassis sine vt
ea mora tanto melius et intimius animali
naturae assimiletur et quasi maturescat,
antequam thoracicum ductum intret et
dehinc sanguinis fluento admisceatur.
Quaesitum est num et crassis intestinis
venae sint lacteae, quod tum enematum
specificorum, nutrientium aut inebriantium
etc. virtute, tum exinde probare studue-
runt, quod scybala quo diutius retinean-
tur eo duriora et magis exsucca fiant.
Quanquam autem haec argumenta nulla-
tenus demonstrent chylum aliquem ge-
nuinum ex faecibus adhuc resorberi post-
quam valuulam Fallopii superarunt,
hoc tamen exinde vlterius confirmatur,
quod quidem ipsa autopsia pridem iam
euictum est, scatere vtique crassa intestina
satis insigni apparatu venarum lymphati-
carum, quibus in vniuersum vna fere ea-
demque cum lacteis et fabrica et functio
est, ita vt et lactea mesenterii, quamdiu
[Seite 339] intestina chylo carent, lympham interim
sorbeant†).
Alia vero eadcmque grauior et solu-
tione difficilior quaestio est, num omnis
chylus quem tenuia sorbent, vnice publica
ea ac regia vt vocant via, per lactea
nempe et thoracicum ductum, sanguini
aduehatur, an praeterea et quales ex-
tent viae clandestinae, quibus se itidem
sanguinis fluento insinuare queat?
Fateri quidem oportet pleraque quibus
priuatam eam chyli per venas sanguiferas
ipsas resorbtionem probare studuerunt,
non adeo firmo niti talo; ita enim Ruy-
schii assertum, indurari et constringi se-
nio ingruente glandulas meseraicas vt fun-
ctioni vltro obeundae impares fiant, pri-
dem refutatum, imo potius euictum est,
alias etiam earum glandularum affectio-
nes, intumescentias etc. male obstructio-
[Seite 340] num nomine vulgo venire, cum satis
plerumque peruiae maneant, et argento
viuo facilem aditum et transitum conce-
dant. Vulgato vero phaenomeno, quo
aquam tepidam cadaueris inertibus venis
meseraicis infusam in cauum intestinale
transsudare constat, ad functionem viui
corporis demonstrandam parum ponderis
inesse mihi videtur; multo minus autem
orichalceo tubo bicruri et biramo, quem
ad eam opinionem roborandam inuenerat
Lieberkühnius. Sed et quod assertum
legimus†) de viso vere in venis meseraicis
rubris chylo, vlteriorem adhuc indaginem
et confirmationem exigere videtur, ita vt
hactenus quidem nondum mihi persuasum
sit reuehere hasce venas quidquam aliud
quam sanguinem validissime phlogistica-
tum bilis secretioni destinatum*).
Vltimi denique venarum lactearum
trunci aeque ac alii quidam ipsis simillimi e
[Seite 342] confluxu quamplurimorum vasorum lym-
phaticorum orti†), coëunt in receptaculum
s. cisternam chyli, quo nomine ductus thora-
cici s. Pecquetiani infimam eamque
ampliorem partem distinguere solent.
Est autem hicce ductus††) membrana-
ceus canalis, gracilis, satis tamen robu-
stus, plus minus anfractuosus et miris
subinde directionis imo et diuisionis va-
rietatibus ludens*), muscularibus fibris
aeque destitutus ac neruis, valuulis hinc
illinc distinctus, denique ad infimam circ.
colli vertebram postquam venam subcla-
viam sinistram superauerat ad eandem re-
flexus**), eidemque insertus, et in ipso
[Seite 343] eo insertionis ostio peculiaris structurae
valuula munitus.
Vires autem chylum tam in lacteis
venis quam per ductum thoracicum pro-
pellentes maxime quidem ad contractilita-
tem horum vasorum, tum ad valuulas
eorum, ad vim a tergo vrgentem, et ad
pulsum vicinarum arteriarum referendae
videntur.
Valuulae vero quam diximus, ostio
ductus chyliferi supremo praefixae, vsum
non tam ad impediendum sanguinis in
eundem ingressum, quam ad modifican-
dum chyli in eam venam transitum et
non nisi guttatim in eandem destillandum
inseruire, probabile est.
Ita enim cauetur ne vnquam chyli
recenter aduenae nimis copiosa portio
sanguinem intret, quam cordis parietes
internos vehementius stimulare, et ini-
[Seite 344] quius et difficilius ab iisdem subigi ne-
cessum foret, cum is recens chylus maxi-
me heterogeneis elementis constet, non
ex primis solum viis lacteorum ope vaso-
rum, sed et ex vniuerso reliquo corpore
per vasa lymphatica aduectis.
Ipsae enim istae venae lymphaticae†),
quae tertiam systematis absorbentis par-
tem constituunt, et in vniuersum tam
fabrica quam functione sua cum lacteis
conueniunt, longe latius tamen et per
vniuersum fortassis corpus dominantur*),
maxime autem tum ab integumentis com-
munibus externis, tum a pleura et peri-
tonaeo et visceribus thorace et abdomine
contentis oriuntur.
Et quidem simili ratione oriri videntur
quam ad lacteorum ex intestinis originem
diximus, ita vt singula lymphatici vasis
radicula ex vicina tela cellulosa, tanquam
ex territorio suo, contentum rorem sor-
beat et vlterius propellat.
In decursu suo lymphatica haecce cre-
brius rarius valuulis bigatis distinguuntur,
passim etiam tantum non omnes in glan-
dulas conglobatas abeunt, viciniores etiam
hinc illinc anastomosibus nectuntur, et
qui quorundam viscerum, v.c. pulmonum,
hepatis etc. superficiem obducunt, ele-
gantissima formant reticula.
Functionem eorum praeter alia, ex
supra dictis patentia, maxime iuuat in-
signis eorum contractilitas et cum tunica-
rum teneritudine iunctum robur, quo et
in administratione eorum anatomica tam
[Seite 346] ponderosae argenti viui columnae resistere
valent: tum vero etiam in artubus maxi-
me, muscularis motus qui multimode ea-
dem premens et quasi subigens, tonum
eorum egregie auget.
De finibus vero horum lymphaticorum
nuperis temporibus diuersimode disputatum
est, eum ab aliis statuatur confluere eas
venas ad vnam omnes in ductum thora-
cicum: (non secus ac sanguiferae corporis
venae in cauas:) alii e contrario eximant
ad minimum lymphatica dextri brachii et
dextri in collo lateris vtpote quae non in
eundem ductum, sed in ipsam eiusdem
lateris subclauiam inseri docent†); alii
in glandulis saltem conglobatis lympha-
tica cum venis rubris communicare assu-
mant††); alii et quidem non sine pro-
babilitatis specie, lymphaticas patere vias
putent, quae intestinalem tubum et vro-
poietica organa intercedant.
Exinde autem quod lymphatica vasa
per vniuersum fere corpus longe lateque
regnent, et maxime quidem exinde quod
et ingens eorum copia ex ipsa cutanea
corporis superficie fluida a foris applicata
resorbere possit, per se patet quam mul-
tifaria esse debeat indoles proxime resorb-
tae huius lymphae; quam varietatem et-
iam curatior in funeribus indagatio con-
firmat, vbi v.c. latex in hepatis aut lie-
nis venis absorbentibus contentus, alius
deprehendatur quam illorum qui ad vte-
rum decurrunt & s.p.
Et hic quidem vsus princeps esse vi-
detur glandularum conglobatarum, quae de-
nique vltimam systematis lymphatici par-
tem constituunt, vt tam diuersissimae in-
dolis aquulae, praesertim per cutem re-
sorbtae, lentiore motu et mora quadam
(fortassis etiam noui laticis ex arteriolis
ipsis aduenientis accessu) magis magisque
[Seite 348] animali naturae assimilentur, indeque ca-
veatur, ne crudi nimis humores†) prae-
postere sanguini admixti nociuos in cor
exserant stimulos.
Quod ad reliqua autem ipsae hae
glandulae per totum fere corpus passim
dispersae*), hinc illinc vt in inguine et
sub axillis coagminatae, in vniuersum
[Seite 349] meseraicis quas diximus glandulis quam
simillimae sunt, itidem ex ipsorum vaso-
rum absorbentium inuolutionibus magnam
partem constantes, itidem ingenti numero
sanguineorum vasculorum prouisae, simi-
libus morbosis affectionibus facile obnoxiae
etc.
Sanguificationis vocem eo sensu heic sumi
vt chyli cum sanguine assimilationem, et
succedaneae iacturae quam hic patitur
aeque succedaneam istius ope restitutionem
denotet, vix monitu opus est.
In eo enim vertitur omnium corporis
nostri humorum diuisio in ternas classes
(§ 4. 5.) crudorum, sanguineorum et secreto-
rum; vt media earum ipsius principis vi-
talis laticis torrentem complectatur, cui
perpetuo tramite numerosi humores secreti
detrahuntur, aequali vero perpetuo affluxu
ab altera parte per innumeros absorbentis
systematis riuulos tum chylus, tum per
lymphatica resorbtus humor, accedit.
Cum vero sanguis adeo singularis plane
et in suo genere vnicus humor sit, cui
nullus in vniuersa natura aequalis extet
(§ 6), per se facile intelligitur variis opus
esse adminiculis et mediis, quorum ope
heterogenei isti humores aduentitii, san-
guini ex thoracico ductu accedentes, cum
eo subigantur ipsique assimilentur.
Et primo quidem loco huc facere vi-
dentur anfractus illi, quos saepius iam
diximus, quibus tum lacteae tum lym-
phaticae venae, maxime in meseraicis re-
liquisque conglobatis glandulis vltro ci-
troque circumferuntur, simulque magis
magisque animali et inquilino quasi con-
tagio inficiuntur.
Porro autem considerare oportet, ma-
gnam istius lymphae partem, quae cum
intestinali chylo in thoracico ductu mixta
[Seite 352] subclauiam sinistram intrat, ex intimis
quasi viscerum aliarumque corporis par-
tium mollium penetralibus haustam, ex
ipso sanguine antea secretam, ideoque
totam quantam animali iam natura imbu-
tam esse, et facillime procul dubio san-
guinis massae, ad quam tantum redit, ite-
rum admixtam fore.
Tum vero et accedit, de quo supra
iam monitum est, lentus et quasi stillati-
tius chyli in sanguinem transitus, qui
non nisi guttatim per vltimam thoracici
ductus valuulam in subclauiam delabitur,
ita vt exiguae hae portiunculae eo inti-
mius sanguini admisceri possint.
Sed et ipsa cordis interior structura eo
conferre videtur, vt sanguis nouo chylo
recenter grauidus miris istis musculis pa-
pillaribus, quibus cordis ventriculi scatent
intime conquassetur et condepsatur.
Magnas etiam pulmonum sanguinem
nouo chylo donatum excipientium, et
respirationis negotii in assimilatione chyli
partes esse facile patebit cogitanti tum
stupendam istorum viscerum fabricam vas-
culosam (§ 135), tum eorundem perpe-
tuum et aequabilem alternum, dum ani-
mam ducimus, motum.
Reliquum denique sanguificationis a
maiore per vniuersum corpus sanguinis
circulo, et qui eundem iuuant viribus,
perficitur, musculari maxime motu etc.
Quanquam autem tantis et tam mul-
tifariis adminiculis chyli cum sanguine
connubio prouisum sit, chylo etiam ipso
quoad partes suas constitutiuas aliqua cum
sanguine intercedere videatur, similitudo:
plurium tamen horarum impendio opus
esse vulgo asseritur, antequam chylus la-
[Seite 354] cteo suo colore exutus, purpureo cui de-
stinatus est fluento, intime assimilatus sit;
cui asserto probando praeter alia argu-
menta illo etiam ex pathologia desumto
vti solent, quod toties, pluribus post di-
gestionem horis ex vena secta integrum
effluxisse chylum obseruatum fuerit: quale
quidem phaenomenon mihi ipsi aliquando
oculis vsurpare licuit, vbi vero simul ni-
mis luculenter apparuit sanguinem eum
phlogistica (et eo ipso chyli assimilationi
inimica) dispositione laborare, ita vt ex-
inde ad statum sanum circa quem omnis
physiologia versatur, vix vllam deduci
posse consequentiam, persuasum habeam.
Praeter eam sanguinis functionem, quam
alias indagauimus, igneum elementum
per vniuersum corpus distribuendi et phlo-
gisticum eius loco reuehendi, prima et
principalia eius munera eo redeunt, vt
corpori nutrimentum, secretoriis autem
organis peculiarem quem ipsi detrahunt
laticem, praebeat; de quo duplici officio
proxime agendum est; et primo quidem
loco de nutritione.
Est autem nutritio summum naturae
priuilegium, et omnium ac singulorum
in vtroque regno corporum organicorum
communis et princeps praerogatiua, qua
[Seite 356] machinas et automata humano artificio
confecta, primo statim intuitu mirum
quantum longissime superant, vtpote quo-
rum nulli vnquam artifex eam dotem in-
dere potest; qua, ne dicam increscere,
quasi adolescere, et se ipsam magis ma-
gisque perfectiorem reddere, verum nec
proprio vt ita dicam Marte se conseruare,
iacturas detritu sensim illatas sibi ipsi re-
parare possit & s.p.
Et haec ipsa est corporis nostri facul-
tas nutritia, qua omnes istae summae et
admirandae functiones peraguntur, cuius
nempe ope inde a primis formationis no-
strae auspiciis increscimus, adolescimus,
et ad vltimum vsque vitae halitum iactu-
rae qua corpus nostrum, quam diu viuit,
se ipsum ab vna parte destruit et quasi
consumit, ab altera succurritur et medetur.
Verum de istius iacturae ratione diuer-
simode disputatum est, maxime num et ea
[Seite 357] in solidas corporis nostri partes cadat†),
numue potius [quae acuti sane ingenii
quorundam virorum sententia est*)] hae
postquam semel formatae et adultae fue-
rint, intemeratae perennent?
Et de quibusdam quidem partibus si-
milaribus solidis, epidermide v.c. vngui-
bus etc. nullus plane dubio locus est quin
vere sensim et destruantur et reparentur;
sed et de ipsis ossibus rem extra dubita-
tionis aleam positam videri patebit, vel
notissima experimenta consideranti, in
animantibus calidi sanguinis, rubiae tincto-
[Seite 358] rum radice pastis instituenda, aut ossium
planorum, praesertim caluariae, quae in
summo senio ob iniquiorem nutritionem,
mirum subinde in modum attenuantur, &
s.p.
In vniuersum autem si quid recte video,
eae partes solidae ita et sensim deteri et
nutriendo restitui videntur, quibus quoque
vis reproductiua insita est, miranda nempe
facultas non perpetuum tantum istum atomo-
rum secundum naturam detritum, sed et
maiorum partium fortuitam iacturam, in-
iuriis praesertim externis, vulneribus etc.
illatam, reparandi et deperditam substan-
tiam perfecte restaurandi, quam in ossi-
bus†), paucisque aliis quas modo dixi-
mus partibus euictam et confirmatam no-
vimus.
E contrario vero haecce reproductiua vis
quantum post plurima tentamina quae eo
sine institui concludere mihi licet, in ho-
mine aliisque calidi sanguinis animanti-
bus vix vlli parti solidae similari concessa
videtur, quae praeter contractilitatem
alio vis vitalis genere gaudet; irritabilitate
nempe, aut sensibilitate, aut denique vita
propria.*)
In hisce ergo partibus (huiusmodi vi-
ribus vitalibus altioris quasi ordinis gau-
dentibus) idem semper ac perpetuum per-
ennare mihi videtur parenchyma, basin
earum partium constituens; eatenus tan-
[Seite 360] tum vicissitudini cuidam obnoxium, vt
vigente nutritione interstitia parenchyma-
tis cellulosa nutriente plastica sanguinis
lympha iugiter repleta turgeant; iniquius
vero procedente nutritione eadem inter-
stitia lympha ista orbata collabantur quasi
et partes gracilescant.
Haecce enim plastica lympha, de cuius
dignitate alias pluribus dictum est, vti
ipsa facile in cellulosam telam abit, ita et
in vniuersum principem materiem corporis
nutritiam constituere videtur, quae infinita
ea, toties iam dicta, sanguineorum vascu-
lorum copia per vniuersum fere corpus
dimanat.
Tunc vero maxime quamdiu corpus
increscit, propriae quoque accedere viden-
tur vires, quarum ope lympha ex vltimis
vasis sanguiferis in cellulosam deposita,
rite distribuatur, cuiuis proprio parenchy-
[Seite 361] mati intime quasi assimiletur etc. quo ni
fallimur, partim affinitatis quaedam lex
pertinet, cuius ope partes similares ipsae
sibi homogenea et maxime affinia elementa
attrahunt et quasi appropriant; partim
vero nisus ille formatiuus, de quo infra
pluribus dicendi locus erit, et cui ele-
mentaris huius materiei hactenus informis
iusta applicatio et in statutam figuram ef-
formatio tribuenda videtur.
Ad vtramque hancce vim, si quid recte
video, referenda quoque maxime est nu-
tritio eiusmodi partium similarium, ad quae
ipsa vasa sanguifera proxime non pertin-
gunt, vt vngues, pili etc. et nihilominus
tamen potentissimo et vere infallibili nisu
primo generantur, tum increscunt et per
totam vitam aluntur, denique et si casu
labantur, facillime denuo reproducuntur.
Vti vero haec quam diximus in vni-
versum nutritionis ratio esse videtur, ita
[Seite 362] ab altera parte multifarias eiusdem gra-
dum et modum intercedere varietates con-
stat, vbi praesertim a laxiore aut strictiore
materiei nutritiae appositione varia ipsarum
partium similarium densior aut tenerior
compages et hinc porro varium vniuersi
corporis pondus specificum†) pendere vi-
detur. Circa quod vt hominem ab ho-
mine ita etiam gentes nonnullas a gentibus
differre notum est: cuius rei documento
vnicum saltem borealium quarundam gen-
tium Jakutarum, Buratarum etc. exem-
plum in medium protulisse sufficiat, insigni
et plane singulari corporis leuitate con-
spicuarum.
Praeter nutritios succos alii quoque et
quidem diuersissimi ordinis humores mul-
tifario fine ex sanguinis penu detrahuntur,
idque secretionis ope, qua vero functione
in physiologicis nihil esse obscurius, post
alios neque immerito questus est Hal-
lerus.
Et quidem humores secreti tanta ab
vna parte varietate ludere, ab altera vero
tanta affinitate inuicem quasi confluere
videntur, vt non nisi ad maxime arbitra-
rias classes eosdem redigere liceat. In
vniuersum tamen, si aliqualem rationem
habere velimus leuioris grauiorisque mu-
tationis et modificationis quam elementa
[Seite 364] eorum sanguinis penu contenta in secre-
toriis organis patiuntur, sequenti ordine
recensendi videntur:
ita vt a lacte initium facere possimus,
quod quodammodo pro chylo reducto ha-
bere licet, et simplicissimo processu ex
sanguine cui nuper chylus accesserat, se-
cerni videtur.
Sequantur aquei latices, quo oculi hu-
mores pertinent, et lacrumae; item su-
dor; vapor etiam ni fallimur, in vni-
versum cellulosae interstitiis contentus, et
thoracico et abdominali cauo: a quo pa-
rum abhorrere videtur pericardii liquor,
et is quo cerebri ventriculi tum et pitui-
tarii cranii sinus irrorantur.
Ad aquosos etiam vulgo refertur, pe-
culiari tamen indole insignis vrina.
Magis iam decompositi videntur saliua-
les humores, masticationi, digestioni et
chylificationi inseruientes.
Tum mucosi, cauitates plerorumque
viscerum quae ad naturales et genitales
functiones pertinent, aeque ac aëreas na-
rium et laryngis ac asperae arteriae vias,
inuestientes.
Ab his vero non multum alienus vi-
detur mucus internum oculum obducens;
vt et qui epidermidi subiectus est.
Adiposi sunt praeter ipsum vulgarem
adipem inprimis ossium medulla et cuta-
neum smegma (quo et aurium cerumen retuleris).
Affine quoque huic videtur vnguentum,
tam ad glandis virilis coronam sub prae-
putio quam in femineo genitali externo
secretum.
Tum et illud quo glandulae sic dictae
Meibomii palpebras illinunt.
Gelatinosi vulgo dicuntur amnii liquor
et articulare vnguen. Sed de horum in-
dole nondum liquido constat; non magis
ac de ambiguo eo humore anonymo quem
vterus venereo oestro correptus fundit.
Verum et istius liquoris natura dubiis
adhuc premitur, qui primis post conceptum
mensibus chorion et amnion intercedit;
et qui vmbilicali tenerrimi embryonis ve-
sicula continetur; et qui ipsius vmbilica-
lis funis terna vasa sanguifera interiacet.
Vere serosus s. albuminosus videtur
latex Graafianis ouarii muliebris vesi-
culis inhaerens; et prostatae liquor.
Virile semen sui generis humor apparet
cui nullum alium aequiparare licet.
Tantam vero humorum secretorum
varietatem non vno quoque modo neque
eiusdem generis organis ex sanguinis massa
fecerni, per se facile intelligitur. Et in-
tercedit eos vel exinde memorabilis varie-
tas, quod alii breuiore via, alii per lon-
gas demum ambages detrahantur et vlte-
rius praeparentur.
Simplicissimus quidem istorum secre-
tionis modorum ille dicendus est, quo per
diapedesin vt vocant humor secernendus
arteriarum tunicas transsudare saltem vi-
detur; quale quid de adipis etc. et me-
dullae ossium secretione statuitur; a quo
forte non multum abhorret alter quo in
viscera membranacea gastricus liquor, en-
tericus etc. effunditur.
Magis vero compositus videtur ille se-
cretionis mechanismus, qui glandularum
ope perficitur, quo quidem etiam vulgo
folliculos et cryptas referunt, quales v.c.
in faucibus facile sunt conspiciendae: et
quas glandularum simplicissimarum nomine
insignire solent.
Proprie tamen secernentium glandula-
rum nomen merentur, quas (vt a lym-
phaticis conglobatis distinguantur) conglo-
meratas vocant, quo saliuales, et pancreas,
[Seite 368] et lacrumales, et mammae pertinent: quae
quidem excretorio ductu prouisi e maio-
ribus primo lobis, hi vero iterata diuisione
e minoribus lobulis compositae sunt, de
quarum vero interiore structura acriter
quondam in medicorum scholis disputatum
est. Malpighius†) quidem miliares
globulos, qui facili encheiresi in plerisque
eorum demonstrantur, pro acinis vt voca-
bat, crypta interius excauatis habebat.
Ruyschius e contrario putatitios illos
acinos excauatos nil esse aliud contende-
bat quam glomerulos vasculorum sangui-
ferorum, quam quidem sententiam longe
magis naturae consentaneam esse felicior
administratio anatomica, subtilior praefer-
tim iniectio et armatus oculus docent.
Neque ab hac structura, si a paren-
chymate discesseris proprio, multum abhor-
[Seite 369] rere, imo vero eidem multum lucis imper-
tire videtur, ea viscerum quorundam se-
cernentium, hepatis maxime et renum,
quorum sane postremi luculentissime eius-
modi Ruyschianos glomerulos, seu
acinos Malpighianos exhibent. In
horum enim cortice a capillarium arteriola-
rum lateribus emergunt ramuli, qui in
glomerulos abeunt vasculosos, granulorum
ad instar ab iis ramulis tanquam a petio-
lis pendentes; et ex his quidem arterio-
sis glomorulis vasa primo oriuntur subti-
lissima decolora secernentia (quorum ex
arteriarum finibus originis supra iam obi-
ter mentionem iniecimus § 79. 81); tum
vero et radiculae venarum, in quas ipsae
arteriolae reflectuntur, et quae reliquum
sanguinem, secreto interim latice orbum,
in truncos venosos reuehunt†).
Denique vero et aliis quibusdam car-
nibus secernentibus alius iterum et plane
peculiaris est organismus, vt v.c. testibus
qui toti quanti ex praelongorum et nume-
rosorum vasorum implicationibus arcte
convoluti sunt & s.p.
Iam vero ad caussarum indaginem ac-
cedimus, quarum virtute id ipsum obtine-
tur vt statuti isti humores statutis hisce in
organis secernantur: quae quidem totius
de secretione doctrinae longe difficillima
est disquisitio, quamplurimis adhuc scru-
pulis obnoxia.
Id quidem extra dubitationis aleam
positum videtur, principem et quasi pro-
ximam plerarumque secretionum causam
in organorum secernentium intimiore fa-
brica quaerendam este, quo quidem in
glandulis conglomeratis et visceribus se-
[Seite 371] cernentibus maxime pertinet, tam pecu-
liaris extremorum vasculorum sanguifero-
rum, ex quibus humores secernuntur,
directio et distributio; quam parenchyma
cuiuis visceri secernenti adeo proprium
vt in multis, primo statim intuitu agnosci
et ab aliis carnibus distingui possit (§ 27).
Tum vero et verosimile videtur, de
quo passim iam haud inficianda argumenta
exhibuimus, esse visceribus secernentibus
vti parenchyma peculiare ita et vitam pro-
priam, vis nempe vitalis singularis species,
a communibus eiusmodi virium generibus,
contractilitate, irritabilitate et sensilitate
distinguenda.
Porro autem si quid recte video et
absorbenti systemati summae ad sustinen-
das secretiones partes esse videntur; quod
ex omnibus ac singulis visceribus secer-
nentibus eiusmodi laticem sorbeant et ad
sanguinem reuehant, qui iam peculiari
[Seite 372] istius humoris qui illibi separatur conta-
gio quasi imbutus est; biliosum v.c. ex
hepate, spermaticum e testibus etc.
Perpetuus ita in secretionis systemate
circulus vigere videtur, ita vt sanguinis
massae continuo elementa quasi humorum
secernendorum ex ipsis organis secernen-
tibus aduehantur, quae postmodum quando
denuo cum sanguinis fluento ad ea organa
redeunt, ex affinitatis quadam lege eo fa-
cilius iterum attrahuntur, et sanguinis
partes sibi maxime homogeneas secum
rapiunt.
Quibusdam etiam humoribus secernen-
dis ipsa sanguinis ex quo proxime secernun-
tur, specifica indole prouisum est: quale
quid ad bilem vidimus ex venae portarum
sanguine abstractam, cuius venae sanguis
ab ipsis suis fontibus vnde confluit phlo-
gisto est grauidissimus.
Taceo alia adminicula, quae singula-
res quasdam secretiones iuuant, congestio-
nem v.c. et deriuationem, in lactis se-
cretione adeo luculentam, et quae sunt
eius generis alia.
Ipsos vero humores organis quae di-
ximus, et viribus modo recensitis secretos,
ea posthac porro intercedit differentia,
quod alii ex ipsis organis secernentibus
proxime statim in ipsum cui destinatae
sunt et in quo functiones suas exerce-
bunt locum destillent, alii vero prius ad
singularia receptacula abeant, in quibus
aliquamdiu asseruentur, vlteriusque quasi
maturescant, antequam excernantur, quo
lac in ductibus suis, tum vrina et bilis
et virile semen in vesicis suis, quodam-
modo etiam serum Graafianis ouario-
rum vesiculis contentum, referenda sunt.
Sanguini praeter nutritios succos, et hu-
mores secretos inquilinos (§ 4), inertes
etiam et superflui latices excrementitii
detrahuntur (excrementa vulgo secundae
coctionis dicta), iidemque duplicis ordinis:
alterum nempe quod perspirando exhalatur,
de quo alias diximus: alterum, lotium
scil. quod in renibus decolatur.
Sunt autem renes†) bina viscera vtrin-
que ad supremam lumborum regionem
retro peritonaeum posita; paulo compla-
nata; sigura tamen aeque ac numero fre-
quentius quam vllum aliud corporis hu-
[Seite 375] mani viscus varietatibus ludentia†); a
vasis pendentia vulgo sic dictis emulgen-
tibus*) [pro partium quas adeunt por-
tione insigni gaudentibus magnitudine];
et sebaceo quasi adipe (§ 38) suffulta.
Cinguntur membrana propria, elegan-
ter vasculosa; et quoduis eorum, maxime
in corpore infantili ex octonis circ. aut
paulo pluribus renculis compositum vide-
tur, quorum quemque iterum septin-
gentis ad octingentas radiis carnosis con-
stare afferebat Ferreinius, quos pyra-
mides appellabat albidas.
Ren vero a conuexo dorso versus
concauam peluim dissectus seu discerptus
[Seite 376] duplicem exhibet substantiam; alteram
periphericam quam corticem vocant, inte-
riorem alteram quae medullae nomine venit.
Vtraque arteriis venisque scatet san-
guiferis; cortex vero praeterea vasis sub-
tilissimis decoloribus†) lotium secernenti-
bus; medulla idem efferentibus.
Secretorii isti ductus ratione supra de-
scripta (§ 471) ex arteriolis oriuntur in
glomerulos conuolutis qui renis cortici
inhaerent; et quidem ipsi longe maximam
corticis renalis substantiam constituunt,
et singulari suo anfractuoso decursu facile
ab efferentibus s. Bellinianis tubulis
distinguuntur, in quos quidem abeunt, qui
vero recta decurrentes via e corticali ista
in medullarem substantiam progrediuntur,
[Seite 377] cuius maximam partem efficiunt, et post-
quam iterato confluxu in pauciores trun-
culos coaluerunt, denique ostiis suis pa-
pillas, renali pelui contentas, cribri in
modum perforant†).
Papillae hae numero plerumque re-
spondent loborum, e quibus singulum re-
nem conflatum esse diximus, et lotium in
corticis vasis decoloribus secretum, ac per
medullae tubulos Bellinianos vlterius
deriuatum primo in infundibula sua effun-
dunt, quae postmodum in communem
peluim confluunt.
Peluis vero in vreteres continuatur,
membranaceos canales, maxime sensiles,
muco interius illitos, valde dilatabiles,
in homine plerumque hinc illinc inae-
qualis amplitudinis††), posticae denique
et inferiori vesicae vrinariae faciei ita in-
[Seite 378] fertos, vt non statim eius parietes perfo-
rent, sed adhuc inter membranam eius
musculosam et nerueam (quae illibi ma-
iori quoque crassitie gaudent) altius paulo
descendant, tumque demum in ipsum eius
cauum obliquo ostio hient; qua quidem
fabrica maxime cautum est, ne vrina
quae per vreteres in vesicam destillauit
exinde iterum in eos repelli possit.
Ipsa autem lotii vesica†) in adulto
homine plerumque duarum circ. librarum
vrinae capax est; fundus eius qui in foetu
in vrachum abit, tum et postica facies
peritonaeo tegitur, quod ad reliquas au-
tem sui membranas in vniuersum cum iis
quas ad ventriculum diximus, conuenit.
Musculosa quidem taeniis constat inter-
ruptis fibrarum carnearum, varia subinde
decussata directione (in aliis aliter se ha-
bente) vesicam cingentibus*); detrusorem
[Seite 379] vrinae vulgo vocant, orbiculares vero
fibras ceruicem vesicae inique cingentes
inconstantis etiam tam originis quam fi-
gurae, sphincterem appellant.
Neruea et huic membranoso visceri pri-
marium suum robur impertit.
Intima denique, quam epidermide con-
tinuam dicunt, maxime ad ceruicem muco
est sublita.
Praeter vias autem quas diximus lotii
publicas, alias adhuc esse clandestinas sta-
tim ex intestinis ad organa vropoietica
tendentes, non vno argumento verisimile
reddi videtur. Celer enim potulentorum per
vesicam abitus et quod tum odore tum
colore specificam ingestorum qualitatem
subinde prae se ferat, vix credere sinunt,
eadem tam longam interea per chyli du-
ctum et sanguineum systema viam absol-
visse; quid quod et assertum legimus in-
natasse lotio oleum paulo antea cum clys-
mate recto intestino infusum. Et notae
[Seite 380] sunt ab altera parte insignes et copiosae
anastomoses, quae lymphatica intestino-
rum et renum vafa intercedunt. Deni-
que vero et viuisectione euictum est liga-
tis vtrinque canis vreteribus et euacuata
eius vesica, nihilominus tamen trihorio
post iterum vrinam ipsi inhaesisse praeclusa
interim solita per vreteres via, vtpote quae
supra ligaturam lotio valde distenta re-
perta sunt†).
Per quascunque autem vias lotium in
vesicam delatum fuerit, copia sensim mo-
lestum fit, et vrgens (§ 330), vt de ex-
cretione moneat, cui denique vrethra tan-
quam emissariurn est destinata, pro sexus
varietate diuersimode se habens, cuius
ideo vlteriorem mentionem ad sexualium
functionum enarrationem differramus.
Euacuatur autem vesica superata sphin-
cteris constrictione tum proprii quem di-
[Seite 381] ximus detrusoris ope (§ 486), tum abdo-
minalis preli et respirationis adminiculo;
quibus denique in viris accedit accelerato-
rum actio, vel guttas lotii in ipso vrethrae
bulbo resides adhuc eiaculantium.
Quod vero ipsius vrinae indolem atti-
net, infinitis quidem modis ea ludit†)
respectu aetatis, item tempestatis, maxi-
me etiam temporis breuioris aut longioris
quo post pastum et potum praegressum
mittitur, tum et qualitatis ingestorum etc.:
in vniuersum tamen si lotium spectes
adulti sani hominis, post somnum quie-
tum recentissime missum, aquosus est latex
odoris nidorosi, coloris citrini, cuius co-
piosissimae aquae tanquam communi ve-
hiculo varia, et proportione in aliis aliter
se habentia, insunt elementa: terrena
praesertim et salina. In illis eminet ple-
[Seite 382] rumque calcarea terra, quae et calculis
viarum vrinae, sed diuersissima et incon-
stanti plane quantitate inhaeret†). Ex
salibus autem memoratu dignissimum est
quod essentiale et natiuum vrinae††), s.
microcosmicum, s. fusibile, perlatum etc.
vocant, quodque maiori quam aliae cor-
poris partes portione celebre acidum phos-
phoreum*) continet alcali volatili nuptum.
Quotquot hactenus enarrando absoluimus
corporis humani functiones in vniuersum
quidem vtrique sexui communes sunt:
ita tamen vt modum quo nonnullae ea-
rum peraguntur haud exigua in diuerso
sexu intercedat differentia†), cuius po-
tiora momenta antequam ad functiones
sexuales proprie sic dictas progredimur,
paucis recensenda sunt.
Et in genere quidem cuiuis sexui pro-
prius suus esl et ab altero discrepans ha-
[Seite 384] bitus: in homine nato plus minus luculenter obserua-
bilis: in foetibus vero tenerioribus primo
saltem intuitu vix dignoscendus, vtpote
quibus neque ipsa genitalia externa si obi-
ter saltim inspecta fuerint differre viden-
tur, cum femineo embryoni clitoris pro
portione vaegrandis†) et prominens, mas-
culo vero scrotum adhuc vix vllum sit*).
Sed et infantili aetate illud vniuersi
habitus pro sexus varietate discrimen pa-
rum adhuc in sensus incurrit; sensim vero
sensimque magis obseruabile fit adolescen-
[Seite 385] tiae annis, vbi vniuersi feminei corporis
conformatio et teneritudo ac mollities,
minorque statura ceteris paribus cum vi-
rili toroso et lacertoso corpore comparata
eandem differentiam luculentissime de-
monstrat†).
Similis vero isti quae externum cor-
poris habitum in vtroque sexu intercedit
discrepantia et in ipsis ossibus obseruatur,
vtpote quae in feminis ceteris paribus
longe laeuiora et rotundiora esse constat,
cylindrica praesertim graciliora quam in
viris, plana autem tenuiora; vt singula-
rium ossium diuersitates taceam, thoracis
praesertim et peluis, tum et clauicularum,
femorum etc.*).
Quod molles vero corporis partes at-
tinet, in vniuersum feminis cellulosa la-
xior, magis obsequiosa, vt in grauiditate
facilius dilatetur; cutis vero tenerior et a
substrato adipe nitidius candida.
Capillamentum quidem plerumque lon-
gius, aliae autem corporis partes, quae in
viris pilosae sunt, feminis aut plane glabrae,
vt mentum et pectus; aut minus hirtae,
vt perinaeum; aut pube saltem tenella
et mollissima tectae, vt brachia et crura.
Inter singularium autem functionum
diuersitatem memorandus venit pulsus, fe-
minis (ceteris paribus) frequentior (§ 109),
thorax superiore praesertim parte mobilior.
Item os hyoideum longe minus, et larynx
arctior, hincque vox minus grauis.
Quod ad animales vero functiones, in
vniuersum feminis est systematis neruosi
[Seite 387] longe maior mobilitas: et irritabilitas
exquisitior; ad animi quoque commotiones
facilior propensio.
Genitalis viri liquor testium biga paratur
in scroto a funiculis suis spermaticis penden-
tium, qui praeter lymphaticas, quibus ab-
vndant venas, triplicis maxime ordinis con-
stant vasis.
Arteria nempe spermatica quae pro por-
tione exilis diametri omnium corporis
arteriarum longissima dicitur, et sangui-
nem plerumque proxime ex ipsa aorta
abdominali ad testem vehit:
tum ductu deferente, qui semen ex isto
arterioso sanguine secretum ad vesiculas
defert seminales:
denique venarum plexu vulgo sic dicto
pampiniformi, qui reliquum sanguinem ex-
cipit et cauae aut renali tradit.
At enim vero non ab omni inde tem-
pore testes ita in scroto suspensi haerent:
sed in foetu masculo immaturiore longe
alio situ dispositi sunt, cuius quidem situs
ratio et successiuae mutationes ab Hal-
lero primum a. 1749 Goettingae curatius
indagatae†), diuersimode autem postmo-
dum explicatae et quod ad varia momenta
controuersae sunt; quarum vero succin-
ctam notitiam vnice ad ipsam naturam
dare liceat, quam in memorabili embryo-
num masculorum eo fine a me dissectorum
serie, ad manus habeo.
Aperto igitur infimo ventre foetus im-
maturioris visitur in vtroque inguine ad
[Seite 390] annulum sic dictum musculorum obliquo-
rum, perangustum in ipso peritonaeo ostio-
lum (– Tab. III. fig. 1. e. et fig. 2. –) ad
meatum aliquem et quasi angiportum
deorsum ducens, qui ipsum eum annulum
perforat, et dehinc in peculiarem bullo-
sum sacculum (– fig. 1. d –) abit, extra
abdominale cauum porrectum, scrotum
spectantem, fibris cellulosis intertextum,
et recipiendo posthac testi destinatum.
Porro autem ad ipsissimum posticum
istius ostioli abdominalis marginem alius
oritur processus peritonaei, sed qui sur-
sum vergit, et in tenello soetu (– fig. 2. –)
maximam quidem partem non nisi plicam
refert longitudinalem, ex cuius vero basi
exiguus cylinder seu potius inuersus conus
surgit, qui denique suprema sui parte qua
renis inferiorem marginem spectat, in
bullam terminatur, cui ipse inhaeret testis
cum epididymide (– fig. 1. a. et fig. 2. –)
ita vt hic primo intuitu bacculam quasi
[Seite 391] mentiatur, petiolo suo insidentem, et fere
vt hepar aut lien libere in abdominale
cauum dependere videatur (§ 404).
Quae vero postmodum constituent fu-
niculum spermaticum vasa, retro tenerri-
mum ea aetatula et quasi pellucidum pe-
ritonaeum decurrentia visuntur, ita vt
arteria et vena spermatica (– fig. 1. b. f. –)
ad spinae latera descendentia, vas deferens
vero (– c.g. –) introrsum versus vesicae
vrinariae (– h –) ceruicem tendens in
laxa cellulosa, quae retro peritonaeum
posita est, decurrant, et in ea quam di-
ximus peritonaei plica ipsi testi insinuentur.
Iam vero inde a medio circ. grauidi-
tatis testes sensim sensimque deorsum
aguntur, ita vt propius propiusque ad
perangustum quod diximus peritonaei ostio-
lum accedant, simulque plica ista perito-
naei cum cylindro suo complicetur, donec
[Seite 392] denique testis ipsi angiportus ostio proxi-
me incumbat.
Quando nunc iam maturiore in foetu
ad descensum paratus est testis, arctum
hactenus ostiolum adeo dilatatur, vt ille
id ipsum aeque ac annulum, quo cingitur
abdominalem et vniuersum angiportum
transire et se quasi praecipitem in bullo-
sum quem diximus sacculum dare possit;
quo facto peritonaei illud ostium mox ar-
ctissime clauditur, imo vero breui coa-
lescit plane, vt vix vestigium eius in in-
fantili aetate adhuc superesse soleat.
Quo lentior vero testis adhuc in ab-
dominali cauo haerentis versus ostium il-
lud progressus erat, eo celerior et quasi
momentaneus videtur ipse eius per angi-
portum transitus. Vulgatum enim est
dissectis foetibus maturis aut incumbentem
adhuc ostio peritonaei testem; aut superato
[Seite 393] annulo eundem in inguine iam haerentem
videre: nonnisi semel vero mihi contigit
esse tam felici vt in foetus gemelli cauo
abdominali, cuius ideo iconem exhibeo†),
dextrum testem eo ipso momento depre-
henderem, quo medio angiportu arctissime
inhaerens et quasi ab eo strangulatus
(– fig. 1. a –) in procinctu fuisse videba-
tur, vt ex abdomine in sacculum illabe-
retur; id quod sinistro testi iam contige-
rat, vtpote qui iam ex angiportu emersus,
et ostium huius abdominale iam arcte
clausum erat (– e –).
Nullo quidem statuto tempore adstri-
ctus est memorabilis hicce testium ex ab-
domine per inguen transitus: plerumque
[Seite 394] tamen circ. in vltimum grauiditatis men-
sem incidere videtur: quanquam neque
rarissime in neonatis adhuc siue in ipso
abdominali cauo, siue in supremo inguine
haerentes inueniantur. Nam in vniuer-
sum etiam nouum adhuc testi ex abdo-
mine iam emersi emetiendum est itineris
stadium, vt ex inguine cum ipso suo cui
iam inhaeret sacculo vlterius in scrotum
penetret.
Hunc quem hactenus descripsimus esse
vere testium ex abdomine in scrotum de-
scendentium progressiuum motum, toties
repetita obseruatione certo constat. Iam
vero caussas et vires eruere, quibus miran-
dum illud iter debetur, perdifficile videtur.
Indies enim magis magisque persuadeor,
neutram earum virium, quibus hucusque
tribui solebat is descensus, (cremasteris v.c.
actio, aut diaphragmatis, aut sola contra-
ctilitas cellulosae tendinosis fibris inter-
textae, quae istis peritonaei processibus
[Seite 395] inhaeret et gubernaculi Hunteriani no-
mine venire solet etc.) ad explicandum
tam singularem motum praesertim quod
ipsum illapsum testis per angiportum toties
dictum attinet, sufficere: praebere vero
e contrario vniuersum hocce negotium,
si quod aliud, luculentissimum vitae pro-
priae exemplum, vtpote sine cuius pecu-
liari quodam adminiculo tam memorabile
et in suo genere vnicum iter cui nulla
alia in vniuersa animali oeconomia functia
comparanda venit, vix animo compre-
hendi poterit.
Inuolucra vero quibus absoluto eo iti-
nere testes continentur, commode in vtri-
que commune et in cuiuis propria distin-
guuntur.
Illud scrotum est, tenui constans cute,
cui parcus substratus est adeps, quodque
id prae reliquis integumentis communibus
priuum habet, vt habitum mirum in mo-
dum mutet, subinde nempe laxum et
[Seite 396] flaccidum dependeat, subinde vero (et
quidem maxime sub oestro venereo, aut
frigoris accessu etc.) constrictum quasi ri-
gescat, tuncque singulariter rugis et sul-
cis distinctum sit.
Inter ea vero testium inuolucra, quae
cuiuis propria sunt, statim ipsi scroto sub-
iecta est tunica dartos, peculiari et viuida
praedita contractilitate, qua egregii viri
Winslovius, Hallerus etc. seduci
se passi sunt, vt eidem indolem et vim
musculosam male tribuerent.
Excipiunt hanc (post copiosam et mol-
lem cellulosam) triplicis ordinis tunicae
vaginales a desideratissimo Neubauero
curatius distinctae et indagatae†).
Exterior nempe quae testi et funiculo
spermatico communis est, et cui cremaster
musculus disiunctis fasciculis adnascitur.
Interiores autem propriae tam funiculi
spermatici quam ipsius testis, quarum po-
sterior fundo suo tunicae isti communi
plerumque adhaeret, intus vero latice lu-
bricante (fere vt pericardium) irroratur.
Origo autem harum tunicarum vagi-
nalium tam diuersimode disputata, ni fal-
lor ex iis quae de testium descensus ra-
tione exposui, haud difficulter explicanda
videtur.
Communis nempe a bulloso sacculo seu
processu peritonaei descendente (§ 502)
ortum ducit.
Propria testis vero ab ea peritonaei
propagine quae a cylindro (§ 503) sursum
vergens a primis inde initiis testem in-
vestit.
Quae denique funiculo propria est, a
plica quam diximus peritonaei et breui
cylindro in quem abit antequam ipsum
testem amplectatur.
Ipsi vero testi†) corticis in modum
arctissime adnata est tunica albuginea, ex
qua sanguifera vasa in pulpam testis trans-
eunt††), quae tota quanta ex innumeris
vasis, spithameae circ. longitudinis, in
glomeratos lobulos conuolutis, constat,
tam sanguiferis quam secernentibus*),
quorum postremi semen secretum per rete
vasculosum Halleri**) et vasa efferen-
tia Graafiana***) in apices conorum
epididymidis deuehunt.
Quae nempe ipsi testi ad latus accum-
bit epididymis, vnico, sed 30 circ. pedes
longitudine aequante constat vase, quod
ab altera parte quae caput eius audit in
plus minus 20 glomerulos seu conos di-
stinctum est†), altera vero eaque infe-
riore sensim crassescente*) quam caudam
vocant, in vas deferens continuatur.
Vtrumque vero vas deferens versus ve-
sicae vrinariae ceruicem ascendens et sub
prostata inuicem conuergens, dehinc re-
trorsum flectitur et dilatatur in vesiculas
seminales: ita tamen vt tam ex hisce ve-
siculis quam ex deferentibus vasis commu-
nium pororum biga in vrethram, pone
caput gallinaginis, hiet**).
Ipsae denique vesiculae seminales, quae
posticae et inferiori cystidis vrinariae
faciei adsident, copioso adipe circumfusae,
in vniuersum intestinula duo referunt,
diuersimode flexuosa et numerosis coecis
appendiculis ramosa†).
Tunicis constant duabus, fere eiusmodi
quales ad biliarem vesiculam diximus:
altera nempe robustiore ex earum genere
quae vulgo nerueae vocantur: altera te-
neriore interna, cellulis et scrobiculis sca-
tente, et passim iugis eminentibus (simi-
libus iis quae in eiusdem vesicae felleae
ceruice cernuntur) tanquam in loculos
diuisa.
Et his quidem hactenus dictis viis
inde a pubescentis adolescentiae annis
lente et parca quantitate secernitur et
continetur semen, singularis plane et sum-
[Seite 401] mae dignitatis liquor, coloris ex lacteo
subflauescentis, odoris prorsus peculiaris,
mucosae viscositatis, et insignis ponderis
specifici, vtpote quo reliquos humores
secretos ad vnum omnes excedere videtur.
Illud praeterea sibi priuum habet, quod
(obseruante primo a. 1677 Lud. Ham*)
Dantiscano) infinita animatus sit multitu-
dine animalculorum microscopicorum ex
eorum ordine quae infusoria dicuntur:
quibusque in variis animantium generibus
multifaria quoque est figura. Homini
quidem [vt asino†)] animalcula spermatica
sunt oualia, tenuissime caudata: non
autem nisi in sano et prolifico femine
reperiri dicuntur, ita vt quodammodo cri-
terion aduentitium fecundae eius maturi-
[Seite 402] tatis constituere videantur: aduentitium
inquam, cum ceteroquin nihilum plane
ipsis inesse principii ipsius fecundantis,
multoque minus ea pro futurorum homun-
culorum germinibus habenda esse, post
tot grauissima argumenta et obseruata†),
hodienum vix adhuc monitu opus esse,
speramus.
Genitale hocce liquidum vesiculis quas
diximus sensim collectum ad futuram vs-
que excretionem retinetur, eaque stagna-
tione similes fere mutationes patitur qua-
les bili in cystide sua detentae contingere
vidimus, vt nempe aquoso latice ipsi de-
tracto magis magisque inspissetur quasi
et concentretur.
Vti enim vniuersi testes cum funibus,
a quibus dependent, mira scatent multi-
[Seite 403] tudine venarum lymphaticarum, quae
exin spermatico contagio infectum lati-
cem ad sanguinem reuehant, et sic vlte-
riorem seminis secretionem ea quam alias
exposuimus ratione (§ 476) iuuent et fa-
cilitent: ita et ipsis seminalibus vesiculis
eiusdem ordinis vasis prouisum est, quae
inertiorem resorbendo aquulam, reliquum
semen eo efficacius reddunt.
De eo vero valde dubito, an et vn-
quam in homine sano genuinum semen
ex vesiculis resorbeatur: – magis adhuc
de eo quod aliquando assertum est, re-
vehi idem proxime in vicinas venas san-
guiferas: – omnium maxime vero de eo,
quod eiusmodi feminis resorbtione (si qua
daretur) intempestiuis ad venerem stimu-
lis cautum esse possit, cum eandem, (si
phaenomena spectamus animalium quae
statutis anni temporibus in venerem
ruunt, comparando ea cum castratarum
constitutione) potius caussam effrenatae et
[Seite 404] fere rabidae libidinis esse, luculenter
pateat.
Longe aliam potius eo fine homini
(et quidem quantum hactenus noui nulli
praeter eum alii animanti) concessam esse
praerogatiuam probabile videtur, pollutio-
num nocturnarum, quas eatenus ad natura-
les viri excretiones refero, vt iisdem ra-
rius frequentiusue pro temperamenti nem-
pe et constitutionis varietate a molesto et
alias vrgente superfluo femine liberetur.
Ipsum vero semen nunquam sincerum
excernitur, sed prostatae liquore mixtum,
qui, quod externum eius habitum attinet,
ouorum albumini valde similis apparet,
nomenque a fonte suo habet, corpore
nempe insignis magnitudinis et singularis
plane valde compacti parenchymatis, quod
seminales vesiculas et vrethrae bulbum
interiacet, et vulgo glandulae prostatae no-
mine insigniri solet. Viae huius liquoris
[Seite 405] nondum satis notae sunt, nisi forte cum
sinu carunculae seminalis communicant,
cuius orificium medium inter binos vesi-
cularum seminalium poros (§ 516) in vre-
thrae tubum hiat†).
Est autem virilis vrethra commune
emissarium ternis diuersi ordinis humori-
bus destinatum: lotio scil., geniturae,
et liquori prostatae. Muco sublinitur ex
numerosis sinibus passim per eius canalem
dispersis††), oriundo. Cingitur autem
spongioso contextu, cui alia duo, sed
longe crassiora eiusmodi spongiosa corpora*)
incumbunt, quae maximam virilis membri
partem constituunt; quod anterius glande
terminatum, in vniuersum quidem tenera
et adipis experte et obsequiosa cute tegi-
[Seite 406] tur, quae vero inde a corona balani prae-
putium format, et plane libera super
glande fere vt palpebrae super oculi bulbo
mobilis est. Interior vero praeputii du-
plicatura super ipsam glandem (quasi vt
albuginea oculi) mutato habitu reflectitur,
et ad coronam copiosis glandulis Littria-
nis†) [quodammodo Meibomianis pal-
pebrarum comparandis] singulare smegma
fundentibus, obsita est††).
Ita autem constructo virili membro
erectionis contigit facultas, vt nempe ve-
hementer aucta et accelerata sanguinis in
corpora cauernosa impetuosa congestione
et effusione (nam haec nisi vnica saltem
prima et princeps erectionis causa efficiens
esse videtur) turgeat et obrigescat, situm-
que mutet, postea vero resorbto iterum
superfluo sanguine denuo detumescat et
collabatur.
Flaccidum ita membrum vbi a vesicae
ceruice oritur singulariter anfractuose fle-
ctitur†), isque ad lotii sinceri excretio-
nem aptissimus, ad geniturae vero emissio-
[Seite 408] nem plane ineptus status est†), vtpote
quod tunc vrethrae principium cum vesi-
cularum seminalium ostiolis in acutiorem
coëat angulum.
Intumescente autem sensim pene, primo
prostaticus effluere solet liquor, qui saepe
sincerus, vix vero vnquam iunctim cum
lotio excernitur; cuius autem primarius
finis est, vt iunctim cum ipso semine eui-
bretur; situe vt albuminosa sua lubricitate
tenaci eius inertiae subueniat et eiaculatio-
nem promoueat, situe vt ad ipsum gene-
rationis negotium partes aliquas conferre
censendus sit.
Ipsa vero ea seminis emissio excitatur
tam copia eius in receptaculis suis vrgente,
quam sexuali instinctu: perficitur autem
summa primo tentigine qua vrinae via
[Seite 409] praecluditur, geniturae e contrario sterni-
tur quasi; tum vero spastica quadam ve-
sicularum seminalium contractione, leua-
toris ani et vrinae acceleratorum conuul-
sione, et vniuersi systematis neruosi breui
et leniori, attamen quasi epileptica et vi-
res deprimente, succussione.
Virilia vti ad dandum, ita muliebria ad
recipiendum a natura apta et in vniuer-
sum maxime ab inuicem diuersa sunt.
Quibusdam tamen in partibus vtriusque
generis organa perquam similem monstrant
fabricationem. Ita sub pube (cuius stru-
cturae § 36. obiter mentionem iniecimus)
in commissura labiorum superiore latens
clitoris non vna in re cum virili membro
conuenit, nisi quod ab vrethra seiuncta
ideoque imperforata, et in rite formatis
perexigua sit. Subinde enim et in adul-
tis eiusmodi molem seruasse memoriae pro-
[Seite 411] ditum est, qua embryonum femineorum
clitoridem conspicuam diximus (§ 492),
quale obscenum vitium plerisque fabulosis
Hermaphroditis originem praebuisse proba-
bile videtur†). Similiter ceterum ea parti-
cula cauernosis constat corporibus et ere-
ctioni apta est, et praeputio tegitur, et
smegma praebet Littriano (§ 525) haud
absimile††).
A clitoride descendunt nymphae, itidem
subinde enormi magnitudine aberrantes*),
[qui excessus etiam fabulosae famae occa-
sionem dedit**);] aeque ac clitoris summa
sensilitate gaudentes; vrinae emissae ra-
dium quodammodo dirigere videntur, cum
vrethrae, in hoc sexu breuissimae, ostium
[in perfectissimis exemplis singulariter ci-
liatum†)] in fundo quasi earum delitescat.
Ostio huic subiectum est ipsius vaginae
orificium, varii ordinis cryptis cinctum,
quo v.c. lacunae vrethericae Graafii†),
et orificia prostatarum inepte sic dictarum
Casp. Bartholini††) etc. pertinent,
quorum muco vnguinoso obscenae istae
partes illinuntur*).
Ipse vero vaginae aditus praetensum
sibi habet hymen**): intemeratae virgini-
tatis signum, nulli quod sciam, praeter
humanum genus alio animantium generi
concessum, et cuius hactenus nulla phy-
sica vtilitas innotuit.
Destructi laciniae sensim in carunculas
myrtiformes, incerti numeri, abeunt.
Dehinc vagina, vrinariam inter vesi-
cam et intestinum rectum ascendit, ex
parenchymate celluloso copiose vasculoso
constipata; infra musculo constrictore cunni*)
cincta; interius vero mollissima tunica
vestita; quae binis elegantibus rugarum**)
columnis, antica scil. et posteriore†),
distincta est, et ex ipsis hisce rugis mu-
cum plorat cauum eius illinentem.
Supremo vero vaginae ambitui insidet
denique vterus, a ligamentis latis vtrinque
suspensus haerens.
Cylindricus eius ceruix†) a vagina
quasi amplectitur et angusto canali perfo-
ratur, qui simili ac vagina rugoso apparatu,
arbore nempe sic dicta vitae distinguitur,
et cuius vtraque extrema orificia maxime
vero superius s. internum tenaci plerum-
que muco obsita sunt.
Substantia vtero plane singularis, ex
parenchymate proprio perdenso et com-
pacto††), ingenti vasorum sanguiferorum
copia, miris anfractibus serpentinis decur-
rentium†††), pertexto, quorum venae
valuulis destituuntur. Procul dubio etiam
vasorum lymphaticorum apparatu*) in-
structus est; neruis autem scatet innume-
ris**), quorum ope mirandum illum cum
plerisque corporis partibus consensum alit.
Exterius tegitur vterus peritonaeo,
interna vero eius exigua cauitas et maxi-
me quidem in fundo, molli et tenerrime
spongiosa obuestitur membrana, quam
alii*) vasis decoloribus (§ 80), alii**)
venis lymphaticis absorbentibus constare
asserunt.
Musculosam quod attinet texturam
vtero a nonnullis tributam†) ab aliis
vero negatam††), id saltem monere
liceat, mihi quidem in omnibus quot-
quot hactenus curatius indagaui vteris
humanis, grauidis aeque ac non grauidis
(et quidem vtriusque generis vteros non
in praeparatis tantum sed et in recentissi-
mis funeribus explorandi occasio fuit),
[Seite 417] ne hilum reperisse quod pro muscularibus
fibris agnoscere licuisset: indies e con-
trario magis magisque mihi persuaderi
irritabilitatem vtero, muscularis fabricae
experti, nullam esse (§ 306): sed vitam,
si cui alii corporis parti, propriam (§ 47) tam
peculiaribus plane vteri motibus et functio-
nibus respondentem, quas a nulla earum
virium vitalium quae partibus similaribus
communes sunt (§ 43–46), deriuare licet: et
quae veteribus pridem medicis et philoso
phis adeo singulares et propriae visae sunt,
vt vterum inde animal in animali conten-
tum vulgo appellarent.
Ex lacunaris s. fundi vterini angulis
emergunt vtrinque tubae Fallopianae†)
angusti et tortuosi canaliculi, in suprema
ligamentorum latorum duplicatura decur-
rentes, textura sua isti vaginae similes,
nisi quod interius rugis destitutae mollis-
sima et tenerrima spongiosa carne vestiantur.
Extremum eorum ostium abdominale,
praeterquam quod alteri vterino amplius
est, singularis plane et elegantis fabricae
fimbriis laciniatis et quasi digitatis cingi-
tur, quarum in conceptionis negotio par-
tes non infimae esse videntur, quippe
quae venereo oestro aeque ac tubae ipsae
turgentes subiecta sibi ouaria amplecti vi-
dentur.
Ipsa vero ouaria s. vt ante Stenonis
tempora†) audiebant testes muliebres,
praeter tenax et fere tendineum inuolu-
crum densa constant et quasi compexa
tela cellulosa, cui in quouis ouario inhae-
rent plus minus circ. 15 ouula sic dicta
Graafiana, vesiculae scil. s. potius gut-
tae seri flauescentis albuminosi, quod vt
genuinum ouorum albumen, si recens
ouarium feruenti immersum fuerit, cogitur.
Et huiusmodi quidem albuminosa gutta
princeps humor esse videtur, quem mulier
ad conceptum confert, siquidem verosimile
est, per virilis aetatis decursum sensim
sensimque aliam harum guttularum post
aliam ita ad maturitatem suam peruenire,
vt inuolucrum, quo ouarium cingi vidi-
mus, penetret quasi, donec tandem ali-
quando id ipsum inuolucrum rumpere et
a tubae ostio abdominali excipi possit.
At enimuero praeter hancce ex ouario
prosilientem albuminosam guttulam alium
quoque liquorem, quem veteres satis ab-
vsiue quidem feminei seminis nomine de-
signabant sub venereo oestro fundi con-
stat, de cuius tamen indole et fontibus
et vniuersitate non magis adhuc certi quid
statuere licet ac de fine et vsibus eius†).
Frequentissima et grauis vteri functio est
vt per triginta circ. annos menstruum tri-
butum soluat, quam legem nulli alii ani-
mantium generi†) imposuit natura, cum,
vt Plinii verbis vtar, solum animal men-
[Seite 422] struale mulier sit: nullam vero hactenus
notarum gentium*) ab eadem exemit,
cum in vniuersum ad necessaria pertineat
requisita quibus ad generis sui propaga-
tionem aptus fiat sequior sexus.
Auspicia vero huius functionis nostro
sub coelo plerumque incidunt in annum
aetatis decimum quintum, praecedentibus
vtplurimum plethoricis symptomatibus,
congestione versus pectus, tensionis sensu
lumbari in regione, crurum lassitudine etc.
Et quidem prima ea vice ex genitalibus
ab initio prodire solet humor rubellus,
quem sensim intensius rubens sanguino-
lentus latex sequitur, denique in genui-
num cruorem abiens: qui per aliquot dies
lente manare pergit; cessantibus interim
quae modo diximus incommodis.
Cruentum vero illud profluuium ab
eo inde tempore elapsis quibusuis quatuor
septimanis denuo redire, tuncque plus
minus sex circ. diebus continuare solet,
quo quidem temporis spatio in vegeta fe-
mina octo praeter propter vnciae sangui-
nis ad integram vsque libram excerni
creduntur.
Intermittitur vero haec actio plerumque
quamdiu mulieres aut grauidae sunt, aut
lactantes.
Plane cessat autem vniuersa functio,
postquam 30 circ. annis viguit, quod ita-
que nostro sub climate circa quadragesi-
mum quintum aetatis annum contingere
solet.
Fontes catameniorum ab aliis ad vagi-
nae vasa ab aliis et quidem verosimilius
ad vterina relati sunt; quae enim in
contrariam sententiam proferuntur exem-
pla mulierum, quibus etsi grauidae aut
vtero atretae fuerint aut vteri inuersi pro-
lapsu laborarint, tamen menstrua fluxerint,
nil aliud tamen probant, quam egregia
naturae medicatricis conamina, quae via
praeclusa regia, insolitis viis feliciter vti
nouit. Sunt autem ab altera parte nu-
merosa extispicia feminarum, quae men-
struatae diem suum obierant quarumque
[Seite 425] cauum vterinum catamenia plorasse mon-
strabat†); vt argumenta a priori quod
dicunt desumta taceam, quibus ipsum
mensium finem eo redire probabile fit, vt
vterus menstrua tali haemorrhagia ad futu-
ram grauiditatem praeparetur et nutriendo
foetui aptior reddatur. Iisdemque quoque
rationibus arteriosis potius vteri vasculis
quam venis hic fluxus tribuendus videtur.
Quod vero caussas periodicae huius et
perennis haemorrhagiae attinet, tantis ea-
rum indago adhuc premitur difficultatibus,
vt et heic non nisi probabilia sequi nec
vltra id quam quod verisimile occurrerit,
progredi liceat*).
Proximam ergo topicae cuidam con-
gestioni plethoricae tribuunt, cui sane
symptomata imminentium menstruorum
aeque ac copia et natura vasorum vteri-
norum respondent.
Remotioribus vero tum situm erectum,
(principem istum, qui humanum genus a
reliquis animantibus distinguit characte-
rem;) tum et singulare vteri parenchyma,
vitamque eius propriam annumerare licebit.
Circa periodici autem eius decursus
rationem ignorantiam fateri quam vanis
hypothesibus inhiare praestabit: cum hac-
tenus omnia ea periodica phaenomena tam
sano quam aegroto animanti contingentia,
quorum termini vltra nycthemerum prorogan-
tur, ad naturae animalis mysteria refe-
renda videantur.
Pari vt vulgo dicunt passu cum vtero
ambulant mammae, fontes sanctissimi, hu-
mani generis educatores vt eleganter au-
diunt apud Gellium Favorino philo-
sopho. Vtriusque enim ordinis organorum
functio infantili aetate vix adhuc vlla est;
iisdem tunc pubertatis annis vtraque si-
mul vigere incipit, vt quando primum
ingruunt catamenia, sororient quoque
mammae; ab eo vero inde tempore pas-
sim aut simultaneas vices subeunt quando
grauiditatis progressu mammae quoque
turgere et lac fundere incipiunt; aut al-
ternas, cum quamdiu lactat mater, cessent
interim menstrua; si vero non lactat, lo-
chia eo copiosius fluant & s.p. Denique
[Seite 428] autem ingrauescente aetate vtraque functio
simul quoque plaue cessat, vt quando iam
non amplius reuertantur catamenia tam
vterus quam mammae aequaliter inertes
et tabescentes flaccescant; vt pathologica
taceam phaenomena in menstruorum v.c.
anomaliis, fluore albo aliisque id genus
affectionibus luculenter obseruanda, et ean-
dem de qua agimus sympathiam demon-
strantia.
Neque mirum videbitur tam intimum
vteri et mammarum commercium conside-
ranti, tam multifarias consensus physiolo-
gici species, alias (§ 54) sigillatim enar-
ratas, ad vnam omnes inter ea muliebris
thoracis et abdominis organa locum ha-
bere†).
Maximi praesertim momenti quondam
aestimabatur consensus anastomoticus ar-
[Seite 429] teriam inter mammariam internam et epi-
gastricam obseruabilis*); cui etsi nimium
tribuerint olim physiologi**), haud con-
temnendas tamen deberi in ea conspira-
tione partes, probabile videbitur luminis
mutationem consideranti quae epigastricae
grauiditatis tempore et quamdiu mater la-
ctat contingit.
Verum et hoc vterus cum mammis
commune habet, quod vtriusque ordinis
haecce organa cum chylo amicam quasi
affinitatem alant, eumque grauiditatis
maxime tempore attrahant et peculiares
in vsus vertant.
Constat autem mamma muliebris†)
placentiforrni glandularum conglomerata-
[Seite 430] rum congerie, numerosis sulcis in maio-
res lobos distincta, et adiposae massae in
vniuersum quasi immersa; maxime au-
tem antrorsum firmiore sebo tumens cui
tenerrima obtensa est cutis.
Quiuis autem istorurn loborum iterata
diuisione ex minoribus lobulis componitur,
hique ex vulgo sic dictis acinis, quibus
vltimae ductuum lactiferorum radiculae†)
inhaerent ex arteriae mammariae internae
extremis ramulis chylosum laticem attra-
hentes.
Abeunt autem hae radiculae magis
magisque confluentes*) denique in trun-
cos principes, numero loborum respon-
dentes, ita vt plerumque in quauis mam-
ma quindecim eorum aut paulo plures
[Seite 431] numerentur. Hi quidem passim in sinus
ampliores dilatantur nulla autem genuina
anastomosi inuicem necti videntur†).
Terminantur autem hi trunci tenerri-
mis canaliculis excretoriis, qui versus
centrum mammae intercedente cellulosa
in papillam colligantur††), quae subti-
lissimis vasis sanguiferis et neruulis per-
texta ad externorum quorundam stimulorum
accessum singulari erectioni obnoxia est.
Ambit papillam areola†††), quae ae-
que ac ista ipsa singulari colore*) reti-
[Seite 432] culi quod epidermidi**) substernitur,
conspicua est, praeterea autem folliculis
quoque sebaceis***), quid quod subinde
etiam ductulis raris lactigeris†) distin-
guitur.
Quod vero in hactenus descripta offi-
cina secernitur, lac muliebre succus est
noti coloris, aquosus, pinguiusculus, sub-
dulcis, lenis, in vniuersum mammalium
domesticorum lacti similis nisi quod non
vt hoc acidis cogatur, neque vllum alcali
volatilis vestigium praebeat††).
Spiritu vini autem coactum eadem ele-
menta monstrat, quibus et animalium
quae diximus lac constare notum est.
Praeter aquosum enim halitum quem re-
[Seite 433] center emulsum et adhuc calens spirat,
serum a caseosa parte secedens, saccharum
lactis continet†), acido constans sacchari,
calcarea terra et oleosis ac mucosis parti-
bus nupto. Butyraceum vero cremorem
globulis constare dicunt sed variae et in-
constantis magnitudinis, vtpote quorum
diametrum intra 1/200 et 1/600 lineae lu-
dere asserunt*).
Analogia vero quae chylum inter et
sanguinem (§ 10. 453) et vtrosque inter
hosce liquores et ipsum lac praeualere ob-
seruatur satis probabile reddit, esse hunc
de quo agimus postremum humorem ipsius
chyli speciem ex sanguinis massa reductam,
s. potius ante plenariam eius assimilatio-
nem ex sanguineo penu, cui modo acces-
serat, iterum separatam; cui sententiae
praeter alia argumenta tum specificae in-
[Seite 434] gestorum qualitates fauent, non raro in
lacte nutricis luculenter obseruabiles: tum
vero chylosus habitat aquosi lactis quale
sub grauiditate et paulo post partum e
mammis stillat.
Caussa vero, quare continuata lacta-
tione blandum hocce foetus pabulum tem-
poris progressu spissius et magis magisque
pingue euadat, maxime ad venas lympha-
ticas videtur referenda, quibus mam-
mae abundant, et quae quo vberior est
et diuturnior lactis effluxus eo plus et
magis continuo ferosas partes resorbent,
easdemque denuo sanguinis massae affun-
dendo, vniuersum huius secretionis ne-
gotium augent et promouent (§ 476).
Vberrima enim lactis secretio proximis
post partum diebus contingit, et si mater
lactat ipsa infantis suctione vlterius susti-
netur, donec menstrua, quae plerumque tam
[Seite 435] diu intermittunt (§ 547), denuo reuertan-
tur. Est tamen quod et intactarum sub-
inde virginum, quid quod et vtriusque
sexus infantium neonatorum, imo vero et
virorum†) [aeque ac aliorum mamma-
lium masculorum adultorum††)] mam-
mas lac praebuisse, obseruatum fuerit.
Iam ad ea accedimus, quorum causa
vtriusque sexus genitalia de quibus hac-
tenus egimus, machinata sunt: conceptio
nempe, et generis humani propagatio; in
quorum disquisitione ita versabimur, vt
prius nuda enarremus phaenomena in ad-
mirabili eo et vere diuino negotio obser-
vanda; tum vero vires indagemus quibus
ipsa ea phaenomena tribuenda videbuntur.
Atque primo notari meretur generi
humano non vt longe plurimis reliquorum
animantium (et quidem mammalibus ni
[Seite 437] fallor praeter hominem ad vnum omni-
bus) peculiare statutum esse anni tempus,
quo in venerem ruant†), sed quamuis
tempestatem perinde aptam esse ad exci-
tandos ipsi amorum igniculos.
Quando ergo femina admisit virum et
vterque eorum eo animali instinctu calent
quo non alter siue vniuersitate siue vehe-
mentia par extat, vterus ni grauiter falli-
mur, inflammatorio quodammodo orgasmo
turgens††), vita sua propria (§ 538) ani-
[Seite 438] matus haurit quasi semen a viro euibra-
tum*); et proprium e contra fundit (§
543); tubae autem simul obrigescunt et
fimbrias suas vicinis ouariis applicant; ex
quorum alterutro vna ex vesiculis Graa-
fianis, fere vt abscessus maturus finditur,
et albuminosa quam continebat gutta ab
ostio tubae abdominali sorbta in ipsum
vteri cauum deriuatur.
Elapsa autem hacce ouarii gutta vul-
nusculi labia externa cicatrice clauduntur,
remanens vero cui ipsa inhaeserat mem-
branula vasculosa, abit in corpus luteum†)
ab initio itidem cauum et plastica vt mihi
[Seite 439] quidem videtur lympha plenum, quae
vero temporis progressu in carnosum ver-
titur nucleum, crasso cortice, vasorum
sanguineorum insignibus ramulis pertexto,
cinctum†).
Vtero nunc impraegnato, canalis, cer-
vicem eius perforans, maxime versus ori-
ficium superius s. internum (§ 535) arcte
clauditur, ita vt secundum naturam nul-
lus superfoetationi locus supersit.
Interna vero vteri superficies inflam-
matoria quasi plasticae lymphae crusta
obduci videtur (§ 19), quae in caducam s.
deciduam Hunteri*) abit: cuiusque bi-
[Seite 440] nas laminas distinguunt; alteram nempe
quam crassam vocant, ipsum vteri cauum,
exceptis ostiis tubarum et ceruicis interno,
inuestientem*): alteram quae serius,
postquam nempe ouulum formari et in
ipsa decidua radices agere cepit, exinde
super ipsam oui reliquam superficiem con-
tinuatur (– Tab. IV. fig. 1. a. – fig. 2 –),
ideoque caducae reflexae nomine venire
solet**).
Ipsum vero ouulum prius quidem gene-
ratur quam embryo, cui recipiendo inser-
viet, ita tamen vt vix ante finem alterius
[Seite 441] post conceptionem hebdomadis formatio
eius inchoëtur†). Ante hunc terminum
enim vnquam formati conceptus humani
vestigia vere obseruata fuisse, valdopere
dubito.
Constat autem hocce ouulum, praeter
extimum illud inuolucrum aduentitium,
quod ipsi a caduca ista Hunteri accesse-
rat, binis membranis propriis.
Exteriore altera, sanguiferis vt videtur
vasis destituta, quae Chorion†) est nupe-
rorum (– Tab. IV. fig. 1. e –); cuiusque
extima superficies ab initio magnam par-
tem nodosis flocculis ineffabilis elegantiae
est obsessa (– fig. 1. b – fig. 2. –) quare et
chorion muscosum s. frondosum appellarunt.
Iisdemque flocculis, quae partis foetalis
futurae placentae rudimenta sunt, tanquam
radicibus suis, ouulum inferitur deciduae
vterinae (§ 569).
Altera membrana eaque interior amnion
est (– fig. 1. d –), itidem sanguineorum va-
sorum expers (§ 5), tenera quidem, me-
morabilis tamen tenacitatis.
Binae hae ouuli membranae propriae
primis ab inchoata oui formatione septi-
manis amplitudine sua magnopere ab in-
vicem differunt; ita vt chorion maiorem
exhibeat vesicam, cui amnion tanquam
longe minor vesicula ei saltem loco intus
adhaeret, qui circ. centro floccosae chorii
superficiei extimae respondet.
Reliquum vero interstitium, quod tunc
adhuc chorion atque amnion intercedit,
crystallina repletur aquula dubiae originis
et breuis aeui.
Cum enim amnion celeriora capiat in-
crementa quam chorion, huicque iam pri-
mis post conceptionem mensibus appro-
pinquetur†) eodem gradu crystallinum
huncce liquorem disparere necesse est.
Intima vero ista oui membrana inde
a prima sua formatione (§ 570) ad ipsum
[Seite 444] vsque instantis partus terminum liquore
amnii plena est, latice sc. aquoso, coloris
subflauescentis, odoris fere nullius, saporis
blandi vix subsalsi, quem vulgo alibilem
putant et albumini comparant, a quo ta-
men mirum quantum abhorrere curatior
eius indago facile docet.
Fontes eius adhuc dubii, certe neque
ad foetum neque ad vmbilicalem funem
referendi, cum et subuentaneis insit ouu-
lis quae neutrum istorum continent.
Copia eius inuersa ratione ad foetus
molem se habet. Eo maior nempe quo
tenerior adhuc embryo & v.v.
Atque exinde vsum huius liquoris pri-
marium hariolari licebit, qui magis ad
tuendum tenelli embryonis gelatinosum
quasi, et iniuriarum externarum maxime
impatiens, corpusculum, quam ad eius
nutritionem inseruire videtur. Eam enim
liquoris amnii portiunculam quae quan-
doque (sed adeo raro vt vel exinde prae-
ter naturae ordinem id contigisse censen-
[Seite 445] dum sit) foetus ventriculum intrasse visa
est, neutiquam nutritioni eius destinatam
esse facile patebit consideranti quam iners,
inane, ad chylosin ineptum et visum fere
fugiens vel maturioris foetus sit systema
chyliferum; vt foetuum vere acephalo-
rum exempla†), aliaque id genus argu-
menta sicco praeteream pede.
Ipse vero embryo, qui ab vmbilicali
fune vt fructus a petiolo suspensus huic
liquori innatat, a tertia circ. inde post
conceptionem septimana formari incipit*);
et primo quidem simplicissima paruae fa-
bae s. reniculi subglobosa forma apparet,
[Seite 446] cui sensim extremitatum rudimenta succres-
cunt, facies vlterius efformatur & s.p.*).
Ex ordine naturae mulier vnipara est
et singulum tantum foetum concipit. Non
raro tamen gemellos gerit, quorum ratio
ad solitarios partus ex Süssmilchii cal-
culis est vt 1 : 70†). Tuncque plerum-
[Seite 447] que cuiuis gemello proprium est amnion,
vtrique vero commune chorion†).
Medium vero cuius ope mutuum em-
bryonem inter et matrem alitur commer-
cium, vmbilici est funiculus et in quam
distribuitur, placenta.
Et funiculus quidem vmbilicalis, qui ipsi
embryoni coaeuus videtur, multimode lu-
dit tam longitudine quam crassitie, tum
insertionis in placentam loco, nodis varicosis
etc. In vniuersum tamen ex ternis vasis
sanguineis spirae modo contortus est, vena
nempe quae hepar foetus petit, et binis
arteriis ex iliacis internis s. hypogastricis
eius oriundis; quae quidem septis cellu-
losis variabilis directionis*) ab inuicem
[Seite 448] distinguuntur; intus vero nodulis s. quasi-
valuulis Hobokenii passim coangustan-
tur†).
In funem vero colligantur haec vasa
ope cellulosae, quae singulari humore
limpidissimo plena, gelatinae speciem prae
se fert, exterius autem amnii continua-
tione inuoluta est.
Qua vero funi adhaeret foetus, ex
huius vrinariae vesicae fundo (§ 486) me-
dius inter vtramque arteriam vmbilicalem
in funem penetrat vrachus††), homini
per breue saltem spatium peruius, mox-
que totus euanescens, qui autem in aliis
[Seite 449] mammalibus ad allantoidem*) ducit, qua
humanum foetum plane destitui iam inter
omnes constat; nisi huc referre velis ae-
nigmaticam adhuc et breuis aeui vesiculam
vmbilicalem in humanis ouulis, chorion inter
et amnion, passim visam, quam ni fallor,
primus, et diu ante Albinum**) et
Zinnium†), oculis vsurpauit Isbr. de
Diemerbroek††). Nuperis vero tem-
poribus nimis frequenter, et nimis con-
stanti ratione in ouulis humanis foecundis
ad tertium vsque post conceptionem men-
sem obseruata est, quam vt pro fortuita
fabrica, situe morbosa, situe monstrosa
eandem habere liceat.
Sanguifera autem quae diximus funi-
culi vasa in placentam abeunt†††), de
[Seite 450] cuius ortu ex frondosa chorii superficie,
quae deciduae crassae infigitur, supra mo-
nitum est; vnde et duplicis generis sub-
stantia intelligitur, ex qua contextam esse
placentam constat; vterina nempe altera
a decidua deriuanda et spongiosum eius
parenchyma constituens; altera foetalis
quae nempe ex vmbilicalibus vasis in
chorion distributis, proficiscitur.
Eatenus autem iniquum est ouuli te-
nelli incrementum, vt glabrae chorii parti
maius et celerius sit augmentum, quam
muscosae, adeoque placentae ad oui am-
bitum ratio eo maior quo recentior adhuc
conceptus, minor e contrario quo propior
partui.
Simul vero progrediente grauiditate
magis magisque stricta et stipata euadit
eius textura, ab extima facie qua vterum
respicit sulcata et lobata, ab interiore
qua foetum spectans amnio vestitur, gla-
bra. Magnitudine autem, crassitie, figura
et situ s. cohaesionis ad vterum loco mul-
[Seite 451] timode varians; plerumque tamen fundo
eius agglutinata; in vniuersum tam sen-
silitate (§ 204 quam genuina irritabilitate
(§ 306) aequaliter destituta.
Etsi autem omnes in eo consentiant,
esse placentam princeps cuius ope foetus
nutritur instrumentum, de genuina tamen
eius agendi ratione, et mutua tam ad
vterum quam ad foetum relatione, diuer-
simode nuperis temporibus disputatum est.
Omnibus tamen rite pensitatis eo res red-
ire videtur, vt quidem nulla perpetua
anastomosis vasa sanguinea vteri materni
cum iis funiculi intercedat; sed qui con-
tinuo tramite ex vtero in eam placentae
partem penetret matris arteriosus sanguis,
quae deciduae crassae originem suam de-
bet, exin ab extremis vasorum vmbilica-
lium radiculis, quae in chorion muscosum
distribuuntur, resorbeatur et in funiculi
truncum venosum ducatur: redux vero
ex foetu per arterias vmbilicales sanguis
[Seite 452] simili ratione in parenchyma placentae
effusus, a venosis partis eius vterinae ra-
diculis hauriatur et vtero reddatur.
Respondent his cautissima sed incassa
tentamina de replendis per vterina vasa
vasis vmbilicalibus, aut v.v. iniiciendis
per vmbilicalem funem vterinis; tum et
quae de differentia notata sunt, qua matris
parientis et foetus nondum ab ea soluti
pulsus ab inuicem abhorrent; respondent
etiam quae alias de materni et foetalis
sanguinis diuersa indole monuimus (§ 146
collata not. *) pag. 153).
Praeterea autem probabile est chyli
quoque materni portionem simul cum
purpureo fluento ad foetum deferri. Prae-
terquam enim quod sanguis maternus non
omni tempore aeque integer est, sed ali-
quot post pastum horis recens aduenam
neque adhuc subactum secum in orbem
rapit chylum; singularem quoque vtero
cum chylo et lacte esse affinitatem supra
iam demonstratum est (§ 550. 553.); et
[Seite 453] sunt vtique numerosae obseruationes qui-
bus lacteum succum placentae vterinae
inhaesisse constitit†).
Progrediente vero grauiditate dum
foetus et secundinae tanta incrementa
capiunt, vtero quoque ipsi graues subeun-
das esse mutationes per se facile intelli-
gitur. Et hae quidem praeter molis aug-
mentum tam situm, quam figuram, ma-
xime vero ipsam eius texturam attinent,
vtpote quae perpetua et graui humorum
congestione quam vterus grauidus experi-
tur, tum quodad sanguinea eius vasa,
tum quodad intertextum ipsis parenchyma
insigniter alteratur.
Et ista quidem, quo magis increscit
vterus eo magis quoque ex anfractuosis
et angustis rectiora fiunt*) et magis ma-
[Seite 454] gisque ampliora, et venae quidem graui-
ditate profecta amplissimae*), ita vt pro
sinibus passim imposuerint anatomicis.
Hoc vero sensim senfimque rarius eua-
dit laxiusque†) maxime qua ouum con-
tentum spectat, ita vt crassus quidem sit
vterus grauidus praefertim in fundo, et
in viua et vegeta muliere sanguine tur-
gens ac vi vitali vigens; simul tamen
mollis et habitu suo, praesertim in funere
[vbi, pridem recte monente Arantio,
grauiditate prouecta lamellosam quasi tex-
turam mentitur††)], mirum quantum a
stricta et compacta vteri non grauidi carne
abhorrens.
Reliquas autem vteri grauidi mutatio-
nes grauiores cum iis quae ouo et foetui
memorabiliora accidunt, iunctim ex ordine
decem mensium lunarium breuissimis ex-
[Seite 455] hibere liceat, secundum quos hodie gra-
viditatis decursum satis commode compu-
tare solent.
Atque vti in vniuersum vterum statim
ab impraegnatione sua turgere vidimus
(§ 567), ita et ab eo inde tempore mole
et pondere auctior altius paulo in vagi-
nae superiora descendit, figuram tamen
pristinam tribus primis mensibus hactenus
retinet, nisi quod fundus eius paulo con-
vexior et corporis anterior paries a postico
remotior euadat, cauumque vterinum an-
tehac angustissimum et fere triangulare
nunc subglobosae ouuli sese accommodet.
Ouulum vero ipsum quod circa finem
primi mensis columbini oui magnitudine
spectatur et vtramque deciduam ab inui-
cem aeque ac exiguum amnion ab am-
pliore chorio remotum habet, tertio ad
finem vergente iam fere anserini oui
molem attingit, et caduca reflexa ad
crassam, amnion vero ad chorion proxime
[Seite 456] accedit, illudque magna liquoris sui no-
minis copia plenum est, in quo tenellus
et pro portione istius liquoris valde exilis
embryo (vtpote qui eo termino vix iuniorem
musculum magnitudine aequat,) hactenus
etsi iam praeceps*) minus firmo tamen
et inconstuntiore situ fluctuare videtur.
A quarto vero inde mense vterus oua-
tam magis s. subglobosam induit formam,
et ceruice eius magis magisque emollita
et sensim sensimque abbreuiata et quasi
deleta s. potius versus latera distenta, de-
nuo sursum vergit et ex minore peluim
in maiorem ascendere incipit. Simul vero
ipsae tubae cum conuexo vteri fundo sur-
sum feruntur, extenduntur et elongantur;
adeo autem vteri lateribus arcte adhae-
rescunt, vt circa mediam tantum ipsarum
longitudinem ab illis recedant, et obiter
tantum spectatae ex vteri medio prodire
videantur, quod erroneae de ingenti fundi
[Seite 457] vterini incremento opinioni ansam prae-
buit.
Et ab eo quoque inde tempore foetus
in talem increscit molem, quae oui capa-
citati magis proportionalis est, tuncque
iam in firmiorem et magis fixum situm
se componere incipit, quem ad partus
vsque terminum seruat, capite nempe
cernuo, facieque lumbis matris et quidem
plerumque paulo obliquius versus sini-
strum latus obuersa.
Medio grauiditatis, quod in quinti
mensis finem incidit, vterus in eam in-
creuit magnitudinem, vt fundus eius inter
pubem et vmbilicum circ. medius positus,
ipsaque grauiditas iam externo abdominis
habitu obseruabilis sit.
Simulque foetus ab eo inde tempore
corporis sui agitatione matri distinctius
sensilis fieri solet, etsi nec de huius mo-
menti termino statuti et determinati quid
[Seite 458] decernere liceat. Vegetior tamen nunc
est et habilior, ita vt nunc ex loquendi
vsu vitalis dici possit.
Reliquis quinque mensibus lunaribus
vterus cum contento foetu vlteriora in-
crementa capiens circa sextum mensem
fundo suo vmbilicum fere attingit; ab
octauo autem inde porro vlterius assur-
gens ipsi cordis scrobiculo appropinquatur.
Ceruix vero eius interim magis magisque
obliteratur, complanatur et attenuatur.
Decimo denique mense quasi mole sua
obrutus vterus (vtpote cuius longitudina-
lis axis tunc ad 11 vncias, transuersus
vero ad 9 et vltra ascendere solet) denuo
subsidere incipit, et orificium eius appro-
pinquante partus termino paulatim aperi-
tur et orbiculari ostio hiat.
Vtraque membrana caduca maxime
vero reflexa quae chorio adhaeret a plu-
[Seite 459] ribus iam retro mensibus magis magisque
attenuata nunc reticulatam quasi speciem
prae se fert fibris breuibus albidis distin-
ctam†).
Placentae tunc temporis ea moles vt
maior eius diameter 9 vncias aequet,
crassities vnciam vnam; pondus vero
vnius circ. librae et quod excurrit.
Funiculi vmbilicalis longitudo plerum-
que 18 vnciarum et vltra.
Maturi et habilioris foetus pondus li-
brarum fere septem; longitudo 20 prae-
ter propter vnciarum.
Amnii denique liquoris adeo quidem
variabilis quantitas, vt nihil plane definiti
circa eam statuere liceat, plerumque ta-
men vbi vegetus fuerit foetus vix ad li-
bram vnam ascendens.
Enarratis hactenus simpliciter conceptio-
nis phaenomenis et quae tam ouo hu-
mano quam ipsi qui eo continetur foe-
tui grauiditatis decursu contingere fida
constat obseruatione, iam ad vires riman-
das accedimus, quarum virtute stupendum
illud generationis negotium perfici verosi-
mile videtur.
Et nostra quidem memoria in eo ne-
gotio breuibus ita se expedire placuit viris
quibusdam cl., vt nullam prorsus hodie
amplius locum habere generationem con-
tenderent, sed vniuersum humanum genus
in alterutrius protoplastorum genitalibus,
[Seite 461] germinum praeformatorum specie, iunctim
praeextitisse, eaque germina temporis
progressu sensim sensimque euolui modo,
assererent.
In eo saltim dissentientes quod alii
eorum, germina ea in paternis animalculis
spermaticis†) quaererent; alii e contra-
rio eadem in materna ouaria ponerent*).
Quanquam autem posteriorem senten-
tiam ipse quondam secutus sim, tam de-
fectu alius quae magis satisfacere videre-
tur, quam suspicienda eius fautorum au-
ctoritate allectus, iam eandem derelin-
quere et proprios meos errores fateri et
emendare cogor, postquam seueriore habito
generationis phaenomenorum examine
longe aliter rem se habere mihi persua-
serit natura.
Indies enim magis magisque conuincor,
inesse corporibus organicis viuis ad vnum omni-
bus peculiarem vim ipsis connatam et quamdiu
viuunt perpetuo actiuam et efficacem, statutam
ipsis et destinatam formam generationis nego-
tio primo induendi, nutritionis posthac fun-
ctione perpetuo conseruandi, et si forte mutilata
[Seite 463] fuerit quantum fieri potest ope reproductionis
iterum restituendi; quam vim ne cum aliis
vis vitalis generibus confundatur nisus
formatiui nomine distinguere liceat†):
quo tamen nomine non tam caussam quam
effectum quendam perpetuum sibique sem-
per similem, a posteriori vt dicunt ex
ipsa phaenomenorum constantia et vni-
versitate abstractum insignire volui*).
Eadem fere ratione qua attractionis aut
grauitatis nomine ad denotandas quasdam
vires vtimur, quorum tamen caussae etiam
cimmeriis vt dicunt tenebris sepultae latent.
Verisimillimum itaque mihi videtur,
variis istis vtriusque sexus humoribus in-
quilinis (§ 518. 524. 542. 543.) quos
foecundo coitu in vterino cauo confundi
constat, statutum primo tempus opus esse,
quo intimius inuicem misceantur, subi-
gantur et maturescant. Elapso autem isto
praeparationis termino iam in maturatis
istis et intime coactis liquoribus excitari
nisum formatiuum, cuius virtute informis
hactenus spermatica materies partim in
ouuli elegantia putamina (§ 571), partim
in embryonis ipsis contenti (§ 575) figu-
ram effingatur et viuificetur; eandem-
que causam esse, quare non obstantibus
adminiculis nostris dioptricis, (hodienum
ad tantum perfectionis fastigium euectis,)
nihilominus primis post conceptionem se-
ptimanis praeter informes humores vteri
cauo tunc contentos, ne minimum qui-
dem vestigium formati iam embryonis erui
possit, qui tamen tertia circ. septimana
subitus fere et tum quidem satis insigni
statim corpusculi mole apparet.
Remotiora autem vestigia nisus eius-
modi formatiui per vniuersam rerum na-
turam, et in simplicissimis quoque rerum
elementis deprehendimus, vbi de germi-
nibus praeformatis ne cogitare quidem li-
cet. Nam et nubes certas suas induunt
formas†), et electricus torrens statutas
figuras fingit*). Sunt porro in minerali
regno metallicarum crystallisationum ex-
empla, quae si formam solum spectes et
vitae praerogatiuam demseris, organicis
quibusdam corporibus ad miraculum fere
similia sunt; cuius rei testimonio auri-
chalci prima vice fusi crystallos hypnifor-
mes, aut Peruuiani argenti natiui eam
pulcherrimam speciem, quam a figura sua
filicinum vocant, nominasse sufficiat.
Porro vtrumque regnum organicum
exempla praebet corporum, quae specta-
bili satis magnitudini luculentam perspi-
cuitatem et propagationem adeo celerem
iunctam habent, vt hanc ad oculum quod
dicunt obseruare et de non-existentia ger-
minis vllius praeformati euidentissime con-
vinci liceat. Ex horum numero inter ve-
getabilia confervam fontinalem†), in-
ter animantia vero hydram viridem††)
citasse satis est.
Limites institutionum excederem, si
prolixiore sermone argumenta ex ipsa na-
tura petita enarrare vellem, quibus nisus
formatiui in generationis negotio potentia
si quid recte video longe verisimillima
redditur*). Aliqua tamen eorum bre-
[Seite 467] vissimis tantum tangere liceat, quorum vis
seueriore paulo meditatione facile patescet.
Refero huc v.c. ex hybridorum historia
memorabile experimentum, quo in hybri-
dis prolificis, per plures generationes sae-
pius iterata eorum foecundatione ope vi-
rilis eiusdem speciei seminis, adeo sensim
a primaeua materna forma deflexit noua
ea pronepotum hybridorum facies, vt po-
tius magis magisque in paternam alterius
speciei formam abiret, et sic denique ista
in hanc (arbitraria quasi metamorphosi) tota
quanta transmutata plane videretur†).
Ita ex monstrorum notitia huc referri
meretur notissimum phaenomenon, quo
monstra (quae nempe euolutionis hypo-
theseos fautores tantum non omnia a pri-
ma inde creatione in ipso iam germine
[Seite 468] monstrosa ea fabrica praeextitisse asserunt)
inter animantium domesticorum quasdam
species (et omnium maxime quidem inter
sues) tam frequentia, inter feram e con-
trario eorundem primigeniam varietatem
adeo rarissima existere constat.
Tum et quod non solum connatae
monstrositates sed et aduentitiae mutilatio-
nes, aliaeue deformationes, aut casu aut
studio corpori illatae, hereditariae subinde
fiant, ita vt quod primo artis opus erat,
sensim in alteram quasi naturam deflectere
dicendum sit†).
Reproductionis quoque phaenomena vti
in vniuersum longe aptius ad nisum for-
matiuum quam ad germinum partialium
[Seite 469] praeexistentiam referri poterunt, ita prae-
sertim aliqua eorum, (v.c. vnguium, qui
post primae digitorum phalangis iacturam
in proxima media phalange renati sunt†),]
nullam plane aliam solutionem admittere
videntur.
Sed et organicas partes plane praeter
naturae ordinem morbi fortuiti occasione
et vi naturae, medicatricis nasci videmus,
vbi sane de germinum praeexistentia ne
suspicari quidem licet; quo v.c. ea refe-
renda erunt officula vulgo sic dicta Wor-
miana, quae hydrocephalo interno, ad
explendas ingentium fonticulorum hiatus,
superueniunt.
Omnibus denique ab vtraque parte
rite comparatis et aequa lance pensitatis,
facile patet, et ipsos germinum defensores,
[Seite 470] semini virili, praeter vim, quam ipsi tri-
buunt, excitantem, magnas insuper quoque
vires formatrices concedere debere, eam-
que pro qua militant doctrinam, reuera
semper tamen nisus formatiui adminiculis
egere; hunc vero e contrario, absque
vllo germinum praeexistentium subsidio,
explicandis generationis phaenomenis suf-
ficere. Neque adeo opus videri, vt entia
quod dicunt citra necessitatem multipli-
centur.
Foetus, viribus hactenus indagatis for-
matus, iamque absolutus et perfectus, vbi
ad maturitatis suae terminum peruenit,
partu†) in lucem edi debet.
Incidit autem criticus iste terminus ex
sueto naturae ordine (circa quem solum
omnis physiologia versatur), in finem de-
cimi post conceptionem mensis lunaris,
i.e. in 39m circ. aut 40m hebdomadem.
Tumque, quando istum terminum
attigit vtero gerens, absoluta pariendi ne-
[Seite 472] cessitate vrgetur, quam minus ac vllam
aliam corporis humani sanctionem vel
minimo voluntatis arbitrio obnoxiam esse,
alias iam dictum est (§ 294).
Et quidem de causis tam determinatae
et subitae reuolutionis diuersimode dispu-
tarunt physiologi. Omnibus tamen pon-
deratis, excitans partus causa ad aeternam
naturae legem referenda videtur, hactenus
vero non magis explicabilem quam tot
alia id genus naturae phaenomena perio-
dica, metamorphosis v.c. insectorum, de-
cursus stadiorum in febribus exanthema-
ticis, crises etc. etc. Neque inepte ouum
humanum maturum quodammodo et ce-
teris paribus fructui vegetabili compara-
runt, qui rite maturatus, constringentibus
se vasis eum hactenus nutrientibus, demum
fere sua sponte ab arbore delabitur. Et
quidem obseruatum est, placentam huma-
nam appropinquante partus termino con-
stringi paulo et ad proxime instantem eius
[Seite 473] eius ab vtero separationem quasi prae-
parari.
Quae enim de summa vteri expansione
aliisque huiusmodi ad partum incitamen-
tis vulgo dicuntur, praeter alia argumenta
vel tot exemplis conceptuum extrauterino-
rum, tubariorum nempe aut ouariorum
refutantur, quibus et vacuum vterum,
elapsis decem post praeternaturalem eam
conceptionem mensibus, solitis etsi irritis
doloribus correptum fuisse constat†).
At enim vero praeter excitantem eam
causam, potentissimis quoque efficientibus
opus esse, ex ipsius conceptus et recepta-
culi eius vterini ratione, per se facile
intelligitur.
Earumque proximam et primariam
vnice ad vitam vteri propriam referendam
esse persuasus sum (§ 47).
Ex remotioribus autem principem tenere
locum videntur, tum qui respirationis ope
exercentur nixus, tum nerui intercostalis
cum reliquo systemate neruoso ingens con-
spiratio†).
Phaenomena vero excitati partus ratione
inuasionis et decursus*) statutum quoque
seruare solent ordinem, quare et ab ob-
stetricantibus in stadia diuisa sunt, quorum
nuperi quatuor numerant.
Primum, quo dolores isti, peculiaris
plane indolis et progressiuae e lumbis ver-
sus inferiora vteri directionis, (vniuersum
quidem partum per interualla sed varia
vehementia et frequentia comitantes,)
primo parturientem lenius inuadunt, turn-
que praesagientes vocantur, et vteri orifi-
cium insigniter aperiri incipit. Concidit
[Seite 475] simul venter, vrget lotium, et effluit e
laxe tumentibus genitalibus muci copia.
Alterum quo increscentibus doloribus
qui iam praeparantium nomine veniunt,
velamentorum oui inferius segmentum
extra vteri orificium in vaginam propel-
litur.
Tertio stadio cruciatus isti denuo in-
crescentes, nuncque dolores ad partum dicti,
iterum vehementiore impetu in vterum
agunt eumque deorsum trudunt, hic vero
in foetum vrget, ita vt iam velamentorum
ista vesiculis pars, inde maxime tensa,
crepet.
Quarto denique sub violentissimis do-
lorum conquassantium cruciatibus, summo
parturientis nixu†), quem tantum non
[Seite 476] semper horripilatio, stridor, genuum tre-
mor etc. comitantur, capite penetrat mox
nascendus infans, et quidem vertice eius
plerumque pubis arcui alliso, reliquo autem
capite interim vlterius propulso, et circa
verticem haerentem, tanquam circa axin
reuoluto, facie primus prodit; et sic
cruento sub profluuio in lucem editur.
Expulsum feliciter foetum paruo ple-
rumque interuallo sequitur secundinarum
partus itidem dolorifico nixu, sed longe
mitiore stipatus; noua quoque iterum
haemorrhagia ex ea caui vterini parte†),
cui deciduae crassae ope adhaeserat pla-
centa*), exceptus.
Vterus vero simulae duplicem istum,
hactenus sibi onustum, partum edidit, sen-
sim sensimque contrahitur, donec denique
in pristinam formam, quid quod et fere ad
pristinam iterum paruitatem redactus fuerit.
Ab eo vero inde tempore per primam
circ. puerperii septimanam lochia fluunt,
in vniuersum catameniis satis similia, lar-
giore tamen aliquanto quantitate, prae-
sertim nisi lactat mater. Cruentus autem
eorum color quarto circ. die in subrubel-
lum, dehinc in albidum abit.
Simul vero vterus a residuis deciduae
ramentis purgatur, et ita praegnationis
suae munere defunctus ad nouam vsque
aut menstruationem aut conceptionem in-
terim feriatur.
Ex iis quae de vitae ratione foetus, ma-
terni adhuc vteri carceribus contenti, bal-
neoque calido submersi diximus, per se fa-
cile intelligitur magnam intercedere debere
diuersitatem oeconomiae eius animalis fun-
ctiones, si cum iisdem comparaueris
[Seite 480] quando nunc in nato infante et qui suae
spontis est peraguntur; cuius quidem dif-
ferentiae principalia momenta sigillatim
heic enarrare oportet.
Atque vt a sanguinis in orbem motu*)
initium faciamus, longe alia via purpureo
huic latici in foetu strata est, qui cum
vterina placenta funiculi ope circulatorium
alit commercium neque hactenus auram
spirauit, quam quae post partum, sublato
isto cum matre commercio et hausto semel
vitali pabulo, a sanguine legitur.
Et primo quidem vena vmbilicalis ex
placenta aduena, annulum sic dictum vm-
[Seite 481] bilicalem foetus penetrans, hepar eius
petit, sanguinemque suum sinui venae
portarum infundit; vnde partim per ipsos
huius memorabilis venae ramos in hepar
distribuitur, partim vero per ductum venosum
Arantii†) recta via venae cauae infe-
riori. s. ascendenti traditur.
Vterque canalis, finis scil. iste vmbi-
licalis venae foetus abdomine contentus,
et ductus hicce venosus, resecto post par-
tum sanguifero fune clauduntur, et ille
quidem in ligamentum hepatis teres mu-
tatur.
Sanguini vero iam ex caua inferiore
cor dextrum adeunti, pulmonalis dehinc
via in foetu adhuc maximam partem prae-
clusa est aliaque interim ipsi legenda, qua
ope Eustachianae valuulae et foraminis
oualis in sinistram s. posteriorem cordis
aurem deriuatur.
Ostio enim cauae huius inferioris ex
abdomine ascendentis in foetu praetendi-
tur insignis lunatae formae valuula†),
quae ab inuentore*) Eustachii nomen
fert, et aetate adolescente plerumque sen-
sim deleri solet, in foetu autem abdomi-
nalem sanguinem aduenam versus ostium
mox dicendum, septo auricularum inter-
medio insculptum, dirigere videtur**).
Est nempe illud foramen sic dictum
ouale***), quo maxima certe ex caua in-
feriore adueniens sanguinis copia sub qua-
vis auricularum diastole in sinistram au-
[Seite 483] rem deducitur†), regressium eius impe-
diente praetensa foramini falcatae formae
valuula, quae subsequente auricularum
systole viam eam praecludere videtur.
Eiusdemque valuulae ope primis plerum-
que infantiae annis eodem fere gradu fo-
ramen illud occluditur et coalescit, quo
respondens ipsi Eustachii valuula paula-
tim tabescens sensim decrescit et quasi
plus minus deletur††).
Qui vero simul auriculam dextram
intrat sanguis, maxime ex vena caua su-
periore delabens, minimam tantum par-
tem ab inertibus adhuc foetus pulmoni-
bus recipi potest, sed ope ductus arteriosi*)
[Seite 484] ex ipso arteriae pulmonalis trunco, cuius
quasi ramus princeps est, intactis pulmo-
nibus recta in ipsum aortae arcum defer-
tur; qui vero ductus primis plerumque
post natiuitatem septimanis in neonato
occoecatur et in densi ligamenti speciem
mutatur.
Per aortae vero truncum depulsus
sanguis magnam partem iterum matri re-
vehendus vmbilicales intrat arterias (§ 578)
ad vtrumque vrachi latus annulum vmbi-
licalem egredientes et post natiuitatem
itidem in coecos funiculos abeuntes†).
Pulmonibus vti in foetu functio vix vlla
est, ita et habitus luculenter ab eo ab-
horrens, quem in infante seruant post-
quam aëre vesci cepit. Moles quidem
pro portione longe minor, color magis
fuscus, substantia densior; hincque gra-
[Seite 485] vitas specifica maior, ita vt recentes et
intemerati aquae copiosae immersi fundum
petant, cum e contrario si viuus natus
fuerit infans, postquam animam hauserunt,
ceteris paribus aquae innatent†). Dex-
tro vero pulmoni ea videtur esse praero-
gatiua vt prima inspiratione prior paullo
sinistro ab irruente aëre dilatetur††).
Reliqua quae nouae huius functionis au-
spicia attinent supra tetigimus, vbi de re-
spiratione ex professo sermo erat.
Ex iis quae alias de nutritione foetus
dicta sunt (§ 574. 581) per se facile in-
[Seite 486] telligitur alimentarem eius tubum et syste-
ma chylopoieticum, hactenus iners, aliter
in eo se habere ac in homine nato. Ita
v.c. in tenello paucorum mensium em-
bryone crassa intestina habitu suo tenuibus
simillima sunt; posteriore vero grauidi-
tatis dimidio meconio turgentes iam no-
men, quo ab his vulgo distingui solent,
vere merentur.
Ipsum vero meconium saburra est, co-
loris ex fusco viridis, procul dubio ab
ipsis foetus humoribus inquilinis et maxi-
me a bile eius oriunda, quod tum tempus
quo primum obseruatur illud excremen-
tum, primae in foetu bilis secretioni re-
spondens, tum singularis obseruatio do-
cere videtur, qua monstris hepate caren-
tibus, meconii loco parcum saltem mu-
cum decolorem intestinis inhaesisse, con-
stitit.
Coecum quoque in neonato adhuc longe
a futura forma abhorrens et vermiformi
appendici ex directo continuum†) etc.
Alias id genus differentias passim iam
tetigimus, et sicco heic transimus pede;
et membranam pupillarem (§ 259.)
et in masculo foetu descensum testium
(§ 501 sq.)
Nonnullae sequenti sectione aptius di-
centur; reliquas vt minoris momenti stu-
dio omittimus.
Tribus vere adhuc verbis partium
quarundam aenigmaticarum mentionem in-
iiciendi opportunus hic videtur locus, quod
foetui proportione maiora sient, ipsiusque
praesertim oeconomiae famulari videantur,
etsi genuinus earum vsus (non obstantibus
[Seite 488] tot tantisque anatomicorum in easdem
disquisitionibus,) hactenus lateat incogni-
tus. Et vulgo quidem glandularum no-
mine insigniuntur, quanquam parenchyma
ipsis sit a glanduloso diuersum, neque adhuc
vllum ductus excretorii vestigium in ipsis
detegi potuerit, glandulam dicimus thy-
reoideam; thymum; et renes succentu-
riatos.
Atque thyreoidea glandula cartilagini
eius nominis ad laryngem praefixa est,
biloba et quasi lunata†), in foetu lym-
phatico humore turgens, prouectioribus
annis magis magisque euadit exsucca.
Thymis albida et tenerrima caro est,
itidem biloba, subinde in binas partes di-
visa, nonnunquam insigni cauitate donata*),
[Seite 489] sub medii sterni superiore parte locata,
passim vtrinque ad ipsum iugulum ascen-
dens†), in foetu pro portione vaegrandis,
et lacteo latice scatens, adolescentibus
annis sensim tabescens, senio ingruente
non raro fere tota euanescit*).
Renes denique succenturiati (s. glandulae
suprarenales, it. capsulae atrabilariae di-
ctae) sub diaphragmate renum supremo
margini incumbunt**), in adultis vt mi-
nores ita et plerumque a renibus paulo
distantes, et fusco grauidae liquore, qui
in foetu magis rubellus est.
Nil amplius restat, quam vt hominem,
cuius oeconomiam animalem secundum
classes functionum sigillatim hucusque in-
dagauimus, iam adhuc in vniuersum vi-
talis sui decursus stadium absoluentem in-
tueamur, et ab ortu inde per principales
vitae epochas ad vltimum vsque eius ter-
minum succincte comitemur.
Et prima quidem foetus formationis
initia in tertiam circ. post conceptionem
hebdomadem incidere videntur (§ 575.):
[Seite 491] cui, vitam tunc tantum longe minimam
(§ 57) et fere vegetabilem viuenti, quarta
praeter propter septimana primus accedit
genuinus sanguis (§ 13.): et corculi motus
(§ 89.) passim rara opportunitate in te-
nerrimo humano embryone oculis vsurpa-
tus†), quique in pullo incubato pridem
Aristoteli visus*) ab eius inde tempo-
ribus puncti salientis nomine vel vulgo
inclaruit.
A septima vero iam inde vel octaua
hebdomade ni fallor osteogenia humana**)
[Seite 492] auspicatur: et quidem omnium primo suc-
cus osseus nucleos suos formare incipit
in clauiculis, costis, vertebris, ossibus cy-
lindricis maioribus extremitatum, maxilla
inferiore aliisque nonnullis faciei ossibus
etc., tum et tenerrima reticula in calua-
riae quibusdam ossibus planis, frontali
nempe et occipitali; ferius in ossibus ver-
ticis etc.
In genere autem incrementum em-
bryonis, imo vero in vniuersum hominis
tam nati quam nascendi eo celerius quo
propior origini suae et v.v.
Medio circ. grauiditatis foetus eo quem
supra declarauimus sensu (§ 585.) vere
vitalis dici potest: tumque et secretiones
quorundam humorum inchoantur; vt
adipis (§ 38.), et bilis.
Porro maturiori foetui tenellum capil-
lamentum sensim propullulat et vnguiculi
nascuntur, et membrana pupillaris fatiscit
(§ 259.); masculoque testes descendunt
(§ 505 sq.).
Postquam vero decimo lunari mense
ad finem vergente partus in lucem editus
est (§ 603.) praeter supra fusius memora-
tas grauissimas vniuersae fere eius oeco-
nomiae animalis reuolutiones, in ipso
[Seite 494] quoque externo corporis habitu variae ipsi
contingunt mutationes, vt v.c. pubes,
qua facies neonati obsita est, sensim
euanescat, rugae obliterentur, anus iam
inter nates quae nunc sensim formantur,
abscondatur & s.p.
Sensim sensimque infans animae quoque
facultatibus vti discit,†) percipiendi nempe
et attendendi, et reminiscendi, et appe-
tendi etc. etc. vnde et proximis post
natiuitatem mensibus insomnia & s.p.
Externorum etiam sensuum organa ma-
gis magisque efformantur et vlterius per-
ficiuntur, vt auris externa, et nares in-
ternae, oculorum item tegmina, arcus
scil. supraorbitales, et supercilia etc.
Caluariae porro ossa firmius coalescunt,
fonticuli sensim obturantur, et ab octauo
circ. inde mense dentitio incipit.
Tuncque et ablactationi maturus est
infans, vtpote cui dentes ad solidiorem
subigendum cibum, non vero ad laeden-
dam matris mamillam dati sunt.
Anno primo ad finem vergente pedi-
bus quoque insistere discit et situ erecto
potiri, summa humani corporis in vni-
versum spectati, praerogatiua.
A materno vbere ita remotus et pe-
dum vsu potitus infans indies magis ado-
lescit et suae spontis fit, maxime acce-
dente sensim altero humani generis sum-
mo priuilegio, loquelae puta vsu: quando
nunc anima familiares sibi ideas linguae
ad pronunciandum committere incipit (§
154.).
A septimo inde aetatis anno labentibus
sensim viginti istis dentibus lacteis, denti-
tione secunda annorum progressu sequuntur
32 dentes perennes.
Et infantili quoque ea aetate memoria
reliquas animi facultates praecellit, et re-
cipiendis tenaciter rerum signis longe
aptissima est: cum postea a quinto circ.
inde post decimum anno phantasiae potius
igniculi praeualere soleant.
Atque hic imaginationis viuidior sen-
sus aptissime in pubertatis annos incidit,
quibus homo viriis et memorabilibus cor-
poris mutationibus ad futuras functiones
sexuales paulatim praeparatur†).
Postquam enim adolescenti puellae
mammae sororiare ceperunt; iuueni au-
[Seite 497] tem mentum pubescit et quae sunt similia
in vtroque sexu appropinquantis puberta-
tis phaenomena; ista menstruum tributum
soluere (§ 545): hic vero genuinum semen
secernere (§ 518) incipit, cui secretioni
vberior barbae†) prouentus et memorabi-
lis vocis in grauiorem mutatio iuncta est.
Simul autem spontaneis quasi naturae
vocibus internis iam sexualis instinctus (§
288) primo excitari et homo nunc in flore
[Seite 498] aetatis constitutus ad veneris vsum aptus
fieri solet.
Definitus quidem pubertati terminus
absolute statui nequit: varius quippe pro
climatis et temperamentorum*) diuersi-
tate; in vniuersum tamen sequiori sexui
aliquanto praecocior quam virili; ita vt
nostro sub coelo puellae iam decimo quinto
circ. anno, iuuenes e contrario praeter
propter vigesimo puberes fieri dicendi sint.
Paulo post et staturae humanae incre-
menti finis a natura positus est, itidem,
vt a singularium hominum aut familiarum
varietate discedam, pro climatis differentia
multimode diuersae†).
Et tunc quoque ossium epiphyses hacte-
nus a diaphysi eorum distinctae, intime
iam cum ipsa coalescunt et quasi confun-
duntur.
Virili aetati, quae maiorem et prae-
stantiorem vitae humanae periodum con-
stituit, quod ad corporeas functiones
vita quam maximam vocant (§ 57.),
summus scilicet earum vigor et constantia,
quod ad animae vero facultates summa
maturioris iuditii praerogatiua competit.
Venturi senii nunciae sunt in feminis
cessatio catameniorum (§ 547) in viris ad
[Seite 500] venerem segnities, in vtrisque autem in-
gruens iam siccitas sic dicta senilis†), et
vis vitalis iam paulatim sensibile decre-
mentum.
Gelida denique senecta comites habet
ingrauescentem sensuum tum externorum
tum internorum hebetudinem, longioris
somni necessitatem, et functionum oeco-
nomiae animalis ad vnam omnium torpo-
rem. Canescunt pili et partim labuntur.
Cadunt etiam sensim dentes. Neque cer-
vix capiti, neque crura corpori sustinendo
vlterius sufficienter inseruiunt. Imo vero
tabescunt quasi ipsa ossa, vniuersae machi-
nae fulcra†), & s.p.
Et sic tandem ad vltimam lineam phy-
siologiae delati sumus, mortem sine morbo*)
s. ευϑανασιαν senilem, quae omnis medi-
cinae meta et finis primus et extremus
est, cuiusque causae ex hactenus dictis per
se facile intelliguntur**).
Phaenomena eius in ipso moribundo ho-
mine obseruanda†) ad frigus extremorum,
oculorum nitoris iacturam, pulsum par-
vulum lentum, et saepius saepiusque in-
[Seite 502] termittentem, respirationem denique ra-
ram redeunt, quae denique validiore vl-
tima exspiratione finitur.
In aliorum vero mammalium viua se-
ctione simul et cordis agonem obseruare
licet, quo ventrem et aurim dextram si-
nistris aliquamdiu superuiuere et vltimas
mori constat (§ 111).
Exanime vero corpus declarant frigori
iuncta rigiditas, odor cadauerosus, maxime
vero cornea oculi flaccida et anus hians.
Haec si adfuerint in funere signa collectiua,
vix Plinii querelae locus datur, vt de
homine ne morti quidem debeat credi*).
Terminum vitae naturalem (qui nempe
pro frequentiore et quasi regulari proue-
[Seite 503] ctioris senii meta haberi possit,) definire
vix quidem licet**). Memorabile tamen
quod plurimarum tabularum emortualium
curata comparatione didici, satis multos
pro portione senes Europaeos annum ae-
tatis octogesimum quartum attingere, paucos
contra eum viuendo superare.
In vniuersum autem etsi praeter tot
alia tenellae primo aetatis imbecillitati,
tum vero adultorum plurimorum intem-
perantiae, morborum porro vehementiae
et fortuitis casibus fatalibus debeatur, quod
ex millenis circ. hominibus natis non nisi
circ. septuaginta octo morte hac de qua
loquimur sine morbo diem suum obire
dicendi sint, ratione tamen habita huma-
nae longaeuitatis†) comparando eam ceteris
[Seite 504] paribus cum reliquorum mammalium quot-
quot nobis innotuerunt vitae terminis,
facile patebit post quiritationem sophista-
rum de miseria vitae humanae vix aliam
esse magis iniustam ea quam de breuitate
eius occinere solent.
Cor infantis a postica facie exhibitum;
basi paulo elatiore, et aspera arteria demta
vt reliqua eo distinctius pateant.
d. appensa huic sinui auricula.
e. eiusdem lateris ventriculus.
f. arteriae pulmonalis truncus.
[Seite 506]i. quaternae venae pulmonales.
k. sinus posterior s. sinister.
m. eiusdem lateris ventriculus.
o. truncus communis, abiens in
s. eiusdemque lateris subclauia.
t. arteria bronchialis communis (talis
enim erat in eo funere) et interco-
stales ex aorta oriundae.
w. vena coronaria sinistra, et
[Seite 507]Oculus adulti hominis dexter, magni-
tudine paulo auctiore, superiore corneae
et scleroticae dimidio demto; resecto iri-
dis limbo ab orbiculo ciliari, paululumque
sublato vt vtraque oculi camera pateat.
h. neruus opticus cum arteria centrali.
[Seite 508]Anterius segmentum oculi foetus octi-
mestris itidem lente auctum.
d. membrana pupillaris, vti nunc iam
centro fatiscere incipit.
Ad testium in foetu masculo ex abdo-
mine descensum.
Ex foetu gemello fere maturo sed ini-
que adulto; sinister testis iam ex abdo-
minali cauo delapsus; dexter eo fere mo-
mento deprehensus quo angiportum pene-
trare ceperat.
a. testis dexter cum epididymide ascendenti
peritonaei processui cylindrico iam
complicato inhaerens.
b. vestigia vasorum spermaticorum eius-
dem lateris; et
d. processus peritonaei descendens, bul-
losi sacculi speciem prae se ferens.
e. peritonaei ostiolum per angiportum in
sacculum illum ducens, cui sinister
testis nunc iam inhaeret.
f. vestigia vasorum spermaticorum eius-
dem lateris; et
h. vesica vrinaria; fundo suo in vra-
chum abiens, vtrinque arteriis iuncta
vmbilicalibus.
Ex foetu quadrimestri; vt testes adhuc
abdominali cauo contenti, et processus
peritonaei ascendens tunc temporis magnam
partem non nisi plicam exhibens longitu-
dinalem, et ostiolum peritonaei ad infe-
riorem et anticam huius plicae partem si-
tum, patescat.
Ouulum abortiuum primi vt videtur
a conceptione mensis; dissectum, sed pau-
lisper auctius exhibitum.
b. chorii muscosi flocculi, quibus ouulum
in decidua crassa radicatur.
c. interior chorii pagina aquula crystal-
lina tunc temporis plena.
Exterior eiusdem ouuli facies.
Pag. 70. l. 5. cauae adde inferioris s. – p. 90. l. 6. nos. l.
nobis. – p. 92 l. 18. quae l. quas – p. 98. l. vlt. solemnium
l. solemnes – p. 104 l. 3. regionum l. regionem – p. 111. l. 13.
post qui, ponatur ( – p. 120 l. vlt. cordae l. chordae – p. 142
l. 7. caloris l. coloris – p. 144 l. 1. constituere adde liceat, –
p. 177. l. 15. defunguntur, l. defungantur, – p. 216. l. 3. lucis
adde et distantiae – ib. vt adde ad propiora obiecta aut – l. 5.
post arctet, l. ad remotiora vero aut debiliori luce affecta – p. 226.
l. 17. constat. l. solet. – p. 246. l. 14. superueniunt l. superuenit
– p. 362. l. 6. poro l. porro – p. 365. l. 11. post smegma adde
(quo et aurium cerumen retuleris). – p. 384. l. 1. post nato adde
plus minus – p. 440. not. l. 4. silamentosum l. filamentosum.
Ita pridem auctor libri, qui vulgo inter Hippo-
craticos refertur, epidemic. VI. Sect. 8. §. 19.
‘„quae continent corpora, aut intus continentur,
aut in nobis cum impetu mouentur, contem-
planda sunt.„’ qui celeber locus egregio ansam
praebuit Abr. Kaau Boerhaave operi, cui tit.
Impetum faciens dictum Hippocrati per corpus
consentiens. LB. 1745. 8.
Jo. Mart. Butt de spontanea sanguinis separatione.
Edinb. 1760. 8. recus. in cl. Sandifort thesauro
Vol. II.
C. Gu. Pörner experimenta de albuminis ouorum et
seri sanguinis conuenientia. Lips. 1754. 4.
V. Ej. nuove osservaz. ed Esperienze sul sangue etc.
in Scelta di opusc. interessanti. Mediol. Vol. XVI.
pag. 102 sq.
Jo. Mar. della Torre nuove osservaz. intorno la
Storia nat. Neap. 1768. 8. pag. 95 sq. tab. IV.
Fj. nuove osservaz. microscop. ibid. 1776. 4. pag. 83
sq. tab. XIV. fig. 2–7.
Illusionem dioptricam fuisse, experimentis (ipsissimis
Turrii globulis vitreis institutis) didicit C.H.
Koestlin. v. Ej. fascic. animaduers. Stuttg. 1780.
4. pag. 12 sq.
G. Chr. Reichel de sanguine eiusque motu experi-
menta. Lips. 1767. 4. pag. 27. fig. III. g.g.
Ruysch thesaur. anat. VII. pag. 11. tab. III. fig. 6.
cf. thesaur. I. pag. 14 sq. tab. II. fig. E.
Hier. Dav. Gaubii Spec. exhibens ideam generalem
solidarum c.h. partium. LB. 1725. 4.
Abr. Kaau Boerhaave de cohaesione solidorum in
corpore animali. in Nov. comm. acad. Petropolit.
Tom. IV. pag. 343 sq.
‘„Aëris dotes nondum satis notae sunt. – Id in-
terim certum est, ad gluten pertinere, quo
omnium firmorum in vniuersa natura corporum
elementa cohaerent, vt omnino neque fere me-
tallum, neque os, neque lapis, neque testa, ne-
que sal dissoluatur, quin aër extricatus prodeat„’
verba sunt Halleri de corp. hum. functionib.
Vol. III. p. 271.
Dav. Chr. Schobinger (praes. Hallero) de telae
cellulosae in fabrica c.b. dignitate. Goett. 1748. 4.
Quodsi haec cellulosae telae tenuissima interstitia,
quibus fluida spongiae in modum resorbent, vas-
culorum nomine insignire lubet, facile concedo
quod Gu. Hunter contenderat, (medical observ. and
Inquiries Vol. II. pag. 27 sq.) hancce de qua agimus
telam aeque ac reliquas corporis partes vasis con-
stare. Si vero ea ipsi mens erat ac si vniversa
haecce tela cylindricis venulis constet, quas anatomice
loquentes vulgo vasorun nomine subintelligere
solent, cautissima tentamina microscopica, in qui-
bus nempe ab optica illusione mihi satis caui,
quae vasculosa specie mihi imponeret, aliter me
sentire iubent.
Luculentius adhuc in cadauere femineo simiae cyno-
molgi reperi, cui frigori exposito circumscriptam
eam adipis sub pube locati glebam, integram
exglubere licuit.
Gu. Xav. Jansen pinguedinis animalis consideratio
physiologica et pathologica. LB. 1784. 8.
Joach. Died. Brandis comm. (praemio regio ornata)
de oleor. vnguinosor. natura. Goett. 1785. 4. pag.
13 sq.
Joach. Jac. Rhades de ferro sanguinis hum. aliis-
que liquidis animalium. Goett. 1753. 4. cap. IV.
de adipe humano.
Dav. H. Knape (praes. Segnero) de acido pinguedinis
animalis. ibid. 1754. 4.
Laur. Crell v. cl. chemisches Journal 1778. P.I. pag.
102 sq.
Insecta vero exsanguia, ex adipe quo abundant,
praecipuum sui nutrimentum haurire probabilis
sane coniectura est P. Lyonet, Tr. anat. de la Che-
nille qui ronge le bois de Saule. pag. 428. 483 sq.
et praef. pag. xiii.
Gualt. Forsten Verschuir or. de recentiorum me-
dicorum, inprimis Belgarum, meritis, in phaenome-
nis et effectibus principii, quod vitam animalem con-
stituit, indagandis. Groning. 1781. 4.
Math. van Geuns de eo quod vitam constituit in
corpore animali. Groning. 1758. 4. recus. in San-
diforti thesaur. Vol. II.
Jo. Theod. van der Kemp de vita et vinificatione ma-
teriae humanum corpus constituentis. Edinb. 1782. 8.
Jo. Henr. Schvlze de elasticitatis effectibus in machina
humana. Hal. 1738. 4. recus. in Halleri collect.
anat. Vol. III.
v. de diuersis istis sympathiae fontibus Dan. Lang-
hans de consensu partium c.h. Goett. 1749. 4.
Infelix Servetus, tumque vir summus Andr.
Caesalpinus propius ceteris qui vulgo in hunc
censum referuntur ad sanguinis genuini cir-
cuitus notitiam accessisse videntur.
Serveti scil. paucas voces huc referre liceat,
physiologica dissertatione contentas, quam operi
famoso sibique fatali et impensae raritatis inseruit,
cui titulus: Christianismi restitutio etc. (Viennae
Allobrog.) 1553. 8. Extat ea dissertatio libro
istius operis Vto de trinitate diuina in quo agitur
de spirite sancto, vbi inter alia sequentibus:
‘„Vitalis est spiritus qui per anastomoses
ab arteriis communicatur venis, in quibus
dicitur naturalis.„’
Caesalpini vero ‘„de venis vltra vinculum in-
tumescentibus, non citra„’ memorabile problema
quo parum a vera sanguinis motus notitia abfuisse
eum in aprico est, extat Ej. Quaestionum medica-
rum L. II. Quaest. 17. pag. 234.
Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in
animalibus, Guil. Harvei Angli, med. regii etc.
Francof. sumptib. Guil. Fitzeri. a. 1628. 72 paginis
4. c. fig. æn.
Ad demonstrandum sanguinis motum in ranis etc.
maxime commodus est equuleus Lieberkühnii
quem machinam ad vanas vulgo vocant.
Quodsi in calidi sanguinis animante eundem
contemplari lubet, aptissima sunt oua incubata,
maxime quartae et quintae incubationis diei,
microscopio simplici quale Lyonetianum est,
subiecta.
G. Remvs experimenta circa circulationem sanguinis
instituta. Goett. 1752. 4.
v. Haller de sanguinis motu experimenta anato-
mica. Commentarior. societ. scient. Goetting. Tom.
IV. ad a. 1754.
Ej. de eodem argumento Sermo II. operum minor.
Tom. I. p. 63 sq.
Laz. Spallanzani v. cl. de fenomeni della circolazione
etc. Matin. 1773. 8.
De variis circa numerum et differentiam tunicarum
arteriae sententiis cf.
Alex. Monro (pat.) in medical Essays and observa-
tions Vol. II.
De Lasône in Mém. de l’acad. des sc. de Paris a. 1756.
B.S. Albini annotat. academ. L. IV. pag. 30 sq. tab.
V. fig. 1.
Vinc. Malacarne della osservaz. in Chirurgia Taurin.
1784. 8. Vol. II. pag. 103 sq.
Guil. Cowper myotomia reformata (posth.) Lond.
1724. fol. max. tab. xxxvi-xl.
Raym. Vieussens traité nouveau de la structure du
coeur. Tolos. 1715. 4.
Jo. de Senac traité de la structure du coeur, de
son action, et de ses maladies. ed. II. (curante cl.
Portal.) Paris. 1777. II Vol. 4.
Casp. Fr. Wolff v. cl. de orificio venae corona-
riae magnae. in Act. acad. scient. Petropol. a. 1777.
P.I.
cf. Achill. Mieg v. cl. Specimen II. obseruationum
botanicarum etc. Basil. 1776. 4. pag. 12 sq.
Eustachii tab. VIII. fig. 6. – tab. XVI. fig. 3. –
Santorini tab. posth. IX. fig. 1.
Eustachii tab. XVI. fig. 5. – Morgagni aduersar.
anat. I. tab. IV. fig. 3. – Santorini l.c.
Ita post Weitbrechtvm aliosque, cl. Fel. Fontana,
ricerche filosofiche sopra la Fisica animale. Florent.
17745. 4. pag. 101 sq.
Verum argumentis cl. viri respondit pridem
Hallerus in nouis litterar. Goettingensib. tum
nuper quoque qui vernacula reddidit Fontanae
librum ct. E.B.G. Hebenstreit. Lips. 1785. 8.
pag. 328 sq.
Act. acad. scientiar. Petropol. pro a. 1780 sq. maxime
a. 1781. P.I. pag. 211 sq. de textu cartilagineo
cordis; s. de filis cartilagineo-osseis, eorumque in
basi cordis distributione.
In nullius animantis viuisectione cor sub systole sua
vere breuiari luculentius vidi praeterquam in ea
colubri natricis, qua serpentis specie in syluis vrbi
nostrae vicinis quandoque 4 pedum longitudine
capta et viua cultello subiecta, cor quauis diastole
ad binas minimum lineas longitudine superabat
systoles suae mensuram.
Non absolute tamen necessariam esse eam longitu-
dinis in systole cordis diminutionem, praeter alia
doceor anatis corde fere toto quanto perfecte
osseo, quod ex liberalitate amicissimi C.F. Mi-
chaelis in collectionem meam transiit et a basi
inde vsque ad ipsissimum apicem continua ossescen-
tia riget; in lateribus vero carneam seruauerat
substantiam cuius ope laterali motu ventres suos
emulgere et sanguinem contentum expellere valebat.
Parum differunt meae rationes ab iis quae Gu. He-
berden ex anglico coelo exhibuit. v. Medical
Transact. Vol. II. p. 21 sq.
Satis bene respondet huic obseruatioui lentor pul-
suum eorum animalium quae hyemali tempore
sopore perenni sepulta sunt. Criceto v.c. cui
aestino tempore ad 150 pulsus sunt in minuto
primo, si vero hyemalibus menfibus effossus fuerit,
corculum eodem temporis spatio vix quinquagies
pulsat. – cf. amicissimi Sulzer Naturgesch. des
Hamsters p. 169.
Accidit tamen quandoque, etsi rarissime, vt nimia
sanguinis venosi congestione oppressum cor dex-
trum, contra naturae ordinem prins paralyticum
fiat quam sinistrum; id quod haud ita pridem in
cuniculi viuisectione expertus sum. Postquam enim
(id quod in horum animalium timidiorum sectione
viua solemne est) iam ab initio tumultuarius
et perturbatus fuerat cordis rhytmus, ita vt sub-
inde quaternae atriorum contractiones sibi raptim
succederent immotis interim ventriculis, anterius
cor silebat, cum posterius interim continuo pul-
sare pergeret. Octonis ita transactis minutis pri-
mis excidi cor, quod adhuc sinistra sui parte con-
vellebatur, et aquae frigidae immersi, vbi eloto
[Seite 80] sanguine contento istius quoque dimidii motus
omnis cessabat. Cum vero tribus iterum minutis
elapsis cor quod iam non amplius irritabile vide-
batur, volae manus calidae imposuissem, denuo
idem ventriculus sinister per plura minuta pulsare
incepit, etsi dexter, et vtriusque lateris atria
immota manerent.
Halleri celebre experimentum, quo, ligatis
in animante viuo venis cauis, et fecta eidem ar-
teria pulmonali effecit, vt cor sinistrum itidem
superuiueret dextro, ad sequentem potius pertinet
sectionem.
Tritissimum et hodie explicatu facillimum phaeno-
menon Erasistrato quondam imposuisse vt spiri-
tum inde arteriis inesse opinaretur, ieiunae eius
aeui physiologiae indulgenter tribuendum.
Sed et nostris temporibus extitisse virum qui
eas obsoletas fallacias recoqueret, imo vero rara
pertinacia non vuo libello defendere auderet, mi-
rabuntur posteri.
Inter alia quibus a physiologice doctis popu-
laribus suis refutatus est, opuscula, maxime huc
spectant:
cl. P. Moscati osservazioni ed esperienze sul sangue
fluido, e rappreso etc. Mediol. 1783. 8.
et cl. Bass. Carminati Risultati di sperienze, e osser-
vazioni sui vasi sanguigni, e sul sangue. Ticin.
1783. 4.
Sam. Avrivillivs de vasorum pulmonalium et cauita-
tum cordis inaequali amplitudine. Goetting. 1750. 4.
Ant. Chavm. Sabatier E. in vinis animalibus ven-
triculorum cordis eadem capacitas. Paris. 1772. 4.
De hystrice erinaceo mira est dissensio anatomicorum,
quorum alii pericardium ipsi negant, alii tribuunt.
Ex horum numero sunt Lancisivs, Hallervs etc.
Ex istorum vero post Blasivm, Peyervm, Harde-
rvm, maxime cl. Octavian. Tozzetti (in patris
Relaz. d’aleuni viaggi in diverse parti della Toscana
ed. 2. Tom. VII. pag. 166 sq.). Mediam inter
vtramque sententiam tueri videtur Duverneius,
qui erinaceo mediastinum esse pro pericardio scribat.
Saepius iteratis erinaceorum dissectionibus vidi
huic animantium generi in vniuersum pertenue
esse et minus definitae formae pericardium, a
vicina mediastini tela laxiore ortum: quandoque
vero adeo tenuissimum et non nisi tenerrimis et
laxis cellulis conflatum, vt vix genuini pericardii
nomen mereatur.
Halesii experimenta, quibus sanguinem prosilien-
tem tubis vitreis eisque praelongis excepit, quos
arteriis viuorum animantium applicauerat, tunc-
que altitudinem saltus metitus est, ea quidem,
vt omnia viri ad huiusmodi disquisitiones nati,
elegantia sunt. Quodsi tamen exinde vires cordis
ponderare volueris, meminisse oportet, quantum
in iis experimentis sanguinis columna, quae in
tubi cauo suspensa haeret et exitus nescia, ven-
triculo sinistro cordis incumbat, eundem grauet etc.
Halesii calculi interim eo rediebant vt san-
guinem ex humana carotide ad altitudinem 7 pe-
dum cum dimidio prosilire poneret, superficiem
ventriculi sinistri aequalem faceret 15 vnciis qua-
dratis, sicque columnam sanguineam constitueret
quae pondere librar. 51. 5. eidem ventriculo in-
cumbat, eiusque systole victa propellatur. Statical
Essays. Vol. II. pag. 40. ed. Lond. 1733. 8.
v. de ea cordis praerogatiua subtiliter disputantem
cl. Fontanam l.c. qui eam limitare quodammodo
voluerat. Sed et his pridem respondit Hallervs
in indice litterario Goettingensi.
v. Haller de motu cordis a stimulo nato. in
Commentar. soc. scient. Goettingens. Tom. I.
cf. praeceptoris mei in disciplina anatomica, desi-
deratissimi, pientissimi, Jo. Ern. Nevbaveri de-
scriptio neruor. cardiacorum Jen. 1772. 4. tab. I.
v. Haller ad figuram cordis lateris sinistri
Anderschii discipuli sui, diuinatio. in nov. Com-
mentar. soc. scient. Goettingens. Tom. II. tab. ad
pag. 1.
Andr. Wilson’s Enquiry into the moving powers em-
ployed in the circulation of the blood. Lond. 1774.
8. pag. 35 sq.
cf. v.c. Car. Wern. Cvrtivs de monstro humano cum
infante gemello LB. 1762. 4. p. 39 sq. fig. 4.
Gualth. Verschuir de arteriar. et venar. vi irrita-
bili: eiusque in vasis excessu: et inde oriunda
sanguinis directione abnormi. Groning. 1766. 4.
cf. v.c. in cl. Walteri tabulis neruor. thorac. et
abdominis hepaticam dextram tab. II. O. tab. III.
l. – lienalem tab. II. P. tab. III. m. tab. IV. o. –
[Seite 94] mesentericam superiorem tab. II. Q. tab. III. s. –
mesentericam inferiorem tab. II. T. – aliasque
plures.
Th. Kirkland’s Inquiry into the present state af
medical Surgery. Lond. 1783. 8. Vol. I. p. 306 sq.
cl. de Lamvre récherches sur la cause de la pulsation
des artéres etc. Monspel. 1769. 8.
cl. Arthaud Diss sur la dilatation des artéres Par.
1771. 8.
cl. Jadelot Mém. sur la cause de la pulsation des ar-
téres. Nancej. eod. 8.
cf. Ej. physiological Essays, containing an inquiry into
the causes, which promote the circulation of the fluids
in the very small vessels of animals etc. etc. ed. 2.
Edinb. 1701. 12.
Primus curatius in pulmonum naturam inquisiuit
Malpighivs epistolis II. de iis ad Borellum datis.
vtor editione subiuncta Th. Bartholini de pul-
monum substantia et motu diatr. Hafn. 1663. 4.
Breuem horum viscerum notitiam ex bonis
fontibus collegit cl. G. Fr. Hildebrandt diss. de
pulmonibus Goett. 1783. 4.
Celebres sunt triumphi, quos Hallervs, maxime
ab a. inde 1744–52. de Hambergero egit, qui
memorabili contumacia, tam elasticam aerem in
thoracico cauo, quam vtriusque generis interco-
stalium musculorum antagonismum defendere au-
sus erat. Adeant quorum interest de ea lite
G. Erh. Hambergeri de respirationis mechanismo et
vsu genuino diss. vna cum scriptis, quae ad contro-
versiam de mechanismo illa agitatam pertinent. Jen.
1748. 4.
Haller Mém. sur plusieurs phenomenes importans de
la respiration; fondé sur les experiences; ad calcem
operis sur la formation du coeur dans le poulet etc.
Laus. 1758. 12. Vol. II. pag. 201–364.
C.F.T. (cl. Trendelenbvrg patr.) continuatio con-
trouersiae de mechanismo respirationis Hamberge-
riano etc. Goett. 1749. 4.
Ej. fernere Fortsetzung der Hallerischen und Hamber-
gerischen Streitigkeiten vom Athemholen. Rostoch.
1752. 4.
Relationes Goettingenses de libris nouis Vol. IV. pag.
477 sq.
Keilivs luxurianti suo iatromathematico indulgens
genio vltra 1744000000 cellulas vtrique pulmoni
tribuebat.
Lieberkühnivs superficiem cellularum aërearum
pulmouum aequalem faciebat 1500 ped. quadratis
aeque hyperbolice.
Genuinum thoracis mechanismum et motum pri-
mi curatius indagarunt praeterito saeculo
Jo. Swammerdam, vir summus, tract. de respiratione
vsuque pulmonum. LB. 1677. 8.
Jo. Mayow, cuius laudes infra dicentur, tract. de
respiratione etc. Oxon. 1668. 8.
Malach. Thruston de respirationis vsu primario.
Lond. 1670. 8.
Halleri de eo capite merita modo tetigimus.
E nuperioribus praeter eum maxime memorandi veniunt
cl. J.G. Amstein (praes. Oetinger) de vsu et actione
musculor. intercostalium. Tubing. 1769. 4.
cl. Theod. Fr. Trendelenbvrg fil. de sterni costa-
rumque in respiratione vera genuinaque motus ra-
tione. Goetting. 1779. 4.
Bordenave et cl. Sabatier in Mém. de l’Ac. des
scienc. de Paris a. 1778.
Haller de musculis diaphragmatis Bern. 1733. 4.
Id. icon. anatom fascic. I. tab. I.
B.S. Albini tab. musculor. tab. XIV. fig. 5. 6. 7.
J.G. Röderer de arcubus tendineis musculor. progr. I.
Goetting. 1760. 4.
De anatomicis administrationibus L. VIII. cap. 8. sed
totus liber experimentorum ad respirationem spe-
ctantium ditissimus est.
Ephr. Krüger de neruo phrenico Lips. 1759. recus.
in cl. Sandifort thesauro Tom. III.
cl. Walter tab. neruor. thorac. et abdominis. tab. I.
fig. I. n. 1.
Quam antiquissima sit aëris tanquam vitae pahuli
notio vel ex l. de flatibus constat, qui inter Hip-
pocraticos fertur, cuius auctor triplex humani
corporis alimentum statuit, cibum sc., potum et
aërem; hunc vero postremum ideo tanquam vitale
pabulum a reliquis duobus distinguit, qund non
sine vitae discrimine vel exiguo tempusculo eo
carere possimus.
cf. magni Harvaei de succi alibilis aërei necessaria
renouatione, cum celebri astronomiae Prof. Jo.
Greaves disputationem, in huius Description of
the pyramids in Aegypt. pag. 101 sq. ed. Lond.
1646. 8.
it. immortalis eius popularis Edm. Halley Discourse
concerning the means of furnishing air at the Bot-
tom of the Sea in any ordinary Depths. in Philos.
Transact. Vol. XXIX. No. 349. pag. 429. sq.
Fixus vero aër et phlogisticatus iterum non nisi
gradu ab inuicem differre videntur. Cl. Kir-
wan vtrumque pro dephlogisticato habet, qui
si phlogisto saturatus tantum fuerit fixus reddatur;
si vero eodem abundet plane phlogisticatus fiat.
Probabilem sane esse hanc distinctionem vel. cl.
Lichtenbergii, collegae coniunctissimi, experi-
mentis doceor, quae ipsi egregie respondent.
Vt experirer quamdiu animal certam aëris cuiusdam
speciei quantitatem iterato haurire possit antequam
lethalis ipsi cedat, tres v.c. eiusdem circ. magni-
tudinis et roboris canes paratos habui, quorum
primo vesicam 20 circ. pollices cubicos aëris de-
phlogisticati continentem, tubuli ope in resectam
asperam arteriam ligaui. Hic elapsis 14 horae
minutis vltimo exspirauit.
Alteri caudem vesicam atmosphaerico aëre in-
flatam illigaui; et hic minuto sexto ad finem
vergente periit.
Tertio denique eandem vesicam vltima prioris
canis phlogisticata exspiratione turgentem applicaui,
et hic quarto iam minuto vita defunctus est.
Phlogisticatus ita aër e vesica postmodum aptiori
vasi immissus, ea quae supra tetigi phaenomena
prae se serebat.
Instrumentorum quibus ad haec experimenta
curate instituenda vtor, deccriptionem et iconem
dedi in medic. Biblioth. Vol. I. pag. 174 sq. tab. I.
Magna iam pars memorabilium horum phaenome-
norum quibus nuperis lustris et physica de aëri-
bus factitiis disciplina et physiologia negotii re-
spirationis tam egregie ditata et illustrata est, iam
ante centum et quod exeurrit annos innotuit
acutissimi ingenii medico Jo. Mayow, cuius de
sal-nitro et spiritu nitro-aëreo (quo nempe no-
mine dephlogisticatum aërem insigniuit) tractatum
Oxon. 1674. 8. editum, magna cum voluptate
legi et relegi.
Jo. Andr. Hammerschmidt de notabili discrimine
inter sanguinem arteriosum et venosum. Goetting.
1753. 4.
Nomen tulit quod maxime a Rob. Hooke ornatum
fuerit v. Th. Sprat hist. of the royal Society Lond.
1667. 4. pag. 232. Sed pridem a Vesalio insti-
tutum et ob elegantiam valdopere commendatum
est. dec. h. fabrica pag. 824.
Gu. Harvey de circulat. sanguinis, ad Jo. Riolanum.
pag. 258. ed. Glasgov. 1751. 12.
et maxime Exerc. de gener. animal. pag. 263. ed.
princ. Lond. 1651. 4.
conf. v.c. Petr. Jac. Daoustenc de respiratione
Lugd. 1743. 4. pag. 54 sqq.
Rob. Whytt on the vital and other involuntary mo-
tions of animals pag. 222. ed. Edinb. 1751. 8.
P.L.M. Maloet et Jac. Savary E. vt ceteris ani-
malibus ita homini sua vox peculiaris Paris. 1757. 4.
Fabr. ab Aqvapendente de visione, voce, et auditu.
Patav. 1603. fol.
Jvlivs Casserivs Placentinvs de vocis auditusque
organis Ferrar. 1600. fol.
Jan. Marc. Busch de mechanismo organi vocis huius-
que functione. Groning. 1770. 4.
B.S. Albini tab. musculor. tab. X. fig. 1–15. tab.
XI. fig. 45–48. tab. XII. fig. 1–7.
Experimenta de ea lite dirimenda Goettingae insti-
tuta v. in cl. Jo. G. Runge diss. de voce eiusque
organis LB. 1753. 4.
it. cf. Jos. Ballanti in Commentar. instituti Bonon.
T. VI.
et cl. Vicq-d’Azyr in Mém. de l’ac. des scienc. de
Paris a. 1779.
De celebri experimento pridem a Galeno instituto,
cf. praeter alios
W. Courten in Philos. Transact. N. 335.
Morgagni ep. anatom. XII. N. 20.
et maxime P.P. Moulinelli in Commentar. instituti
Bonon. T. III.
In vniuersum flexilissimum esse laryngem huma-
num ad imitandas animalium voces vel ferocissi-
marum gentium exemplo constat. cf. v.e. de
Nouae Guineae orbis australis incolis, quos Papus
vocant, Nic. Witsen Noord-en Oost-Tartarye ed.
2. Amst. 1705. Vol. I. pag. 165
De Aethiopibus v.c., Grönlandis, Canadensibus,
Californiis, Kamtschadalibus etc. testimonia iti-
neratorum fide dignissimorum ad manus habeo;
ita vt mihi quidem paradoxon sapere videantur,
quae Roussavivs de cantu contendit, quod homini
non natura sua conuenire videatur etc. Dictionn. de
Musique Vol. I. pag. 170. ed. Genev. 1781. 12.
Ej. Grammatica linguae Anglicanae, cui praefigitur
de loquela s. sanorum omnium loquelarium formatione
tract. grammatico-physicus. Vtor ed. VI. Lond.
1765. 8. (ed. curante Th. Hollis)
Ej. surdus loquens Amst. 1692. 8. ed. princeps –
auct. prodiit s.t. diss. de loquela ib. 1700. & al.
De harum formatione v. cl. Chr. Theoph. Krat-
zenstein tentamen praemio coronatum resoluendi
problema ab acad. scient. Petropolit. propositum: de
natura et charactere sonorum litterarum vocalium etc.
Petrop. 1781. 4.
Jo. Melch. Fr. Albrecht (praes. Hallero) experi-
menta in viuis animalibus circa tussis organa explo-
randa instituta. Goetting. 1751. 4.
Eum quorundam animalium calidorum statum ex-
cipiendum esse, quo hyemali sommo sepulti tor-
pent, vix monitu opus est. Tune enim vt ple-
[Seite 130] rasque reliquas animalis oeconomiae functiones
aut plane cessare aut mirum in modum langues-
cere constat, ita et natiuus eorum calor ad tepo-
rem fere frigidiusculum reducitur.
Philos. Transact. Vol. I. P. II. a. 1758. In animan-
tibus vero antea iam expertus erat cl. Arn. Dun-
tze. v. Ej. exper. calorem animalem spectantia LB.
1754. 4.
Imo vero notum est, Europaei quoque coeli aesti-
vos feruores quandoque suetum caloris humani
gradum superare; id quod ipse expertus sum d.
3. Aug. 1783. quo die in Alpibus Lucernensibus
versabar, et circa meridiem cum viro praestantiss.
Schnyder de Wartensee mercurium thermome-
tri Fahrenheitiani vmbroso in loco vltra 100° ascen-
sum videbam, qui tamen quoties thermometrum
corpori riteapplicabam fere ad 97 mum° subsidebat.
Th. Hutchins (Governor of Albany Fort in Hud-
son’s bay) Experiments for ascertaining the point
of mercurial congelation Lond. 1784. 4. pag. 66 sq.
Gerrit de Veer waerachtighe Beschryvinghe van
drie Seylagien, ter werelt noyt soo vreemt gheboort
etc. Amst. 1598. 4 transv. (quae est ed. princeps
famosi itinerarii).
cl. J.P. Schotte on the Synochus atrabiliosa wich
raged at Senegal a. 1778. Lond. 1782. 8. p. 74 sq.
Nuperum haec Boerhaavii sententia defensorem
nacta est cl. Crell ad calcem versionis Ej. ver-
naculae dissertationum cl. Dobson et Blagden,
quas modo citauimus. Helmst. 1778. 8.
d. Ed. Fryer cogitationes physiologicae de vita ani-
mantium et vegetabilium LB. 1785. 8.
v. Ej. Experiments and observations on animal heat
and the inflammation of combustible bodies etc. Lond.
1779. 8.
Pridem Galenvs non vno loco contenderat ventri-
culum cordis sinistrum dextro calidiorem esse, cf.
v.c. Ej. de temperamentis L. II. pag. 34. ed. Oper.
Bas. 1562. Cl. I. et L. de inaequali temperie ed.
cit. Cl. III. pag. 88 sq.
Pluribus videsis Th. Schwenke haematalogiam
Haag. 1743. 8. pag. 31.
cl. G. Pickel experimenta physico-medica de electri-
citate et calore animali. Wirceb. 1778. 8. pag.
91 sq.
Al. Monro (patr) or. de cuticula humana. oper.
ed. Angl. Edinb. 1781. 4. pag. 54 sq.
Crassissima ingentium quorundam animalium epi-
dermis ex verticalibus fibrillis compacta est, quae
situ suo boleti igniarii texturam quodammodo
aemulantur. Interior eius superficies porosa apparet,
quam subiacentis cutis filamenta, quasi holose-
ricea, penetrant. Luculeutissime singularem eam
fabricam in praeparatis ex balaenae mysticeti
cute depromtis coram video.
Similis quodammodo textura in humana cu-
ticula morbose affecta quandoque obseruatur; vt
in haereditario morbo cutaneo quo anglus sic di-
ctus hystricinus homo cum infantibus suis labo-
rabat. v.G. Edwards’s Gleanings of natural history
Vol. I. tab. CCXII. pag. 3 sqq.
Verum et clauus pedis digitorum et occalles-
centia cuticulae quae calcaneo substrata est in
adultis hominibus et qui plerumque nudipedes
incesserant, non multum subinde ab ea textura
abhorret.
Gu. Hunter in medical obs. and Inquir. Vol. II. p.
52. sq. tab. I. fig. 1. 2. Improbabilis ceterum mihi
videtur egregii viri coniectura, qua has fibrillas
vasa esse excretoria materiei perspirabilis hariola-
tur etc.
Primus in ea quam diximus aethiopum parte id
praestitit amicissimum Sömmerring, cuius liberalitate
egregium id genus praeparatum collectionem meam
anatomicam ornat. cf. Ej. über die körpesl. Ver-
schiedenh. des Negers vom Europäer ed. 2. pag. 46 sq.
B.S. Albini diss. de sede et caussa coloris aethiopum
et caeteror, hominum. c. icon. colorib. distinct. LB.
1737. 4.
Pluribus de his ex professo egi l. de generis humani
variet. natiua pag. 61–77. ed. 2dae.
Jo. Nic. Pechlin de habitu et colore aethiopum, qui
vulgo et Nigritae L. Kilon. 1677. 8.
cl. Camperi de eodem argumento oratio extat in
Ej. kleiner. Schriften. Vol. I. P. I. pag. 24–49.
Jo. Ph. Withoff de pilo humano. Duisb. 1750. 4.
cf. Commentar. societ. scient. Goetting. Vol. II.
cl. King in splendido opere cui tit. a voyage to the
pacifc Ocean for making Discoveries in the North-
ern Hemisphere. Vol. III. pag. 377.
cf. Müller Samml. Russisch. Geschichte Vol. III. pag.
31 et 174.
Bulbulum enim magis firmandis quam nutriendis
pilis inseruire, exinde suspicor, quod ii pilorum
[Seite 148] cinni qui subinde in meliceridibus et steatomati-
bus omenti et maxime ouariorum reperti sunt,
quales dum haec scribo ad manus sunt, bulbis
omnimode careant, quod nullibi infixi melleo isti
sebo nuda tantum contineantur.
Duverney oeuvres anatomiques Vol. I. tab. XVI. fig.
7. 9–14. tab. XVII. fig. 3 sqq.
Abr. Kaau perspiratio dicta Hippocrati, per vniuer-
sum corpus anatomice illustrata LB. 1738. 8.
Ars Sanctor. Sanctorii de siatica medicina. apho-
rismor. sectionibus VII comprehensa. Venet. 1634.
16. quae est plenissima genuina ab ipso auctore
curata editio celebris opusculi, quod Boerhaa-
vivs ipsis Hippocraticis aphorismis praeferre nullus
dubitauit.
v. C. de Milly et cl. Lavoisier in Mém. de l. ac.
des sc. de Paris a. 1777. pag. 221 sq. 360 sq.
Sanctorii Comm. in Iam Fen Imi L. Canon. Ani-
cennae. Venet. 1646. 4. pag. 781.
cf. Jo. Andr. Segner de libra, qua sui quisque cor-
poris pondus explorare posset, Goetting. 1748. 4.
(cl. Estwik) history of Jamaica Lond. 1774. 4. Vol.
II. pag. 352 sq. 425.
Plane specificum quem Aethiopes, et quidem
maxime Angolenses, transpirant odorem mihi ipsi
non vna vice in variae aetatis et vtriusque sexus
id genus hominibus obseruandi occasio fuit.
Calor animalis in foetu humano et reliquorum
mammalium ab ipso matre cum qua secundina-
rum ope cohaeret, sustinetur. Haec igneum pa-
bulum ipsi transmittit, phlogisticatum contra san-
guinem ab eo recipiens. Itaque ipsum neque re-
spirare neque transspirare necesse est.
Aliter vero cum pullo incubato comparatum
est. Huic quidem non magis quoque respiratio
competit, neque ea opus habet, cum igneum ipsi
pabulum ab incubante adueniat matre. Vt vero
phlogiston, huius ignis accessu in ipso euolutum
exitum habeat, porosa ouo concessa est testa, per
quam transspirare oua, maxime si calori exposta
fuerint, notissimum est.
Quam facilis vero sit tam ignis materni ad
pullum transitus, quam phlogisti ex eodem reditus,
patebit ea consideranti quae alias de analogia
inter oui albumen et serum sanguinis (§ 11), tum
et de facilitate dicta sunt, qua aëri per serum in
crassamentum sanguinis agere, licet (§ 12).
Memorabile id genus exemplum cl. Tacconi me-
moriae prodidit in Comment. instituti Bononiens.
Vol. VI. pag. 74 sq.
Id quod iam magni sane ingenii viro, etsi para-
doxo, Jo. Bapt. v. Helmont, perspectum fuit. v. Ej.
de flatibus L. Sect. XLIX. p. 405 sq. ed. Op. 1682. 4.
cl. Mayer Abb. vom Gehirn. Rückmark u. Ursprung
der Nerven. Berol. 1779. 4.
cl. Al. Monro (fil.) obsertations on the structure and
functions of the nervous system Edinb. 1783. fol.
cl. Vicq-D’Azyr tam in Mém. de l’acad. des sc. de
Paris a. 1781. quam in Ej. Planches anatomiques
quorum nuper P.I. Paris. fol. prodiit.
V. Ej. diss. de basi encephali Goetting, 1778. 4. p. 17.
et pluribus Id. citato de aethiopum anacome l. pag.
59 sq.
Jo. Ladmiral icones durae matris in concaua et con-
vexa superficie visae Amst. 1738. fasc. I. II. 4.
Memorabilis est caluariae ossium lamina, quae in
non vnius generis mammalibus tentorii illius
duplicaturam penetrat idemque firmat. Perperam
quidem Cheseldenivs (anat. of the bones cap. 8)
osseum illud tentorium non nisi feris tribuit, cum
idem et in equino genere et phocis etc. repererim,
De vsu eius interim ambigendum videtur. Qui
enim vulgo eidem tribuitur, (nuper adhuc a Laur.
Nihell de cerebro Edinb. 1780. pag. 4.) vt in
velociter salientibus mammalibus cerebellum tuea-
tur, minus arridet, cum et vreus aliaque lentiora
animantia eiusmodi osseo tentorio instructa sint,
velocissimus e contrario ibex, cuius cranium ad
manus habeo, eo careat.
Vieussens nevrograph. vniversal. tab. XVII. fig. I.
Duverney oeuvres anatom. Vol. I. tab. IV.
Halleri icones anat. fascic. I. tab. VI.
cl. Walter de morbis peritonaei et apoplexia. Berol.
1785. 4. tab. III. IV.
cl. Dan. Jo. Taube de sanguinis ad cerebrum ten-
dentis indole. Goetting. 1747. 4.
Malpighi de cerebri cortice c. rel. de viscerum stru-
ctura. Exercit. Lond. 1669. 12.
Ruysch de cerebri corticali substantia ep. poblematic.
XIIma Amst. 1699. 4.
cl. Chr. Frid. Ludwig de cinerea cerebri substantia.
Lips. 1779. 4.
Memorabile phaenomenon primus curatius descripsit
Jo. Dan. Schlichting in Commerc. litter. Norico
a. 1744. pag. 409 sq. tum vberius in Mém. presen-
tés à l’ac. des sc. de Paris T.I. pag. 113.
Causas vero eius numerosis viuisectionibus sa-
gaciter eruit Hallervs. v. discipuli eius, Jo. Drr.
Walstorf experimenta circa motum cerebri, cere-
belli etc. Goetting. 1753.
cf. etiam post cl. de la Mure labores, Lorryi de
eodem argumento dissertationes in Mém. presentés
T. III. pag. 277 sq. 344 sq.
Exoptata haud ita pridem vsus sum opportunitate
eum motum luculentissime in adulto homine ob-
[Seite 164] seruandi et de eodem pericula instituendi. Erat is
adolecens 18 annorum, cui, postquam ante lu-
strum ex alto delapsus caluariae ossa supra fron-
tem ad sinistrum suturae coronariae latus diffre-
gerat, ingens exinde natus ossium hiatus non
uisi communibus integumentis et molli cicatrice
erat obtectus. Hicce hiatus foueam quasi forma-
bat plus minus profundam: maxime nempe pro-
fundam quando dormiebat: vigilanti contra pla-
niorem: variam porro pro respirationis diuerso
rhytmo, ita vt alte subsideret, quoties inspiranti
animam retinere iubebam: inflaretur vero imo
in turgentem tumorem ascenderet, quando vali-
dam exspirationem diutius protrahebat. Erat prae-
terea in fundo foueae pulsus obseruabilis, reliqui
arteriosi systematis pulsui perfecte synchronos,
qualis Petriolo, Vandello aliisque quondam
Halleri aduersariis imposuisse videtur, qui arte-
riosum eum motum cum singulari altero, qui
respirationi vnice respondet, inepte confundebant.
– Obiter adiecisse liceat adolescenti isto ex sinistri
lateris vulnere capitis, dextri lateris brachium et
crus hemiplectica euasisse.
Jo. Jac. Huber de medulla spinali Goetting. 1741. 4.
– Icon adiecta redit inter Hallerianas fascic.
I. tab. II.
propriae Halleri eiusdem partis icones extant ibid.
fascic. VII. tab. IV. V.
cl. Rol. Martin or. de proprietatibus neruor. gene-
ralioribus; praemissa Ej instit. nevrologicis.
v. Haller de partibus c.h. sensibilibus in Commen-
tar. societ. scientiar. Goetting. T. I.
et de iisdem Sermo III. in nov. Comment. Goetting.
T. III.
Petr. Castell experimenta quibus constitit varias h.c.
partes sentiendi facultate carere. Goetting. 1753. 4.
tum tres integrae collectiones ad ingentes lites fa-
cientes, quae super iis scriptis Goettingensibus
per vniuersam Europam excitatae sunt. viz.
Sull’ insensibilita e irritabilita-dissertazioni, transportate
da J.G.V. Petrini. Rom. 1755. 4.
Sulla insensitivita ed irritabilita Halleriana opuscoli
raccolti da G.B. Fabri. Bonon. 1757–59. IV Vol. 4.
et quae Hallero ipso curante prodiit s.t. Mémoires
sur la nature sensible et irritable des parties du corps
humain. Lausann. 1756–59. IV Vol. 12.
In miro dissensu imo contradictione de tendinum
aliarumque, quae textus mox dicet partium in
homine laesarum sensu, mihi quidem semper vi-
sum est negatiuis testimoniis plus ponderis inesse
quam positiuis, ideo quod nihil fallacius cogitari
possit quam aegrotorum iudicium de dolorum in-
ternorum sede. Vt enim exempla hominum ta-
ceam, quos toties de partibus pridem amputatis,
quasi adhuc dolentibus conquestos esse nubes te-
stium extat, vulgatissimum est aegros videre, de
topico et fixo partis cuiusdam dolore diutissime
[Seite 167] querulos, quem tamen post fata in funeris disse-
ctione intemeratum et integerrimum reperis, alium
contra, subinde remotissimum chronica labe affe-
ctum, cuius molestum sensum aeger fallens ad
alienam plane et insontem sedem retulerat.
Et ita quidem v.c. longe faciliores explicatu
mihi videntur querelae Syphiliticorum etc. de
doloribus putatitiis ossium, quam tot contrarii ex-
perimentorum euentus, quales ipse in hominibus
vidi, quorum medulla studiose et consciis aegrotis
vellicata nihil plane ingrati sensus excitauit.
Indies enim magis magisque conuincor, quantis
cautelis et quanta exercitatione et saepe iterata
eiusdem experimenti in non vnius generis animan-
tibus repetitione opus sit in legibus physiologicis
ex viuisectionibus constituendis. Ipse enim, vt
exemplo de medullae putatitio sensu, cuius modo
memini, porro vtar, quando in pluribus tam
mammalibus quam auibus experimentum repete-
bam, valde dissimili euentu id cedere vidi. Ple-
raque enim id genus animalia medullam cylindrici
cuiusdam ossis sibi destrui passa sunt absque vllo
doloris signo; alia perfecte simili modo tractata
vix adhuc appropinquante instrumento conuelle-
bantur, eiulabant etc. Fleri potuit, vt hi, nouo-
rum cruciatuum timore praeoccupati ad insontem
plane instrumenti accessum conuellerentur; fieri
[Seite 168] vero etiam potuisset, vt aliqua istorum animalium,
praecedentis doloris vehementia quasi obtusa; le-
viorem medullae stimulationem non sensissent, et
iamsi neruulis praedita fuisset.
Diuersas de eo argumento auctorum sententias stu-
diose collectas exhibet cl. Lassus sur les découvertes
faites en Anatomie Par. 1783. 8. pag. 299 sq.
v. Hessische Beyträge zur Gelehrsamkeit P.I. et IV.
it. F.N. Nöthig (praes. Sömmerring) de decussatione
neruor. opticor. Mogunt. 1786. 8.
Comment. instituti Bononiens. T. III. 1755. p. 282
sq. fig. 1. 2.
Quam Molinelli obseruationem nuper plu-
rimis confirmarunt et vitro ornarunt cl. viri Fel.
Fontana et Al. Monro: hic opere saepius ci-
tato; ille Tr. sur le vénin de la vipere. Flor. 1781.
4. Vol. II.
conf. post alios de gangliis ex professo agentes cl.
Haase de iis diss. Lips. 1772. 4.
Jo. Caverhill Tr. of ganglions Lond. eod. 8.
cl. Scarpa anatom. annotat. L.I. de neruor. gangliis
et plexubus. Mutin. 1779. 4.
cl. Prochaska de structura neruorum Vindob. 1780. 8.
it. cl. Monro l.c.
cf. ad vniuersam hancce sectionem praeter nume-
rosos alios auctores, passim iam citatos, aut infra
nominandos,
cl. Tissot Tr. des nerfs et de leurs maladies T.I.
v. cl. Jo. H. Rahn Exercit. de causis physicis sympa-
thiae I. (de miro inter animum et c.h. consensu)
Turic. 1786. 4.
Cartesianae hypothesi pondus aliquod accedere
videbatur sectionibus mente alienatorum, quibus
pinealis glandula calculis obsessa reperta est. Ve-
rum curatior obseruatio docuit non in mente ca-
ptis solum, verum et in sanissimis hominibus tan-
tum non omnibus, inde a 12mo circ. aetatis anno
[Seite 175] idem conarium margaritaceis quasi arenulis obsi-
deri: cf. cl. Sömmerring de lapillis vel prope vel
intra glandulam pinealem sitis, s. de aceruulo cerebri
Mogunt. 1785. 8.
Tam cerebelli quam callosi corporis fictitias eas
praerogatiuas mascule refutauit b. Zinn experim.
circa corpus callocum, cerebellum, duram meningem
in viuis animalibus institut. Goetting. 1749. 4.
G. Egger (auctore Laur. Gasser praestantissimo
anatomico) de consensu neruorum Vindob. 1766. 8.
recus. in cl. Wasserberg collect. fasc. II.
cf. quoque cl. Camperi de consensu neruor.
egregias obseruationes, insertas commentario cl.
Coopmans in Al. Monro (patr.) tract. de neruis
Harling. 1763. 8.
it. cl. Isenflamm Vers. einiger praktischen Anmerk.
über die Nerven Erlang. 1774. 8. pag. 116 sqq. et
alias.
Dav. Hartley’s observations on man, his frame, his
duty, and his expectations. Lond. 1749. II Vol. 8.
Ita singularis quorundam hominum acute cetera
sentientium, dispositio est, vt vna saltim alteraue
stimuli specie, aliis hominibus grauiter sensibili,
plane non afficiantur.
Noui v.c. virum Anglum, sensuum acie aeque
ac animi dotibus praecellentem, acute inprimis
olfacientem, pulueris tabacini abstemium etc. qui
vero vnice in resedae odoratae floribus ne mini-
mum vnquam odoratus vestigium deprehendere
potuit.
Exempla hominum qui tantum hunc illumne
colorem distinguere nequiuere, vulgatiora sunt.
Simiae praesertim, papiones, et lemures, plerique
etiam cercopitheci: vtpote quibus omnibus digi-
torum apices in quaternis quibus gaudent mani-
bus mollissimi, et humanorum digitorum in
modum spiralibus lineis distincti sunt.
Grew’s anatomy of plants p. 284 sq.
cl. Petr. Luchtmans de saporibus et gustu LB. 1758.
4. p. 58 sqq.
In canibus ouibusque versicoloribus plerumque et-
iam linguam et fauces reticulo variegato conspi-
cua vidi.
cf. Halleri egregia linguae hominis viui descriptio
in Dictionn. encyclopéd. ed. Ebrodun. Vol. XXII. p. 28.
Jo. Fr. Meckel de quinto pare neruorum cerebri.
Goetting. 1748. 4. pag. 97. fig. 1. n. 80.
Conr. Vict. Schneider de osse cribriformi et sensu
ac organo odoratus Witteb. 1655. 12. quod qui-
dem classicum opusculum in historia physiologiae
quasi epocham constituit, non solum quod primus
in eo functionem olfactus rite constituerit auctor,
sed maxime quod veterum de eius organo tan-
quam emunctorio cerebri somnia dissipauerit.
Odoratui enim inseruire hos sinus, parum vero si
quid vnquam ad vocem et loquelam conferre,
(quae tot physiologorum opinio fuit,) pluribus de-
[Seite 193] monstraui prolus. de sinibus frontalib Goetting.
1779. 4. argumentis vsus multifariis tam ex osteo-
genia, quam ex anatome comparata, et ex phae-
nomenis pathologicis depromtis.
cl. Metzger neruorum primi paris historia Argent.
1766. 4. recus. in cl. Sandifort thesauro Vol. III.
cf. cl. Loder obseruatio tumoris scirrhosi in basi cra-
nii reperti Jen. 1779. 4. – Historiam exhibet
anosmiae quae neruorum primi paris compressio-
nem insecuta erat. Huic quidem alia Jo. Mery
obseruatio opponi posset, qui eosdem neruos vi-
tiatos vidit intemerato ceteroquin olfactu. Quae
vero et me tamen mouent, vt nihilominus primo
isti pari potiores ad ipsum odoratum partes tri-
buam, maxime ex anatome comparata hausta
sunt argumenta, vbi sagacissimis mammalibus,
quorum crania ad mauus habeo, v.c. elephantis,
vrsi, canis, bisulcorum ruminantium, erinacei
etc. amplissima quoque sit et numerosissimis cana-
liculis perforata lamina horizontalis ossis cribri-
formis.
Vti enim ea animantia mammalia, quae reliquis
olfactus acie praestant, qualia modo citauimus,
amplissima instructa sunt olfactus officina; ita et
inter humani generis varietates barbarae nonnul-
lae gentes, quae sagacitate eminent, amplioribus
quoque gaudere videntur odoratus instrumentis.
Ita cranium Indi Americae borealis, (gentis
suae ducis, qui ante 30 cicr. annos Philadelphiae
capite plexus est) quod a cl. Michaelis exinde
[Seite 196] reportatum collectioni meae craniorum diuersarum
generis humani varietatum ornamento est, nares
internas mirandae capacitatis prae se fert: adeo
vt v.c. conchae mediae in bullas insignis ambitus
quasi inflatae sint, et sinus singulares ipsis con-
tentos, a Santorino primum obseruatos, nunquam
alias tam vaegrandes viderim.
Proxime ad eam amplitudinem accedunt nares
internae aethiopum, quorum tria crania ad ma-
nus habeo, etsi valdopere inuicem discrepantia,
in vniuersum tamen olfactus officina latiore con-
spicua, quam et in iisdem hominibus curate ob-
seruauit cl. Sömmerring über die körperl. Verschie-
denh. des Negers etc. pag. 22.
Respondent autem his relationes testium fide
dignissimorum de stupenda fere istorum barbaro-
rum odoratus sagacitate.
de Indis v.c. Americae borealis cf. post alios
Urlsperger Nachr. von der Großbritann. Colonie
Salzburg. Emigranten in America Vol. I. p. 862.
cf. praeter tritissima Duverneii, Vai salvae et Cas-
sebohmii de auditus organo scripta
J. Mery ap. Lamy explication des functions de l’ame
sensitive Paris. 1683. 12.
Vieussens de la structure de l’oreille Tolos. 1714. 4.
B.S. Albini annotat acad. L. IV. tab. I. II.
v. Jo. Rhodivs ad Scribon. Largvm p. 44 sq.
Jo. Alb. Fabricivs de hominibus ortu non differentibus.
Opusculor. pag. 441.
Quartum enim quod inde a Franc. Sylvii tempo-
ribus vulgo recipiunt ossiculum, et lenticulum vo-
cant, si optima et plurima ex adulto homine
exempla consulueris, nullum esse, pluribus ostendi
opere osteologico pag. 144 sq.
cf. ad hanc sectionem cl. Priestley history and pre-
sent state of discoveries relating to vision etc. Lond.
1772. II Vol. 4.
et in tyronum vsum cl. Haeseler Betrachtun-
gen über das menschliche Auge Hamburg. 1771. 8.
Halleri icon. fasc. VII. tab. VI.
Sed instar omnium Zinnii quondam nostri
descr. anat. oculi humani Goetting. 1755. 4. –
recudi fecit cl. Wrisberg collega coniunctissimus
ib. 1780. 4.
B.S. Albini annotat. academ. L. III. pag. 59 sq. L. IV.
pag. 75 sq. L.V. pag. 66 sq.
v. cl. Walter de venis oculi etc. Berol. 1778. 4.
tab. I. fig. 2. tab. II. fig. 2.
Vasa retinae sanguifera egregiae pulcritudinis in
fele viua aquis submersa demonstrare, primus do-
cuit Jo. Mery in Mém. de l’acad des sc. de Paris,
avant 1699. T.X. pag. 656. et a. 1704. pag. 265.
Pulcherrime vero radiatam retinae faciem e
lepore pridem elegantissima icone exhibuit Zinnivs
Commentar. soc. scient. Goetting. Tom. IV. a. 1754.
tab. VIII. fig. 3.
e cuniculo nuper cl. Fontana sur le vénin de
la vipere. Vol. II. tab. V. fig. 12.
Elegantis structurae membranulam primus obserua-
vit Franc. Sandys, celeber praeparatorum ana-
tomicorum artifex; descripsit vero primus et icone
exhibuit Ever. Jac. Wachendorf Commerc. litte-
rar. Nor. a. 1740. hebd. 18.
Ipsum huncce crassiorem limbum in bisulcorum
oculis percurrit canalis ciliaris a cl. Fontana
primum visus (sur le vénin de la vipere Vol. II.
tab. VII. fig. 8. 9. 10.) et a v. cl. Adolph. Mur-
ray curatius descriptus nov. actor. Upsaliens. Vol. III.
v. Leon Euler sur la perfection des verres obiectifs
des lunettes in Mém. de l’ac. des sc. de Berlin. a.
1747. pag. 274.
Pluribus de iis egi tam L. de generis humani varie-
tate natiua ed. 2. pag. 106–122. quam diss. de
oculis leucaethiopum.
Humanum dico oculum; nam in quorundam ani-
malium oculis, quos ad manus habeo, phocae
v.c. et hystricis, verus et imaginarius axis idem
est, neruo optico corneae et pupillae centro ex
directo aduerso.
In optica quaedam Boerhaavii et Halleri commen-
tatur Abr. Gotth. Kaestner. Lips. 1785. 8. p. 7.
cf. Lambert sur la partie photométrique de l’Art du
peintre in Mém. de l’ac. des scienc. de Berlin a.
1768. pag. 80 sq.
Tob. Mayer experimenta circa visus aciem in Com-
mentar. soc. scient. Goettingens. Tom IV.
Gassendi vita Peireskii pag. 175 sq. ed. Hagens.
1655. 4.
cl. Franklin’s Letters on philos. subiects ad calcem
Ej. Exper. on electricity. Lond. 1769. 4. p. 469 sq.
cl. Rob. War. Darwin experimenta noua de spectris f.
imaginibus ocularibus, quae obiectis lucidioribus antea
visis, in oculo clauso vel auerso percipiuntur. LB. 1785. 4.
Sed maxime cf. de hisce, multisque aliis affi-
nibus visus phaenomenis elegantissima obseruata
cl. Meister in Hamburg. Magaz. Vol. XXIII. P. III.
cf. classicas Sulzeri de animae Facultatibus disser-
tationes, Actis Berolinensibus sparsim insertas;
collectas in Ej. vermischten philos. Schriften Vol. I.
Lips. 1773. 8.
it. cl. E. Platner Anthropologie.
et cl. Bonneti varia huius argumenti scripta, maxi-
me autem Ej. Essai de psychologie cuius nuperrima
ed. extat T. VIIIvo collectionis operum viri ami-
cissimi.
G. Gottl. Richter de natura, labe, et praesidiis
memoriae humanae Goetting. 1752. 4.
cl. E. Platner de vi corporis in memoria Spec. I. II.
Lips. 1767. 4. recus. in cl. Baldingeri sylloge opusc.
medico-pract. Vol. III.
cf. desideratissimi De Marées elegans de animi per-
turbationum in corpus potentia specim. Goett. 1775. 4.
cf. Rapport des Commissaires chargés par le Roi de l’
Examen du magnétisme animal. Paris. 1784. 4.
pag. 16.
De microscopica harum fibrarum motricium inda-
gine cf. Wyer. Gul. Muys de carnis musculosae
structura. LB. 1730. 4.
Hallerianam voco irritabilitatem non quod pri-
mut inuenerit eam Goettingensis scholae sidus,
[Seite 240] qui ipse vir summus toties antecessorum suorum
a Giissonii inde temporibus de irritabilitate pla-
cita laudauit, sed quod primus eandem pro digni-
tate prosequutus fuerit, innumeris viuisectionibus
illustrauerit, auxerit, totiusque ab ipso ita instau-
ratae doctrinae summam in vniuersa oeconomia
animali vim et potentiam demonstrauerit; tum
vero etiam vt eandem a Gaubii irritabilitate di-
stinguam, qui vir meritissimus eam physiologicam
vocem ad morbosam sensilitatem solidi viui trans-
tulit.
v. Haller de partibus c.h. irritabilibus in Commen-
tar. soc. sc. Goetting. T. II.
et de iisdem in Nov. Commentar. Goetting. T. IV.
Ex innumeris aliis de eodem capite auctoribus
citasse sufficiat
cl. Zimmerman de irritabilitate Goett. 1751. 4.
cl. Oeder de eadem. Hafn. 1752. 4.
Jac. Eberh. Andreae (praes. Ph. Fr. Gmelin) de ea-
dem. Tubing. 1758. 4.
Alios nonnullos iam passim diximus.
vt et integras tres collectiones scriptorum ad
eandem facientium (v. pag. 166.)
Maxime huc pertinent celebres lites de neruorum
in cordis motum potentia, de opii in cor et ner-
vos agendi ratione etc.
cfr. praeter alia scripta egregia, passim alias
citata
Rob. Whytt’s Essays on the vital and other involun-
tary motions of animals Edinb. 1751. 8. et auctius
in operibus ib. 1768. 4.
cl. Jo. Aug. Unzer erste Gründe einer Physiol. der
eigentl. thierischen Natur thierischer Körper. Lips.
1771. 8.
Jo. H.v. Brunn experimenta circa ligaturas neruorum
in viuis animalibus instituta Goetting. 1753. 4
Glisson de ventriculo et intestinis pag. 191 sq.
Sed prior iam idem experimentum Londinensi
scientiar. societati exhibuerat Jonath. Goddard.
v. Birch’s hist. of the royal Society Vol. II. p. 356.
411 sq.
Hinc periculi plenissima et tamen fere inuincibilis
totiesque lethifera somnolentia rigente sub dio ho-
mines corripiens, cuius placidissimi quidem mortis
generis numerosa lugubria monumenta in niua-
libus Sti Gotthardi cacuminibus vidi.
Similia pericula, quae cl. Banks cum Solan-
deo aliisque sociis in tierra del fuego subiit
graphice describuntur in priore Cookii orbis
periplo apud cl. Hawkesworth Vol. II. pag.
47 sq.
Et quod maxime mirandum, sunt inter eos homi-
nes viuidissimae imaginationis! – Nam de summo
v.c. viro Gotth. Ephr. Lessing hoc relatum le-
gimus (v. Götting. Magaz. 1781. P.I.)
Et ipse generosissimam noui foeminam maximi
ingenii, de qua idem constabat.
cf. Locke’s Ess. concerning human understanding Vol.
I. pag. 74. ed. Lond. 1726. 8.
cfr. v.c. quae de se ipso retulit huc facientia cl.
Hollmann pneumatolog. psycholog. et theol. natural.
Goetting. 1780. 8. pag. 196.
G. Gottl. Richter de statu mixto somni et vigi-
liae que dormientes multa vigilantium munera obeunt
Goetting. 1756. 4.
cf. post innumeros alios de diuturna inedia aucto-
res, Jac. Barthol. Beccarivs in Commentar. in-
stituti Bononiens. T. II. P. I.
it. Flor. Jac. Voltelen memorab. apositiae septennis
hist. LB. 1777. 8.
v. cl. G. Baker in medical Transact. publ. by the Col-
lege of Physic. in Lond. Vol. II. p. 265 sq.
Petr. Kalm de Esquimaux, gente Americana åhoae.
1756. 4.
cl. Curtis in Philos. Transact. Vol. LXIV. P. II. pag.
381. 383.
Jo. Winter ap. Hakluyt principal navigations of
the English nation Vol. III. p. 751.
Plerisque inquam; nam vt singularium hominum
exempla taceam, quibus subinde incisores obtusos
esse videmus, id notasse liceat, me in pluribus
mumiarum craniis dentes istos primores crassa et
obtusa corona praeditos vidisse, ita vt parum a mola-
rium configuratione abhorrerent. Et cum eadem cra-
nia, quae huiusmodi memorabilem varietatem prae se
ferebant, quod ad vniuersam figuram et habitum
singulari isti et fallere nesciae antiquissimae Ae-
[Seite 270] gyptiorum physiognomiae egregie responderent,
quam in idolis, sarcophagis, et statuis veteris Ae-
gypti cernere licet, probabile sane videri posset,
fuisse eam peculiarem dentium formam antiquissi-
mis Aegyptiis propriam, ita vt gentilitiae notae,
fortasse etiam characteris loco haberi possit, quo
vetustissimas et maxime genuinas mumias a simi-
libus serioris aeui funeribus medicatis distinguere
liceat. – Pluribus de his egi in Göttingisch. Ma-
gaz. a. 1780. P.I.
Pringle on the diseases of the army. Append. pag.
XLVIII. L. LXI sq. edit. Lond. 1765. 4.
Macbride’s experimental Essays p. 16.
Hinc barbararum quarundam gentium artificium
ex mansis radicibus potum parandi inebriantem.
Brasiliensium v.c. ex radicibus iatrophae
manihot. v. Hans Staden warhaftig Historia und
Beschr. eyner Landtschafft der wilden, nacketen,
grimmigen Menschfresser Leuthen etc. Marpurg. 1557
4. L. II. c. 15.
Maris pacifici incolarum ex piperis methystici
radicibus. cf. amicissimi G. Forster voyage round
the world Vol. I. p. 406 sq.
it. de vltimo Cookii itinere ipsique fatali splen-
didum opus Vol. I. p. 316 sq.
Fr. Bern. Albinvs de deglutitione LB. 1740. 4.
cf. etiam cl. Haasii musculi pharyngis velique
palatini obseruationibus illustrati Lips. 1784. 4.
Santorini tab. posthum. IV. – VI. fig. 2 – et VII.
B.S. Albini tab. musculor. XII. fig. 11. 17. 28.
v. Matth. van Geuns in Verhandelingen van de
Maatschappye te Haarlem T. XI. p. 9 sq.
Perrault Essais de physique Vol. III. tab. XIV. fig. 1.
cl. Buffon hist. naturelle Vol. IV. tab. XVII. fig. 2. 3.
cf. cl. Jo. H. Rahn mirum inter caput et viscera
abdominis commercium Goetting. 1771. 4.
Dissertazioni di fisica animale e vegetabile. Mutin.
1780. 8. Vol. I.
gali. prodiit Genev. 1783. 8. c. praefat. cl. Se-
nehier, experimenta cl. Gosse recensentis, quibus
hic emeticas aëris atmosphaerici vires deprehendit,
iisdemque ad vlteriorem succi gastrici indaginem
feliciter vsus est.
Quid quod et in funere ipsum ventriculum tunc
inertem et vi sua vitali orbum subinde macerare
et quasi digerere videtur. cfr. cl. Jo. Hunter on
the digestion of the stomach after death. in philos.
Transact. Vol. LXII.
cl. Leveling diss. fistens pylorum etc. Argent. 1764.
4. recus. in cl. Sandifort thes. Vol. III.
Laur. Claussen de intestini duodeni sita et nexa
Lips. 1757. 4. recus. in cl. Sandifort thes. Vol. III.
et huius ipsius cl. Leidensis Professoris tabulae
intestini duodeni LB. 1780. 4.
Obseruationum anatomicar. collegii priuati Amsteloda-
mens. P. II. in quibus praecipue de piscium pancreate
eiusque succo agitur. Amst. 1673. 12.
Figura ductus cuiusdam cum multiplicibus suis ramu-
lis nouiter in pancreate a Jo. Georg. Wirsüng
Phil. et Med. Doct. in diuersis corporibus humanis
[Seite 292] obseruati. Paduae 1642. haec inscriptio est ta-
bulae istius archetypae, sed impensae raritatis,
quam Wirsüngivs ipse fieri curauerat et cuius
exemplo me douauit cl. Caldani.
Maur. v. Reverhorst de motu bilis circulari cius-
que morbis tab. I. fig. 1. 2.
Ruysch ep. problem. V. tab. VI.
Werner et Feller descriptio vasor. lacteor. atque lym-
phaticor. Fascic. I. tab. III. et IV. etsi in easdem
icones animaduertit cl. Fr. Aug. Walter annotat.
academicar. p. 101 sq.
Boui aliisque brutis praeterea peculiares ductus sunt
hepato cystici, quibus felleus latex ex ipso jecore
in vesicam defertur. v. obseruat. anatom. collegii
prinati Amstelodamens. P.I. Amst. 1667. 12. p. 16.
fig. 7.
it. Perrault Essais de Physique T. I. p. 339. tab. II.
Temere autem eiusmodi ductus humano quo-
que hepati tribuere sategerunt nonnulli. v.c.
de Haën in rat. medendi contin. P. II. p. 46 sq.
tab. X. fig. 1.
it. Pitschel in anat. u. chirurg. Anmerk. Dresd. 1784.
8. tab. I.
cl. Casp. Fr. Wolff de vsu plicarum quae in vesi-
culis selleis nonnullorum corporum inueniuntur. in
Act. Acad. scient. Petropol. a. 1779. P. II.
Id. cl. Wolff de vesiculae felleae humanae, ductusque
humani cystici et choledochi superficiebus internis l.c.
P.I. tab. VI.
De coloris in bile varietate v. Bordenave analyse
de Ia bile in Mém. présentés etc. T. VII. pag. 611.
617.
De huius elementi summa in folle dignitate v. Gul.
Moore de bile Edinb. 1780. 8. p. 21 sq.
Etsi enim magna cholelithos intercedat varietas
quod ad figuram, crystallisationem etc. in eo ta-
men quotquot eorum indagaui, (et eos inda
gandi Goettingae frequens occasio est) conuenie-
bant vt facile inflammabiles essent, textura eorum
autem ad eam spermatis ceti quodammodo acce-
deret.
Ej. experimentor. ad veriorem cysticae bilis indolem
explorandam captorum Sect. I. Goetting. 1764. 4.
Paucos e multis citasse sufficiat:
Spielmann de natura bilis Argent. 1767. 4.
Ger. Gysb. ten Haaf de bite cystica LB. 1772. 4.
G. Chr. Utendörfer exper. de bile Argent. 1774. 4.
Dav. Willink consideratio bilis LB. 1778. 8.
Seb. Goldwitz neue Vers. zu einer wahren Physiol.
der Galle. Bamberg. 1785. 8.
cf. curatas Wachendorfii et Woertmanni bilis
bubulae analyses in Huj. diss. de bile, vtilissimo
χυλοποιησεως instrumento. Ultraj. 1745. 4.
Quicquid ad sua vsque tempora de liene innotue-
rat, studiose collegit, et succincte exhibuit Car.
Drelincourt fil. de lienosis ad calcem opusculor.
Patris, ex ed. Boerhaavii p. 720 sq.
tum vero cf. Chr. Lud. Roloff de fabrica et
functione lienis Frf. ad Viadr. 1750. 4.
Bidloo vindiciae delineationum anat. contra animadv.
Ruyschii LB. 1607. 4. tab. III. fig. 1.
Singulares et paulo paradoxas Hewsonis, viri ce-
teroquin praestantissimi, opiniones de functione
lienis, cuius vasa lymphatica pro ductibus excre-
toriis habet etc. v. in opere eius posthumo, cui
tit. Experimental Inquiries P. the 3d. Lond. 1777.
8. C. II. S. XLV sq. XCV sq.
Halleri icones anat. fasc. I. tab. IV. K.M. – et coli-
cam appendicem quam ipse Goettingae a. 1740.
indagauerat, ib. R.
Rob. Steph. Henrici descript. omenti c. iconc noua.
Hafn. 1748. 4.
Chr. Bernh. Albini Specimen anat. exhibens nouam
tenuium hominis intestinor. descriptionem. LB. 1724. 8.
B.S. Albini diss. de arteriis et venis intestinorum ho-
minis c. icon. colorib. distinct. LB. 1736. 4.
Et hae quidem aphthae intestinales vt ouum ouo
simillimae erant iis tuberculis, quae cl. Sheldon
opere infra citando tab. I. pro ampullulis chylo
turgentibus exhibuit.
Benj. Schwartz de vomitu et motu intestinorum.
LB. 1745. 4.
Jac. Foelix de motu peristaltico intestinorum Trevir.
1750. 4.
Colorem saecum biliosum ab ipsa excrementitia
bilis parte deriuandum esse supra (§ 392) iam
dictum est. In ieiuno quidem bilis adhuc integra
aequabili intestinali pulti admixta, ideoque dis-
persa quasi et diluta genuiuum suum colorem
exhibere nequit: postquam vero vlteriore progressu
in binas partes secessit, altera earum, excremen-
titia nempe, faecibus praecipitatis admixta, et
quasi denuo concentrata, pristinum nunc colorem
monstrat, eundemque faecibus ipsis impertit.
Aliter quidem de origine biliosi faecum ileo
contentarum coloris sentit cl. Wolff (in Act.
Petropolit. a. 1779. P. II. p. 245) cum nouam por-
[Seite 328] tionem bilis circa ieiuni fines accedere arbitratur,
exhalando de vesica fellea, penetrandoque in hac sede
in intestinum et in intestini contenta; quae diuersa
forte a bile choledochi, certe non ita cum faeci-
bus, vt illa cum chymo misceatur, dum proprium
suum colorem ad anum vsque conseruet, veraque
adeo bilis permaneat.
At enim vero, praeterquam quod in promptu
caussa sit, quare non prius quam chymus et bi-
lis ipsa in partes suas secesserunt, color iste ob-
seruari possit, dubium mihi adhuc videtur num
vnquam in homine viuo et sano fel ex cystide
sua exhalare et in vicinum intestinum penetrare
possit; cum sane in funeribus recentissimis et fere
adhuc calentibus vix bile tincta viderim vicina
intestina, quae vero praeterlapsis pluribus post
mortem horis aut diebus, late et saturate bilioso
pigmento infecta obseruaui, quando nunc atonica
et iners vesica contentum fel iniquius retinebat,
idemque membranas eius largius transsudans vi-
cinas regiones inquinabat.
Haller de valuula coli. Goetting. 1742. 4. – recus.
in Oper. minor. T. I. p. 580 sq.
Notissimi sunt de vero memorabilis huius valuulae
inuentore, auctorum dissensus, de quibus adeant
quorum interest, Halleri elementa T. VII. P.I.
pag. 142.
Certus interim scio diu ante eorum tempora
quibus egregium illud inuentum vulgo tribuitur,
id ipsum ad amussim cognitum et perspectum
fuisse viro summo et de humana anatome immor-
[Seite 330] taliter merito Gabr. Fallopio. Extat enim eius
codex quidam anecdotus in Bibliotheca acade-
miae nostrae, in quo praeter alia continetur quo-
que Ej. anatomia simiae, vbi in demonstratione
publica Patavii habita d. 2. Febr. a. 1553. valuulae
coli structuram et vsum sequentibus explicat:
‘„Coeci vsus est in simiis ne regurgitet cibus ad par-
tes superiores cum prona incedunt: quodque hic vsus
sit, signum est, quia si in rectum aqua immittatur,
aut flatus, perueniet in coecum, non transgredietur
autem crassa. At si superius immittatur, pertransiet.
Ratio est: quia ad insertionem ilei plicae sunt duae
quae in inflatione et repletione comprimuntur, vt in
corde fit, et prohibent regressum: vnde nec clysteria
possunt peruenire ad partes illas, et pertransire, ita
vt eiiciantur per vomitum in homine, nisi debilibus
et morbo existentibus intestinis.„’
Recentis et intemeratae valuulae iconem exhibet
B.S. Albinvs annotat. acad. I. III. tab. V. fig. 1.
Flatu vero et exsiccatione mutatam v. in San-
torini tab. posth. XIV. fig. 1. 2.
Lieberkühn de valuula coli et vsu processus vermicu-
laris LB. 1739. 4.
Joach. Vosse de intestino coeco eiusque appendice ver-
miformi Goetting. 1749. 4.
cf. ad hanc sectionem post sparsas antecessorum
labores
W. Hewson’s Experimental Inquiries into the lympha-
tic system Lond. 1774. 8.
cl. Sheldon et Werneri ac Felleri opera alias
citata.
it. cl. Mascagni prodrome d’un ouvrage sur les vaisseaux
lymphatiques etc. Senis. 1784. fol.
Elegans est experimentum, quod quidem primo
intuitu viis istis chyli clandestinis fauere videtur,
et cuius notitiam cl. Caldanio debeo; vbi agna
[Seite 341] aut hoedo bene antea pasto, duplex iniicitur
vinculum; alterum scil. venae, quae ipsi est pro
sinistra subclauia: alterum, idemque quam arctis-
simum mesenterio ad ipsam eius prope lumborum
vertebras originem. Egregie tunc conspicua red-
duntur lactea et lymphatica quae vtrique vinculo
interiacent; tum et lymphatica ex artubus infe-
rioribus adscendentia. Tum vero momento primo
intumescunt etiam lactea in ipso mesenterio inter
intestina et vinculum decurrentia; sed paulo post
eadem deplentur et quasi euanescunt, ita vt visui
plane se subducant.
Verum singulare hocce phaenomenon mihi
quidem non tam ex clandestino quodam chyli ex
vasis lacteis in vicinas venas sanguiferas secessu,
quam exinde deriuandum videtur, quod ista lactea
non obstantibus valuulis suis contentum chylum
retrogrado motu (quo ipso nuper satis feliciter
vsus eit cl. Darwin ad illustranda quamplurima
phaenomena pathologica) in ipsum intestinorum
cauum repellant. Neutiquam enim inuincibilem
esse earum valuularum resistentiam, sed iniquius
eas lumen vasorum absorbentium claudere pridem
notum est; ita vt subinde in administratione ea-
rum anatomica non difficulter ex truncis versus
radiculas eorum propelli possit argentum viuum.
v. Halleri obseruationes de ductu thoracico in thea-
tro Goettingensi factas. Goetting. 1741. 4.
cf. praeter aitos passim citatos et adhuc citandos
Jo. Fr. Meckel de vasis lymphaticis glandulisque
conglobatis. Berol. 1757. 4.
cl. Alex. Monro fil. de venis lymphaticis valuulosis.
ib. eod. 8.
Ambages istas rite perpendenti quibus prouida vti-
tur natura ad subigendos et assimilandos humores
resorbtos, antequam vitali sanguinis fluento ad-
misceantur, et ab altera parte dira symptomata,
palpitationes cordis, conuulsiones etc. cogitanti
quae vel exiguae portionis, insontis alias liquidi,
ope chirurgiae infusoriae in sanguinem immissio-
nem sequuntur, magis sane magisque persuasum
videbitur nullam esse venarum sanguiferarum re-
sorbtionem vllius heterogenei laticis, praeter ipsissi-
mum sanguinem (v.c. in erectione membrorum
quorundam, erubescentia, placentae functione etc.):
– et ad lymphaticum systema pertinere eas ab-
sorbtiones, quae Hallervs venis rubris tribuere
sategit, de c.h. functionib. Vol. I. p. 281 sq.
cf. viri summi Jo. Bernoulli diss. de nutritione.
Groning. 1669. 4. qua istam perpetuam etsi in-
sensibilem solidorum tum iacturam tum reparatio-
nem tanti aestumat, vt quouis ad summum trien-
nio integrum corpus et destructum et denuo re-
natum dicere liceat.
v. cl. Kemme Beurtheilung eines Beweises vor die Im-
materialität der Seele aus der Medicin Hal. 1776. 8.
it. Ej. Zweifel u. Erinnerungen wider die Lehre der
Aerzte von der Ernährung der festen Theile. ibid.
1778. 8.
v. post alios curatissima G.L. Koeleri nostri expe-
rimenta circa regenerationem ossium. Goetting.
1786. 8.
Neque praeterea in vniuersum vim sentio argumenti
quo summus Hallervs ad demonstrandam eam,
loquimur, iacturam et reparationem par-
tium corporis humani mollium vtitur, quando
Elementar. T. VIII. P. II. p. 54. inquit: ‘„Si ossa et
dentes renouantur, si adeo vetusta elementa delentur,
et noua iis succedunt, de aliis corporis partibus,
minus firmis, non oportet dubitare.„’
J. Robertson on the specific gravity of living men.
in philos. Transact. Vol. I. P. I. p. 30 sq.
Libellis passim citatis, tum et diss. de glandulis con-
globatis Lond. 1689. 4.
Sed maxime cf. Ej. opera posthuma ib. 1697.
fol. et alias edita.
v. Ger. Blasii renum monstrosorum exempla ad cal-
cem Bellini de structura et vsu renum edit. Am-
stel. 1665. 12.
Eustachii tabulae I-V. quae quidem ad classicam
Ej. de reuibus tractationem pertinent: c. rel. sum-
mi viri opusc. anatomicis Venet. 1564. 4. editam.
it. tab. XII.
Ductus hice secernentes Ferreinio imposuisse vi-
dentur vt eos pro nouo plane vasculorum genere
haberet, quae vasa neuro-lymphatica s. tubulos albos
vocabat, quibus in vniuersum viscerum parenchy-
ma conflatum putabat, et quae tantae tenuitatis
esse asserebat, vt longitudo eorum quae singulo
adulti hominis reni inessent, 10000 orgyiarum,
seu 5 leucarum stadium aequaret.
v. cl. Hallé sur les phénomenes et les variations que
presente l’Urine considerée dans l’état de santé. in
Mém. de la Soc. de Médec. Vol. III. p. 469 sq.
cf. cl. Pickel experimenta ap. Jo. Jac. Harten-
keil de vesicae vrinariae calculo Wirceb. 1785. 4.
pag. 27.
cf. post alios Jo. Alb. Schlosser de sale vrinae
humanae natiua LB. 1758. 4.
Jos. Wenc. Tichy de arenulis in latio adparentibus
vt infallibili, salutaris morborum euentus, signo pro-
gnostico. Prag. 1774. 8. p. 59 sq.
vid. cl. Bertholet in Mém. de l’ac des sc. de Par.
a. 1780. p. 10 sq.
cl. Th. Lauth (praes. Spielmann) de analysi vrinae
et acido phosphoreo Arg. 1781. 4.
Id quod nuper adhuc confirmatum vidi gemellis
mihi allatis abortiuis diuersi sexus 16 circ. hebdo-
madum, qui etsi ineffabili elegantia conspicui et
ad amussim pro sua aetate tenella perfectissime
efformati sint, genitalium tamen differentiam non
nisi curatiore indagine obseruabilem prae se ferunt;
quod ad reliqua autem, vniuersam sc. figuram,
physiognomiam, lumborum mensuram etc. etc. vt
ouum ouo sibi simillimi sunt.
cf. celebres virilis femineique corporis binas figu-
ras, procul dubio ab ipso Titiano, pictore summo
profectas, in Vesalii epitome suor. libror. de c.h.
anatome Basil. 1542. fol.
Hallerj progr. de herniis congenitis recus. in Ej.
opusc. patholog. p. 311 sq. Vol. III. operum minor.
cf. cum hac icone aliae hactenus editae, viz.
cl. Jo. Hunteri in fratris Guil. medical commentaries.
cl. Camperi in Verhandelingen van het Matschappye v.
Haarlem VII D. 1 St.
cl. Girardi in appendice ad tab. posth. Santorini.
et cl. Vico d’Azyr in Mém. de l’ac. des sc. de Par.
a. 1780.
Contigit haud ita pridem cl. Soemmerringio tam
vniuersa quae testem constituunt vasa, quam
integrum caput epididymidis argento viuo feli-
citime replendi. cf. Ej. über die körperl. Versch.
des Negers vom Europäer p. 38.
v. cl. Monro fil. observations, anatomical and phy-
siological Edinb. 1758. 8. tab. I.E.E.E.F.G.H.
v. Fr. Schrader de microscopior. vsu in nat. sc. et
anatome Goetting. 1681. 8. p. 34.
cf. W. Fr. v. Gleichen über die Saamen u. Infu-
sionsthierchen Norimb. 1778. 4. tab. I. fig. 1. col-
lata c. tab. IV. fig. 1.
cf. praesertim cl. Spallanzani tam in opuscoli di
fisica animale e vegetabile Mutin. 1776. 8. Vol. II.
quam in Dissertazioni etc. ib. 1780. 8. Vol. II.
Smegma hoc in iunenibus, praesertim quanda
aestuperfusi incalescunt, facile congeri et in caseo-
sum quasi coagulum abire, quod acrimonia sua
irritet etc. vulgo notum est. Maxime vero huic
incommodo obnoxii sunt calidarum regionum in-
colae, et princeps ideo circumcisionis vsus in eo
consistere videtur, vt importunae eiusmodi conge-
stioni praecaueatur. Hinc et sub torrido Seue-
gambiae coelo christianos subinde praeputium sibi
rescindi curare nouimus, et Europaeos contra
non circumcisos in oriente degentes molestiis
istis frequentissime infestari. Pridem ideo chirur-
giae sui aeui celeber restaurator, Guido de
Cauliaco, (qui sec. XIV medio cl.) circumcisio-
[Seite 407] nem et aliis praeter Judaeos et Saracenos multis
esse vtilem dixit –: ‘„propterea quod non
congregantur sordities in radice ba-
lani et calefacerent ipsum.„’ Chirurgiae
Tr. VI. doctr. II. p.m. 111.
Gysb. Beudt de fabrica et vsu viscerum vropoieti-
corum LB. 1744. 4. – recus. in Halleri collect.
disput. anat. T. III. tab. III.
v. Haller in Commentar. soc. scient. Goetting. Vol.
I. pag. 12. sqq.
Exemplorum icones exhibet Gautier in obser-
vations sur l’hist. nat. a. 1752. 4.
Idemque smegma cum calidis in regionibus facile
simili ac apud viros congestioni et irritanti acri-
moniae obnoxium sit, simili quoque puellarum
circumcisioni ansam praebuit, plurimis Africae
Asiaeque calidioris gentibus sollemni. Iconem
pudendorum circumcisae eiusmodi puellae Arabi-
cae 18 annorum, ad viuum factam, rarissima op-
portunitate feliciter vsus ex orientali itinere retu-
lit cl. Niebuhr (v. Ej. Beschreib. von Arabien p.
77 sq.) mihique vt eam publici iuris facerem
amice concessit.
Aeri incisam dedi in l. de generis hum. varie-
tate tab. II. fig. 4.
Quid quod et numero ludere aliquando visae sunt.
– cf. optimus Neubauer de triplici nympharum
ordine Jenae 1774. 4.
De singulari nempe Hottentottarum cutaneo
ventrali; quod vero pridem ad nymphas enormes
pendulas retulit medicus autopta Wilh. ten Rhy-
ne de promontorio b. spei pag. 33.
Simile quid de Kamtschadalicis feminis
refert Steller Beschr. v.d., Lande Kamtschatka
pag. 300.
Elegantissimis eiusmodi ciliis obsitum hoc ostium
vrethrae video in memorabili specimine genitalium
vetulae annosissimae, tam hymene intemerato,
quam reliquarum partium obscenarum perfectis-
sima et quasi elaboratissima efformatione conspi-
cuarum, quae a cl. Büchnero accepi, medico
apud Gothanos longe meritissimo meique aman-
tissimo.
Huc quoque referenda foramina duo a Jo. Dryan-
dro in extremo vuluae viuentium mulierum sae-
pissime visa. v. Nic. Massae epist. medicinal. T.
I. p. 123. b.
Jo. Gottfr. Weisse (praes. G. Rud. Boehmer)
de structura vteri non musculosa, sed celluloso. vas-
culosa Vitemb. 1784. 4.
v. argumenta cl. Walteri in Betracht. über die
Geburtstheile des weibl. Geschl. p. 25 sq.
Stenonis enim primus mulierum testes ouario
analogos dixit a. 1667. v. Ej. elementar. myole-
giae specimen pag. 117 sqq.
Cum hactenus vix meliora de dubio eo liquore
norimus, praeterquam quae summus Harvaevs
de eo memoriae prodidit Exercit. de generat. ani-
[Seite 420] malium pag. 95. ed. Lond. 1651. 4. liceat verba
eius adiungere. Monet autem ‘„non omnes quo-
rumlibet animalium foeminas, nec mulieres quidem
omnes, talem humorem emittere, nec citra eiusmodi
emissionem conceptum necessario frustrari; (noui
enim plurimas – inquit – quae citra talem eie-
ctionem foecundae satis essent, et nonnullas etiam
quae postquam emissionem eiusmodi expertae sunt,
maiore quidem voluptate in coitu delectarentur, sed
de foecunditate solita plurimum amitterent. Infinita
etiam exempla sunt foeminarum, quae, licet in coitu
voluptatem sentiant, nihil tamen emittunt et nihilo-
minus concipiunt.) Miror maxime, eos, qui emis-
sionem hanc ad generationem necessariam putant,
non animaduertisse, humorem illum foras eiici, et
circa clitoridem vuluaeque orificium vt plurimum
profundi; raro intra vuluam, nunquam vero intra
uterum, vt cum maris spermate misceatur; esseque
consistentia serosum s. ichorosum, ad modum vrinae;
non autem, geniturae instar, lentum atque vnctuo-
sum; vt tactu facile innotescit.„’
Vulgo quidem scriptores historiae naturalis, et
inter eos cl. Buffon nonnullis praeter humanum
genus aliis animantibus mammalibus (praesertim
ex simiarum ordine) periodicum huiusmodi fluxum
tribuunt. Postquam autem plures simias feminas
ipsarum earundem specierum de quibus id me-
moriae proditum est. (v.c. simiam syluanum,
cynomolgum, papionem mandril etc.) per plures
continuos annos eoram obseruandi occasione vsus
sum, facile perspexi putatitia illa catamenia aliis
plane nulla esse, in aliis, et quidem eiusdem
cum istis speciei, ad parcam sed vagam et omni
periodico ordine plane destitutam haemorrhagiam
vteri redire.
Perunigata quondam sed fabulosa fama de in-
tegris gentibus, Americanis maxime, catame-
niorum fluxu destitutis hodienum vix adhuc re-
futatione eget. Ortum vero exinde duxisse vi-
detur, quod Europaei istas regiones inuisentes
etiamsi innumeras tantum non plane nudas se-
quioris sexus incolas viderint, nunquam tamen
menstruae purgationis inquinamenta in ipsis ob-
seruauerint: cuius vero rei duplicem fuisse cau-
sam probabile est; partem nempe quod apud
istas Americae gentes feminae quamdiu men-
struatae sunt, felici praeiudicio pro venenatis
quasi habeantur et a sociali cousortio arceantur,
inque remotioribus tuguriolis e hominum con-
spectu remotae tamdiu benefico ipsis otio fruan-
tur. – Partem vero etiam laudatam ipsarum
corporis munditiem et modestam crurum positu-
ram eo conferre, vt nulla catameniorum vestigia
in oculos incurrant, expresse monentem lego
Adr. van Berkel in Amerikaansche voyagien na
Rio de Berbice en Suriname pag. 21.
Adeant quorum interest, post alios Abr. D’orville
(praes. Hallero) causae menstrui fluxus disquisitio-
nem. Goetting. 1748. 4.
Gisb. Verz. Muilman an ex celebrata hactenus opi-
nione de plethora vniuersali vel particulari vera flu-
xus menstrui caussa explicari possit? LB. 1772. 4.
Jac. Fr. Martley de mensibus. Edinb. 1783. 8.
Theod. Traug. Jaehkel (praes. Krause) aetiologia
fluxus menstrui Lips. 1784. 4.
cf. Jac. Anemaet de mirabili quae mammas inter et
vterum intercedit sympathia LB. 1784. 4.
Recte monente cl. G. Rud. Boehmer de consensu
vteri cum mammis caussa lactis dubia Lips. 1750. 4.
Grauidis, praesertim quando prima vice vtero ge-
runt, flauescunt plerumque papillae.
Samojedicis vero feminis, etsi adhuc intactis,
papillas nigerrimas esse, afferit autopta cl. Kling-
staedt in Mém. sur les Samojedes et les Lappens
pag. 44.
Fl. Jac. Voltelen (praes. Hahnio) de lacte hu-
mano obseruationes chemicae LB. 1775. 4.
Rem in Russia vulgatissimam esse asseritur in Com-
mentar. acad. sc. Petropolit. Vol. III. p. 278 sq.
Est in viciula nostra hircus iam nouennis, tam
magnitudine corporis quam robore insignis, toties
mihi visus, cui inde a sex retro annis alternis qui-
busuis diebus dimidiam libram sapidi lactis emul-
gent. Simillimus capro Lemnio, de quo idem
refert Aristoteles in hist. animal. L. III. p. 259.
ed. Gil. Du Val.
Nisi huc referre velis quod, primum in Suecia ob-
seruante Wargentino, plurimi partus in m. Se-
ptembrem incidere soleant, qui praecedenti re-
sponderet Decembri. v. Swensk. Vetensk. acad.
Handlingar. a. 1767. Vol. XXVIII. p. 249 sq.
cf. bina Ruyschio visa exempla vterorum mulie-
brium post recentem impraegnationem dissecto-
rum.
Alterum nempe aduersarior. anat. medico-chir-
urg. Dec. I. tab. II. fig. 3. meretricis a iuueue sta-
tim post venereum cum ipsa complexum, tru-
cidatae.
Alterum thesauro anat. VI. p. 23 sq. tab. V.
fig. 1. mulieris paucis horis grauidae et in adul-
terio a marito occisae.
Impetum consideranti, quo semen virile eiaculatur,
et ab vtero deglutitur quasi, quamque perexigua
eius quantitas (monstrantibus experimentis in
animalibus captis) ad foecundandum sufficiat, fa-
cile erit ea intelligere, quae de feminis passim
referuntur, quas integro hymene concepisse legi-
mus et vulgo ad demonstrandam nescio quam
auram seminalem adhibentur.
cf. Jo. Chph. Kuhlemanni observ. circa negot. gene-
rationis in onibus factae Goetting. 1753. 4. c.f.c.
v. Gul. Hunter anat. vteri grauidi tab. XV. fig. 5.
tab. XXIX. fig. 3. tab. XXXI. fig. 3.
Primus de origine huius membranae (cuius quidem
curatiorem notitiam Gul. Huntero debemus)
recte praecepisse videtur Aretaeus Cappadox
de caus. et sign. morbor. diuturn. L. II. c. 11. p. 64
sq. ed. Boerh.
Post restaurationem autem anatomes eandem
restituit Fallopius observ. anat. p. 207.
Est Chorion siue nude sic dictum, siue spongio-
sum, tomentosum, fungosum, filamentosum, reticu-
latum sequentis aeui auctorum. Inuolucrum mem-
branaceum B.S. Albini etc.
Primam quantum noui eius iconem exhibuit
Ruyschius thes. anat. V. tab. I. fig. 1. F.B.C.G.
cf. B.S. Albini annotat. acad. L.I. tab. III. fig. 1. e.
Gul. Hunter l.c. tab. XXXIII. fig. 1–4.
Quod Tab. IV. exhibui ouuium, ex pluribus ideo
felegi, quod tenellae suae aetati eximiam
pulcritudinem, et intemeratam integritatem iun-
ctam habeat. Ob lagenae autem cylindricae li-
quoris plenae amplitudinem cui suspensum inhae-
ret, icon ceteroquin curatissima maius adhuc ob-
iectum exhibuit quam reuera est, vbi amnii vesi-
cula vix pisum maius magnitudine aequat.
Feminae est athletici habitus, tertium graui-
dae, cui postquam prima vice intermiserant cata-
menia, fortuito et repentino abortu excidit:
adeoque ad primum grauiditatis mensem referen-
dum videtur.
Recentissimum mihi allatum suspensa aperui
manu, et chorion crystallina sua aquula, amnion
autem liquore sui nominis plenum inueni. Cetera
autem neque funiculi neque embryonis minimum
adhuc vestigium; sine quod formationis eius ter-
minum nondum attigerit ouum, (et in tanta
amnii paruitate huic formationi iam locum esse,
valde dubito) siue quod in vniuersum sterile fue-
rit s. subuentaneum. Adfuisse enim iam foetu-
lum et maceratione tantum resolutum disparuisse,
cruda ouuli integritas et amnii interior superficies
vndique glabra credere vetant.
Membrana media Rouhaulti, Halleri etc.
cf. in vuiuertum de variis oui tunicarum syn-
onymis et homonymis Halleri elem. physiolog.
Vol. VIII P. I. p. 194 sq.
et Tabarrani ep. ad Bartalonum in Atti di
Siena T. VI. p. 224 sq.
Vulgatas contra de foetibus narrationes qui vm-
bilicalibus plane caruisse vasis dicuntur, neminem
obiecturum spero, qui vel obiter istis historiolis
criticam facem attulit.
Fictitia enim Mauricaei, Kerckringii aliorumque
commenta et icunculas foetuum vnius aut pau-
carum dierum hodienum refutare non amplius
opus est.
Adeant quibus non ipsa eiusmodi humanae spe-
ciei fragilia primordia ad manus sunt, icones cu-
ratas in Ruyschii thesaur. anatom. VI. tab. II. fig.
2. 3. 4. 5. 8. 10. thesaur. X. tab. III. fig. 1.
it. B.S. Albini annotat. acad. L.I. tab. V. fig. 4. 5.
Trew in commerc. litter. Norico a. 1739. tab. III.
fig. 4. 5.
Verum vt in vniuersum haec ratio non adeo con-
stans dicenda est; ita et gentilitia varietas ean-
dem intercedere videtur.
Raritatem gemellorum apud Grönlandos ex-
presse notat Eggede in descr. du Grönland p. 112.
Memorabilis e contrario frequentia eorum ap.
Hibernos, vbi ad singulorum partus se habent
fere vt I: 53. v. (Rich. Twiss) tour in Ireland
pag. 18.
Rarissime accidit quod gemelli communi quoque
amnio contineantur. v. Jac. de Puyt in Verhan-
del. der Zeeuwsch Genootsch. te Vlissingen T. IX.
p. 423 sq.
Hoboken anat. secundinae hum. repetita p. 522 sq.
fig. 38. 39. 40.
Eiusmodi fabricam vlterius in ipsis placentae
ramis ornauit cl. Aug. Chr. Reuss. cf. Ej. nov.
observ. circa structur. vasor. in placenta hum. Tubing.
1784. 4.
Jo. Noreen de vracho Goetting. 1749. 4.
cl. Ph. Ad. Boehmer de eodem, ad calcem anato-
mes oui hum. foecund. sed deformis. Hal. 1763. 4.
Hinc quorundam auctorum opinio qui foetum
magis lacteo matris chylo quam sanguine eius
nutriri autumant. cf. Abr. Brill obs. de humore
lacteo in placenta humana Groning. 1768. 8.
cf. de vario habitu quem decidua altero grauidita-
tis dimidio prae se fert Gul. Hunter anat. vteri
grauidi tab. XXIV. fig. 3. 4. tab. XXIX. fig. 4. 5.
collata tab. XXIX. fig. 2.
v.c. Hallervs vir summus, qui omnia viscera et
ipsa ossa futuri foetus, sed fere fluida ideoque inuisi-
bilia, pridem ante eius conceptionem in germine
materno praeformata fuisse nude asserebat.
Vtebatur ad huius hypotheseos demonstratio-
nem maxime argumento a continuitate membra-
narum et vasorum sanguiferorum inter pullum
incubatum eiusque vitellum desumto. vid. Ej.
opera minora T. II. p. 418 sq.
At enim vero quo saepius oui incubati phae-
nomena in scholis physiologicis ad naturam de-
monstrandi occasio mihi nata est, eo minus
argumento isti roboris inesse intellexi.
Neque satis mirari possum, qui immortalis
Hallervs inoculationem sic dictam vasorum
pulli cum vasis vitelli adeo constanter, fere vt
[Seite 462] absonam reiicere potuerit, cum tamen in ouuli
humani cum vtero grauido nexu, perfecte simil-
limam inoculationem receperit et defenderit!
cf. Ej. elementa physiol. (ed. Lausann. 1778.)
T. VIII. P. I. p. 94. collata p. 257.
Adeant quorum interest differentiam nisus forma-
tiui a vi plastica veterum, aut a vi essentiali cl.
Wolffii vno quasi conspectu intuendi, scriptum
über d. Bildungstrieb p. 13–18.
Ita Newtonvs de attractione, in quaestionibus ad
calcem optices p. 386. – ‘„hanc vocem attractionis
ita accipi velim vt in vniuersum solummodo vim
aliquam significare intelligatur, qua corpora ad se
mutuo tendant, cuicunque demum causae attri-
buenda sit illa vir.„’
cl. Lichtenberg in Nov. Commentar. soc. scientiar.
Goetting. Vol. VIII. et Commentation. eiusd. socie-
tatis Vol. I.
Plura earum vberius exposui in Commentation. soc.
scientiur. Goettingens. Vol. VIII.
Plura id genus exempla exhibui l.c.ansam praebente
celebri apud Hippocratem de aëre, aquis et locis
relatione de Macrocephalorum ad Pontum
Euxinum craniorum forma quondam arte efficta,
temporis vero progressu connata et hereditaria.
Nuperum istiusmodi exemplum retuli in Commen-
tat. soc. scient. Goettingens. Vol. VIII.
Notum est, innumeros fere auctores eum nixum
et foerus propulsi impetum tantum fecisse, vt
[Seite 476] ipsa peluis ossa exin sub partu aliquanto ab inui-
cem distendi putarent. cf. farraginem citatorum
eo facientium ap. Jan. Peters. Michell de syn-
chondrotomia pubis p. 52 sqq. ed. Amst. 1783. 8.
Esti autem cum argumentis a fabrica partium
desumtis, tum obseruationibus de ea re factis
persuasus sim, intumescere vtique aliquantum sub
ipsa grauiditate, maximeque ea versus sinem ver-
gente synchondroses peluis earumque ligamenta,
(cuius phanomeni causam partim quidem in diu-
turna humorum congestione, tum vero et in
pondere prementis vteri et inde nata iniquiore et
fere torpente venarum lymphaticarum eius regio-
nis actione quaerere liceat;) eam tamen vim istis
ossibus sub ipso demum partu, tam subito inferri
posse valde dubito. Et quae de aliqua pubis
ossium obsequiosa mobilitate passim in puerperis
obseruata relata legimus, sane potius ad tumidae
hactenus synchondroseos relaxationem ex cessante
subito pondere antea premente oriundam, quam
ad violentam quandam dilatationem referre malim.
Eam vterini caui aut praegnantis aut recenter enixi
partem post Nic. Massam passim appellarunt co-
tyledonas, similitudine desumta a ruminantium
bisulcorum vtero grauido, cui eiusmodi acetabula
adhaerent, corpuscula sic dicta glandulosa chorii,
quae placentae humanae respondent, excipientia.
Quicquid enim acetabuli in modum cauum
esset, veteres κοτυλην vocarunt. – cf. Joach. Ca-
merarii comm. vtriusque linguae, p. 256. 384.
Cf. ad hanc sectionem praeter numerosos alios,
Trew de differ. quibusdam inter hominem natum
et nascend. intercedentibus Norimb. 1736. 4.
Röderer de foetu perfecto Argent. 1750. 4.
Andr. et Fr. Roesslein (fratres) de differentiis
inter foetum et adultum ibid. 1783. 4.
tum et Theod. Hoogeveen de foetus humani
morbis LB. 1784. 8. p. 28 sq.
et Fr. Aug. Walter annotat. academicae alias
iam citatae, p. 44 sq.
cf. Herm. Bernard de eo quo differt circuitus san-
guinis foetus ab illo hominis nati. recus. in Over-
kampii collect. T.I.
Job. Wenc. Czikanek de actuosa hominis nascituri
vita s. circulat. foetus ab hominis nati diuersitate.
recus. in Wasserbergii collect. T. IV.
Sabatier sur les organes de la circulation du sang du
foetus ad calcem Fj. Tr. complet d’Anat. Vol. III.
p. 386 sq. ed. 1781.
Eustachivs de vena sine pari. pag. 289 opusculor.
Ej. tab. VIII. fig. 6. tab. XVI. fig. 3.
Haller de foramine ouali et Eustachii valuula.
Goetting. 1748. fol. c.f.æ. – et longe auctius
inter Ej. opera minora T. I. p. 33 sqq.
De singulari cl. Wolffii sententia qua foramen
ouale pro ipsius venae canae inferioris altero ostio
habet, quod itidem in aurem sinistram ac alterum
vulgo notum in aurem dextram hier, cf. Nov.
Commentar. acad. scient. Petropolit. T. XX. pro a.
1775.
Conditiones quibus hoc fiat et cautelae quibus
ideo in pulmonum sic dicta docimasia, eiusque in
foro vsu et auctoritate opus est, non sunt huius
loci. Legant quorum haec intersunt post tot
alios, grauissimum Gul. Hunteri scriptum post-
humum in medical observat. and Inquiries Vol. VI.
p. 284 sq.
v. cl. Portal in Mém. de l’acad. des sc. de Paris
a. 1769. p. 55 sq.
cl. Metzger de pulmone dextro ante sinistrum
respirante Regiom. 1783. 4.
Aug. Lud. de Hugo de glandulis in genere et spe-
ciatim de thyma Goetting. 1746. 4. fig. 2.
Humana inquam osteogenia: – in pullo enim
incubato eadem longe serius, sub initium nempe
noni demum diei auspicatur, qui quidem termi-
nus septimae supra decimam humanae grauiditatis
hebdomadi respondet. Natura enim, si quid ha-
riolari licet, in humano foetu aliisque viuo partu
editis, ideo celerius procedere videtur in forman-
[Seite 492] dis ossibus (quae vniuersi corpusculi rudimenta
quasi et fulcra sunt,) vt fortuitis eius deforma-
tionibus praecaueat, quibus auium pulli, testaceo
suo tegmine muniti longe minus expositi sunt.
Caueodum itaque ne obseruationes de pullo
incubato institutae minus circumspecte ad humani
embryonis formationem transferantur, qui quidem
lapsus ipso summo Hallero contigit, ea quas
de pullorum ossibus demonstrauit et etiam de aliis
animalium clossibus vera esse, et de ipso demum
homine, nude asserenti.
Cuiusmodi praeiudicium adeo postea inualere
cepit, vt non defuerint medici, qui ad foren-
ses de partu praematuro lites componendas
responsa ferentes ex eiusmodi temeraria incuba-
tionis terminorum cum iis humanae grauiditatis
comparatione argumenta peterent. cf. v.c. Hug.
Marreti consultation au sujet d’un enfant etc.
Divion. 1768. 4.
cf. cl. Tiedemann über die Entwickelung der Scelen.
Fähigkeiten bey Kindern, in Hessisch. Beytr. Vol. II.
P. II. III.
Fabulosam famam hodieque adhuc passim recan-
tatam de Americae gentibus natura imberbibus,
nube testium confutaui in Götting. Magaz. ann. II.
P. VI. p. 418 sq.
Ex vniuersa enim America exempla excitaui
tum nationum quae adhuc barbam, saltem quodad
partem alunt; tum aliarum, de quibus certo
certius constat, eradicare sibi ipsis eandem pecu-
liaribus instrumentis etc.
Temporis vero progressu per plurimas gene-
rationes continuatam eiusmodi barbae euulsionem
in alteram quasi naturam abire, et tenuem certe
barbam hereditariam fieri posse (§ 598.) ex iis
quae supra de nisu formatiuo dicta sunt, certo
non absonum videtur.
Nam et ex Heluetia infantilis puerperae nouennis
historiam a desideratissimo Gottl. Em. ab Haller
mecum communicatam inserui Bibl. medicae Vol.
I. p. 558 sq.
Homini enim nullum priuilegium a natura con-
cessum, quin climatis potentiam aeque ac alia
[Seite 499] corpora organica experiatur, quae ceteris paribus
frigido sub coelo longe minus adolescere quam
calidioribus terrae zonis, vulgo constat.
Giganteos vero Patagones, aeque ac creduli
Commersonii nanorum gentem Madagascarensem,
chimaericis figmentis accensendos esse, hodienum
vix amplius monitu opus est.
Non repeto quae de memorabili eo decremento,
quod ossibus senum contingere solet, pluribus
dicta sunt in opere osteologico p. 36 sq.
Jo. Oosterdyk Schacht or. qua senile fatum ine-
vitabili necessitate ex hum. corp. mechanismo sequi
demonstratur. Ultraj. 1729. 4.
Matth. van Geuns de morte corporea et causis
moriendi LB. 1761. 4. recus. in Sandiforti
thesaur. Vol. III.
Successiuam mortis phaenomenorum progressionem
ab ipso moriente (viro quidem mediae aetatis
et dysenteria extincto.) attente obseruatam v. in
cl. Moritz Magaz. zur Erfahrungs-Seelen-Kunde
Vol. I. P. I. p. 63 sq.
cf. Jo. Jac. Bruhier sur l’incertitude des signes de
la mort Par. 1749. II Vol. 8.
in van Swieten or. (posthuma) de morte du-
bia. Vienn. 1778. 8.
cf. praeter alios notissimos de eo argumento fontes
Jo. Gessner v. cl. de termino vitae Tigur. 1748.
4. recus. in Excerpto italicae et heluet. litterat. ann.
1759. T. IV.
Bacon. de Verulamio hist. vitae et mortis Operum
Vol. II. p. 121 sq. 128 sq. ed. Lond. 1740. fol.
![[binding_recto]](./images/00000001.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000002.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000003.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000004.png){kind=link}
![[titlePage_recto]](./images/00000005.png){kind=link}
![[titlePage_verso]](./images/00000006.png){kind=link}
![[titlePage_recto]](./images/00000007.png){kind=link}
![[titlePage_verso]](./images/00000008.png){kind=link}
![[titlePage_recto]](./images/00000009.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000010.png){kind=link}
![[[VII]]](./images/00000011.png){kind=link}
![[Seite VIII]](./images/00000012.png){kind=link}
![[Seite IX]](./images/00000013.png){kind=link}
![[Seite X]](./images/00000014.png){kind=link}
![[Seite XI]](./images/00000015.png){kind=link}
![[Seite XII]](./images/00000016.png){kind=link}
![[Seite XIII]](./images/00000017.png){kind=link}
![[Seite XIV]](./images/00000018.png){kind=link}
![[Seite 1]](./images/00000021.png){kind=link}
![[Seite 2]](./images/00000022.png){kind=link}
![[Seite 3]](./images/00000023.png){kind=link}
![[Seite 4]](./images/00000024.png){kind=link}
![[Seite 5]](./images/00000025.png){kind=link}
![[Seite 6]](./images/00000026.png){kind=link}
![[Seite 7]](./images/00000027.png){kind=link}
![[Seite 8]](./images/00000028.png){kind=link}
![[Seite 9]](./images/00000029.png){kind=link}
![[Seite 10]](./images/00000030.png){kind=link}
![[Seite 11]](./images/00000031.png){kind=link}
![[Seite 12]](./images/00000032.png){kind=link}
![[Seite 13]](./images/00000033.png){kind=link}
![[Seite 14]](./images/00000034.png){kind=link}
![[Seite 15]](./images/00000035.png){kind=link}
![[Seite 16]](./images/00000036.png){kind=link}
![[Seite 17]](./images/00000037.png){kind=link}
![[Seite 18]](./images/00000038.png){kind=link}
![[Seite 19]](./images/00000039.png){kind=link}
![[Seite 20]](./images/00000040.png){kind=link}
![[Seite 21]](./images/00000041.png){kind=link}
![[Seite 22]](./images/00000042.png){kind=link}
![[Seite 23]](./images/00000043.png){kind=link}
![[Seite 24]](./images/00000044.png){kind=link}
![[Seite 25]](./images/00000045.png){kind=link}
![[Seite 26]](./images/00000046.png){kind=link}
![[Seite 27]](./images/00000047.png){kind=link}
![[Seite 28]](./images/00000048.png){kind=link}
![[Seite 29]](./images/00000049.png){kind=link}
![[Seite 30]](./images/00000050.png){kind=link}
![[Seite 31]](./images/00000051.png){kind=link}
![[Seite 32]](./images/00000052.png){kind=link}
![[Seite 33]](./images/00000053.png){kind=link}
![[Seite 34]](./images/00000054.png){kind=link}
![[Seite 35]](./images/00000055.png){kind=link}
![[Seite 36]](./images/00000056.png){kind=link}
![[Seite 37]](./images/00000057.png){kind=link}
![[Seite 38]](./images/00000058.png){kind=link}
![[Seite 39]](./images/00000059.png){kind=link}
![[Seite 40]](./images/00000060.png){kind=link}
![[Seite 41]](./images/00000061.png){kind=link}
![[Seite 42]](./images/00000062.png){kind=link}
![[Seite 43]](./images/00000063.png){kind=link}
![[Seite 44]](./images/00000064.png){kind=link}
![[Seite 45]](./images/00000065.png){kind=link}
![[Seite 46]](./images/00000066.png){kind=link}
![[Seite 47]](./images/00000067.png){kind=link}
![[Seite 48]](./images/00000068.png){kind=link}
![[Seite 49]](./images/00000069.png){kind=link}
![[Seite 50]](./images/00000070.png){kind=link}
![[Seite 51]](./images/00000071.png){kind=link}
![[Seite 52]](./images/00000072.png){kind=link}
![[Seite 53]](./images/00000073.png){kind=link}
![[Seite 54]](./images/00000074.png){kind=link}
![[Seite 55]](./images/00000075.png){kind=link}
![[Seite 56]](./images/00000076.png){kind=link}
![[Seite 57]](./images/00000077.png){kind=link}
![[Seite 58]](./images/00000078.png){kind=link}
![[Seite 59]](./images/00000079.png){kind=link}
![[Seite 60]](./images/00000080.png){kind=link}
![[Seite 61]](./images/00000081.png){kind=link}
![[Seite 62]](./images/00000082.png){kind=link}
![[Seite 63]](./images/00000083.png){kind=link}
![[Seite 64]](./images/00000084.png){kind=link}
![[Seite 65]](./images/00000085.png){kind=link}
![[Seite 66]](./images/00000086.png){kind=link}
![[Seite 67]](./images/00000087.png){kind=link}
![[Seite 68]](./images/00000088.png){kind=link}
![[Seite 69]](./images/00000089.png){kind=link}
![[Seite 70]](./images/00000090.png){kind=link}
![[Seite 71]](./images/00000091.png){kind=link}
![[Seite 72]](./images/00000092.png){kind=link}
![[Seite 73]](./images/00000093.png){kind=link}
![[Seite 74]](./images/00000094.png){kind=link}
![[Seite 75]](./images/00000095.png){kind=link}
![[Seite 76]](./images/00000096.png){kind=link}
![[Seite 77]](./images/00000097.png){kind=link}
![[Seite 78]](./images/00000098.png){kind=link}
![[Seite 79]](./images/00000099.png){kind=link}
![[Seite 80]](./images/00000100.png){kind=link}
![[Seite 81]](./images/00000101.png){kind=link}
![[Seite 82]](./images/00000102.png){kind=link}
![[Seite 83]](./images/00000103.png){kind=link}
![[Seite 84]](./images/00000104.png){kind=link}
![[Seite 85]](./images/00000105.png){kind=link}
![[Seite 86]](./images/00000106.png){kind=link}
![[Seite 87]](./images/00000107.png){kind=link}
![[Seite 88]](./images/00000108.png){kind=link}
![[Seite 89]](./images/00000109.png){kind=link}
![[Seite 90]](./images/00000110.png){kind=link}
![[Seite 91]](./images/00000111.png){kind=link}
![[Seite 92]](./images/00000112.png){kind=link}
![[Seite 93]](./images/00000113.png){kind=link}
![[Seite 94]](./images/00000114.png){kind=link}
![[Seite 95]](./images/00000115.png){kind=link}
![[Seite 96]](./images/00000116.png){kind=link}
![[Seite 97]](./images/00000117.png){kind=link}
![[Seite 98]](./images/00000118.png){kind=link}
![[Seite 99]](./images/00000119.png){kind=link}
![[Seite 100]](./images/00000120.png){kind=link}
![[Seite 101]](./images/00000121.png){kind=link}
![[Seite 102]](./images/00000122.png){kind=link}
![[Seite 103]](./images/00000123.png){kind=link}
![[Seite 104]](./images/00000124.png){kind=link}
![[Seite 105]](./images/00000125.png){kind=link}
![[Seite 106]](./images/00000126.png){kind=link}
![[Seite 107]](./images/00000127.png){kind=link}
![[Seite 108]](./images/00000128.png){kind=link}
![[Seite 109]](./images/00000129.png){kind=link}
![[Seite 110]](./images/00000130.png){kind=link}
![[Seite 111]](./images/00000131.png){kind=link}
![[Seite 112]](./images/00000132.png){kind=link}
![[Seite 113]](./images/00000133.png){kind=link}
![[Seite 114]](./images/00000134.png){kind=link}
![[Seite 115]](./images/00000135.png){kind=link}
![[Seite 116]](./images/00000136.png){kind=link}
![[Seite 117]](./images/00000137.png){kind=link}
![[Seite 118]](./images/00000138.png){kind=link}
![[Seite 119]](./images/00000139.png){kind=link}
![[Seite 120]](./images/00000140.png){kind=link}
![[Seite 121]](./images/00000141.png){kind=link}
![[Seite 122]](./images/00000142.png){kind=link}
![[Seite 123]](./images/00000143.png){kind=link}
![[Seite 124]](./images/00000144.png){kind=link}
![[Seite 125]](./images/00000145.png){kind=link}
![[Seite 126]](./images/00000146.png){kind=link}
![[Seite 127]](./images/00000147.png){kind=link}
![[Seite 128]](./images/00000148.png){kind=link}
![[Seite 129]](./images/00000149.png){kind=link}
![[Seite 130]](./images/00000150.png){kind=link}
![[Seite 131]](./images/00000151.png){kind=link}
![[Seite 132]](./images/00000152.png){kind=link}
![[Seite 133]](./images/00000153.png){kind=link}
![[Seite 134]](./images/00000154.png){kind=link}
![[Seite 135]](./images/00000155.png){kind=link}
![[Seite 136]](./images/00000156.png){kind=link}
![[Seite 137]](./images/00000157.png){kind=link}
![[Seite 138]](./images/00000158.png){kind=link}
![[Seite 139]](./images/00000159.png){kind=link}
![[Seite 140]](./images/00000160.png){kind=link}
![[Seite 141]](./images/00000161.png){kind=link}
![[Seite 142]](./images/00000162.png){kind=link}
![[Seite 143]](./images/00000163.png){kind=link}
![[Seite 144]](./images/00000164.png){kind=link}
![[Seite 145]](./images/00000165.png){kind=link}
![[Seite 146]](./images/00000166.png){kind=link}
![[Seite 147]](./images/00000167.png){kind=link}
![[Seite 148]](./images/00000168.png){kind=link}
![[Seite 149]](./images/00000169.png){kind=link}
![[Seite 150]](./images/00000170.png){kind=link}
![[Seite 151]](./images/00000171.png){kind=link}
![[Seite 152]](./images/00000172.png){kind=link}
![[Seite 153]](./images/00000173.png){kind=link}
![[Seite 154]](./images/00000174.png){kind=link}
![[Seite 155]](./images/00000175.png){kind=link}
![[Seite 156]](./images/00000176.png){kind=link}
![[Seite 157]](./images/00000177.png){kind=link}
![[Seite 158]](./images/00000178.png){kind=link}
![[Seite 159]](./images/00000179.png){kind=link}
![[Seite 160]](./images/00000180.png){kind=link}
![[Seite 161]](./images/00000181.png){kind=link}
![[Seite 162]](./images/00000182.png){kind=link}
![[Seite 163]](./images/00000183.png){kind=link}
![[Seite 164]](./images/00000184.png){kind=link}
![[Seite 165]](./images/00000185.png){kind=link}
![[Seite 166]](./images/00000186.png){kind=link}
![[Seite 167]](./images/00000187.png){kind=link}
![[Seite 168]](./images/00000188.png){kind=link}
![[Seite 169]](./images/00000189.png){kind=link}
![[Seite 170]](./images/00000190.png){kind=link}
![[Seite 171]](./images/00000191.png){kind=link}
![[Seite 172]](./images/00000192.png){kind=link}
![[Seite 173]](./images/00000193.png){kind=link}
![[Seite 174]](./images/00000194.png){kind=link}
![[Seite 175]](./images/00000195.png){kind=link}
![[Seite 176]](./images/00000196.png){kind=link}
![[Seite 177]](./images/00000197.png){kind=link}
![[Seite 178]](./images/00000198.png){kind=link}
![[Seite 179]](./images/00000199.png){kind=link}
![[Seite 180]](./images/00000200.png){kind=link}
![[Seite 181]](./images/00000201.png){kind=link}
![[Seite 182]](./images/00000202.png){kind=link}
![[Seite 183]](./images/00000203.png){kind=link}
![[Seite 184]](./images/00000204.png){kind=link}
![[Seite 185]](./images/00000205.png){kind=link}
![[Seite 186]](./images/00000206.png){kind=link}
![[Seite 187]](./images/00000207.png){kind=link}
![[Seite 188]](./images/00000208.png){kind=link}
![[Seite 189]](./images/00000209.png){kind=link}
![[Seite 190]](./images/00000210.png){kind=link}
![[Seite 191]](./images/00000211.png){kind=link}
![[Seite 192]](./images/00000212.png){kind=link}
![[Seite 193]](./images/00000213.png){kind=link}
![[Seite 194]](./images/00000214.png){kind=link}
![[Seite 195]](./images/00000215.png){kind=link}
![[Seite 196]](./images/00000216.png){kind=link}
![[Seite 197]](./images/00000217.png){kind=link}
![[Seite 198]](./images/00000218.png){kind=link}
![[Seite 199]](./images/00000219.png){kind=link}
![[Seite 200]](./images/00000220.png){kind=link}
![[Seite 201]](./images/00000221.png){kind=link}
![[Seite 202]](./images/00000222.png){kind=link}
![[Seite 203]](./images/00000223.png){kind=link}
![[Seite 204]](./images/00000224.png){kind=link}
![[Seite 205]](./images/00000225.png){kind=link}
![[Seite 206]](./images/00000226.png){kind=link}
![[Seite 207]](./images/00000227.png){kind=link}
![[Seite 208]](./images/00000228.png){kind=link}
![[Seite 209]](./images/00000229.png){kind=link}
![[Seite 210]](./images/00000230.png){kind=link}
![[Seite 211]](./images/00000231.png){kind=link}
![[Seite 212]](./images/00000232.png){kind=link}
![[Seite 213]](./images/00000233.png){kind=link}
![[Seite 214]](./images/00000234.png){kind=link}
![[Seite 215]](./images/00000235.png){kind=link}
![[Seite 216]](./images/00000236.png){kind=link}
![[Seite 217]](./images/00000237.png){kind=link}
![[Seite 218]](./images/00000238.png){kind=link}
![[Seite 219]](./images/00000239.png){kind=link}
![[Seite 220]](./images/00000240.png){kind=link}
![[Seite 221]](./images/00000241.png){kind=link}
![[Seite 222]](./images/00000242.png){kind=link}
![[Seite 223]](./images/00000243.png){kind=link}
![[Seite 224]](./images/00000244.png){kind=link}
![[Seite 225]](./images/00000245.png){kind=link}
![[Seite 226]](./images/00000246.png){kind=link}
![[Seite 227]](./images/00000247.png){kind=link}
![[Seite 228]](./images/00000248.png){kind=link}
![[Seite 229]](./images/00000249.png){kind=link}
![[Seite 230]](./images/00000250.png){kind=link}
![[Seite 231]](./images/00000251.png){kind=link}
![[Seite 232]](./images/00000252.png){kind=link}
![[Seite 233]](./images/00000253.png){kind=link}
![[Seite 234]](./images/00000254.png){kind=link}
![[Seite 235]](./images/00000255.png){kind=link}
![[Seite 236]](./images/00000256.png){kind=link}
![[Seite 237]](./images/00000257.png){kind=link}
![[Seite 238]](./images/00000258.png){kind=link}
![[Seite 239]](./images/00000259.png){kind=link}
![[Seite 240]](./images/00000260.png){kind=link}
![[Seite 241]](./images/00000261.png){kind=link}
![[Seite 242]](./images/00000262.png){kind=link}
![[Seite 243]](./images/00000263.png){kind=link}
![[Seite 244]](./images/00000264.png){kind=link}
![[Seite 245]](./images/00000265.png){kind=link}
![[Seite 246]](./images/00000266.png){kind=link}
![[Seite 247]](./images/00000267.png){kind=link}
![[Seite 248]](./images/00000268.png){kind=link}
![[Seite 249]](./images/00000269.png){kind=link}
![[Seite 250]](./images/00000270.png){kind=link}
![[Seite 251]](./images/00000271.png){kind=link}
![[Seite 252]](./images/00000272.png){kind=link}
![[Seite 253]](./images/00000273.png){kind=link}
![[Seite 254]](./images/00000274.png){kind=link}
![[Seite 255]](./images/00000275.png){kind=link}
![[Seite 256]](./images/00000276.png){kind=link}
![[Seite 257]](./images/00000277.png){kind=link}
![[Seite 258]](./images/00000278.png){kind=link}
![[Seite 259]](./images/00000279.png){kind=link}
![[Seite 260]](./images/00000280.png){kind=link}
![[Seite 261]](./images/00000281.png){kind=link}
![[Seite 262]](./images/00000282.png){kind=link}
![[Seite 263]](./images/00000283.png){kind=link}
![[Seite 264]](./images/00000284.png){kind=link}
![[Seite 265]](./images/00000285.png){kind=link}
![[Seite 266]](./images/00000286.png){kind=link}
![[Seite 267]](./images/00000287.png){kind=link}
![[Seite 268]](./images/00000288.png){kind=link}
![[Seite 269]](./images/00000289.png){kind=link}
![[Seite 270]](./images/00000290.png){kind=link}
![[Seite 271]](./images/00000291.png){kind=link}
![[Seite 272]](./images/00000292.png){kind=link}
![[Seite 273]](./images/00000293.png){kind=link}
![[Seite 274]](./images/00000294.png){kind=link}
![[Seite 275]](./images/00000295.png){kind=link}
![[Seite 276]](./images/00000296.png){kind=link}
![[Seite 277]](./images/00000297.png){kind=link}
![[Seite 278]](./images/00000298.png){kind=link}
![[Seite 279]](./images/00000299.png){kind=link}
![[Seite 280]](./images/00000300.png){kind=link}
![[Seite 281]](./images/00000301.png){kind=link}
![[Seite 282]](./images/00000302.png){kind=link}
![[Seite 283]](./images/00000303.png){kind=link}
![[Seite 284]](./images/00000304.png){kind=link}
![[Seite 285]](./images/00000305.png){kind=link}
![[Seite 286]](./images/00000306.png){kind=link}
![[Seite 287]](./images/00000307.png){kind=link}
![[Seite 288]](./images/00000308.png){kind=link}
![[Seite 289]](./images/00000309.png){kind=link}
![[Seite 290]](./images/00000310.png){kind=link}
![[Seite 291]](./images/00000311.png){kind=link}
![[Seite 292]](./images/00000312.png){kind=link}
![[Seite 293]](./images/00000313.png){kind=link}
![[Seite 294]](./images/00000314.png){kind=link}
![[Seite 295]](./images/00000315.png){kind=link}
![[Seite 296]](./images/00000316.png){kind=link}
![[Seite 297]](./images/00000317.png){kind=link}
![[Seite 298]](./images/00000318.png){kind=link}
![[Seite 299]](./images/00000319.png){kind=link}
![[Seite 300]](./images/00000320.png){kind=link}
![[Seite 301]](./images/00000321.png){kind=link}
![[Seite 302]](./images/00000322.png){kind=link}
![[Seite 303]](./images/00000323.png){kind=link}
![[Seite 304]](./images/00000324.png){kind=link}
![[Seite 305]](./images/00000325.png){kind=link}
![[Seite 306]](./images/00000326.png){kind=link}
![[Seite 307]](./images/00000327.png){kind=link}
![[Seite 308]](./images/00000328.png){kind=link}
![[Seite 309]](./images/00000329.png){kind=link}
![[Seite 310]](./images/00000330.png){kind=link}
![[Seite 311]](./images/00000331.png){kind=link}
![[Seite 312]](./images/00000332.png){kind=link}
![[Seite 313]](./images/00000333.png){kind=link}
![[Seite 314]](./images/00000334.png){kind=link}
![[Seite 315]](./images/00000335.png){kind=link}
![[Seite 316]](./images/00000336.png){kind=link}
![[Seite 317]](./images/00000337.png){kind=link}
![[Seite 318]](./images/00000338.png){kind=link}
![[Seite 319]](./images/00000339.png){kind=link}
![[Seite 320]](./images/00000340.png){kind=link}
![[Seite 321]](./images/00000341.png){kind=link}
![[Seite 322]](./images/00000342.png){kind=link}
![[Seite 323]](./images/00000343.png){kind=link}
![[Seite 324]](./images/00000344.png){kind=link}
![[Seite 325]](./images/00000345.png){kind=link}
![[Seite 326]](./images/00000346.png){kind=link}
![[Seite 327]](./images/00000347.png){kind=link}
![[Seite 328]](./images/00000348.png){kind=link}
![[Seite 329]](./images/00000349.png){kind=link}
![[Seite 330]](./images/00000350.png){kind=link}
![[Seite 331]](./images/00000351.png){kind=link}
![[Seite 332]](./images/00000352.png){kind=link}
![[Seite 333]](./images/00000353.png){kind=link}
![[Seite 334]](./images/00000354.png){kind=link}
![[Seite 335]](./images/00000355.png){kind=link}
![[Seite 336]](./images/00000356.png){kind=link}
![[Seite 337]](./images/00000357.png){kind=link}
![[Seite 338]](./images/00000358.png){kind=link}
![[Seite 339]](./images/00000359.png){kind=link}
![[Seite 340]](./images/00000360.png){kind=link}
![[Seite 341]](./images/00000361.png){kind=link}
![[Seite 342]](./images/00000362.png){kind=link}
![[Seite 343]](./images/00000363.png){kind=link}
![[Seite 344]](./images/00000364.png){kind=link}
![[Seite 345]](./images/00000365.png){kind=link}
![[Seite 346]](./images/00000366.png){kind=link}
![[Seite 347]](./images/00000367.png){kind=link}
![[Seite 348]](./images/00000368.png){kind=link}
![[Seite 349]](./images/00000369.png){kind=link}
![[Seite 350]](./images/00000370.png){kind=link}
![[Seite 351]](./images/00000371.png){kind=link}
![[Seite 352]](./images/00000372.png){kind=link}
![[Seite 353]](./images/00000373.png){kind=link}
![[Seite 354]](./images/00000374.png){kind=link}
![[Seite 355]](./images/00000375.png){kind=link}
![[Seite 356]](./images/00000376.png){kind=link}
![[Seite 357]](./images/00000377.png){kind=link}
![[Seite 358]](./images/00000378.png){kind=link}
![[Seite 359]](./images/00000379.png){kind=link}
![[Seite 360]](./images/00000380.png){kind=link}
![[Seite 361]](./images/00000381.png){kind=link}
![[Seite 362]](./images/00000382.png){kind=link}
![[Seite 363]](./images/00000383.png){kind=link}
![[Seite 364]](./images/00000384.png){kind=link}
![[Seite 365]](./images/00000385.png){kind=link}
![[Seite 366]](./images/00000386.png){kind=link}
![[Seite 367]](./images/00000387.png){kind=link}
![[Seite 368]](./images/00000388.png){kind=link}
![[Seite 369]](./images/00000389.png){kind=link}
![[Seite 370]](./images/00000390.png){kind=link}
![[Seite 371]](./images/00000391.png){kind=link}
![[Seite 372]](./images/00000392.png){kind=link}
![[Seite 373]](./images/00000393.png){kind=link}
![[Seite 374]](./images/00000394.png){kind=link}
![[Seite 375]](./images/00000395.png){kind=link}
![[Seite 376]](./images/00000396.png){kind=link}
![[Seite 377]](./images/00000397.png){kind=link}
![[Seite 378]](./images/00000398.png){kind=link}
![[Seite 379]](./images/00000399.png){kind=link}
![[Seite 380]](./images/00000400.png){kind=link}
![[Seite 381]](./images/00000401.png){kind=link}
![[Seite 382]](./images/00000402.png){kind=link}
![[Seite 383]](./images/00000403.png){kind=link}
![[Seite 384]](./images/00000404.png){kind=link}
![[Seite 385]](./images/00000405.png){kind=link}
![[Seite 386]](./images/00000406.png){kind=link}
![[Seite 387]](./images/00000407.png){kind=link}
![[Seite 388]](./images/00000408.png){kind=link}
![[Seite 389]](./images/00000409.png){kind=link}
![[Seite 390]](./images/00000410.png){kind=link}
![[Seite 391]](./images/00000411.png){kind=link}
![[Seite 392]](./images/00000412.png){kind=link}
![[Seite 393]](./images/00000413.png){kind=link}
![[Seite 394]](./images/00000414.png){kind=link}
![[Seite 395]](./images/00000415.png){kind=link}
![[Seite 396]](./images/00000416.png){kind=link}
![[Seite 397]](./images/00000417.png){kind=link}
![[Seite 398]](./images/00000418.png){kind=link}
![[Seite 399]](./images/00000419.png){kind=link}
![[Seite 400]](./images/00000420.png){kind=link}
![[Seite 401]](./images/00000421.png){kind=link}
![[Seite 402]](./images/00000422.png){kind=link}
![[Seite 403]](./images/00000423.png){kind=link}
![[Seite 404]](./images/00000424.png){kind=link}
![[Seite 405]](./images/00000425.png){kind=link}
![[Seite 406]](./images/00000426.png){kind=link}
![[Seite 407]](./images/00000427.png){kind=link}
![[Seite 408]](./images/00000428.png){kind=link}
![[Seite 409]](./images/00000429.png){kind=link}
![[Seite 410]](./images/00000430.png){kind=link}
![[Seite 411]](./images/00000431.png){kind=link}
![[Seite 412]](./images/00000432.png){kind=link}
![[Seite 413]](./images/00000433.png){kind=link}
![[Seite 414]](./images/00000434.png){kind=link}
![[Seite 415]](./images/00000435.png){kind=link}
![[Seite 416]](./images/00000436.png){kind=link}
![[Seite 417]](./images/00000437.png){kind=link}
![[Seite 418]](./images/00000438.png){kind=link}
![[Seite 419]](./images/00000439.png){kind=link}
![[Seite 420]](./images/00000440.png){kind=link}
![[Seite 421]](./images/00000441.png){kind=link}
![[Seite 422]](./images/00000442.png){kind=link}
![[Seite 423]](./images/00000443.png){kind=link}
![[Seite 424]](./images/00000444.png){kind=link}
![[Seite 425]](./images/00000445.png){kind=link}
![[Seite 426]](./images/00000446.png){kind=link}
![[Seite 427]](./images/00000447.png){kind=link}
![[Seite 428]](./images/00000448.png){kind=link}
![[Seite 429]](./images/00000449.png){kind=link}
![[Seite 430]](./images/00000450.png){kind=link}
![[Seite 431]](./images/00000451.png){kind=link}
![[Seite 432]](./images/00000452.png){kind=link}
![[Seite 433]](./images/00000453.png){kind=link}
![[Seite 434]](./images/00000454.png){kind=link}
![[Seite 435]](./images/00000455.png){kind=link}
![[Seite 436]](./images/00000456.png){kind=link}
![[Seite 437]](./images/00000457.png){kind=link}
![[Seite 438]](./images/00000458.png){kind=link}
![[Seite 439]](./images/00000459.png){kind=link}
![[Seite 440]](./images/00000460.png){kind=link}
![[Seite 441]](./images/00000461.png){kind=link}
![[Seite 442]](./images/00000462.png){kind=link}
![[Seite 443]](./images/00000463.png){kind=link}
![[Seite 444]](./images/00000464.png){kind=link}
![[Seite 445]](./images/00000465.png){kind=link}
![[Seite 446]](./images/00000466.png){kind=link}
![[Seite 447]](./images/00000467.png){kind=link}
![[Seite 448]](./images/00000468.png){kind=link}
![[Seite 449]](./images/00000469.png){kind=link}
![[Seite 450]](./images/00000470.png){kind=link}
![[Seite 451]](./images/00000471.png){kind=link}
![[Seite 452]](./images/00000472.png){kind=link}
![[Seite 453]](./images/00000473.png){kind=link}
![[Seite 454]](./images/00000474.png){kind=link}
![[Seite 455]](./images/00000475.png){kind=link}
![[Seite 456]](./images/00000476.png){kind=link}
![[Seite 457]](./images/00000477.png){kind=link}
![[Seite 458]](./images/00000478.png){kind=link}
![[Seite 459]](./images/00000479.png){kind=link}
![[Seite 460]](./images/00000480.png){kind=link}
![[Seite 461]](./images/00000481.png){kind=link}
![[Seite 462]](./images/00000482.png){kind=link}
![[Seite 463]](./images/00000483.png){kind=link}
![[Seite 464]](./images/00000484.png){kind=link}
![[Seite 465]](./images/00000485.png){kind=link}
![[Seite 466]](./images/00000486.png){kind=link}
![[Seite 467]](./images/00000487.png){kind=link}
![[Seite 468]](./images/00000488.png){kind=link}
![[Seite 469]](./images/00000489.png){kind=link}
![[Seite 470]](./images/00000490.png){kind=link}
![[Seite 471]](./images/00000491.png){kind=link}
![[Seite 472]](./images/00000492.png){kind=link}
![[Seite 473]](./images/00000493.png){kind=link}
![[Seite 474]](./images/00000494.png){kind=link}
![[Seite 475]](./images/00000495.png){kind=link}
![[Seite 476]](./images/00000496.png){kind=link}
![[Seite 477]](./images/00000497.png){kind=link}
![[Seite 478]](./images/00000498.png){kind=link}
![[Seite 479]](./images/00000499.png){kind=link}
![[Seite 480]](./images/00000500.png){kind=link}
![[Seite 481]](./images/00000501.png){kind=link}
![[Seite 482]](./images/00000502.png){kind=link}
![[Seite 483]](./images/00000503.png){kind=link}
![[Seite 484]](./images/00000504.png){kind=link}
![[Seite 485]](./images/00000505.png){kind=link}
![[Seite 486]](./images/00000506.png){kind=link}
![[Seite 487]](./images/00000507.png){kind=link}
![[Seite 488]](./images/00000508.png){kind=link}
![[Seite 489]](./images/00000509.png){kind=link}
![[Seite 490]](./images/00000510.png){kind=link}
![[Seite 491]](./images/00000511.png){kind=link}
![[Seite 492]](./images/00000512.png){kind=link}
![[Seite 493]](./images/00000513.png){kind=link}
![[Seite 494]](./images/00000514.png){kind=link}
![[Seite 495]](./images/00000515.png){kind=link}
![[Seite 496]](./images/00000516.png){kind=link}
![[Seite 497]](./images/00000517.png){kind=link}
![[Seite 498]](./images/00000518.png){kind=link}
![[Seite 499]](./images/00000519.png){kind=link}
![[Seite 500]](./images/00000520.png){kind=link}
![[Seite 501]](./images/00000521.png){kind=link}
![[Seite 502]](./images/00000522.png){kind=link}
![[Seite 503]](./images/00000523.png){kind=link}
![[Seite 504]](./images/00000524.png){kind=link}
![[Seite 505]](./images/00000525.png){kind=link}
![[Seite 506]](./images/00000526.png){kind=link}
![[Seite 507]](./images/00000527.png){kind=link}
![[Seite 508]](./images/00000528.png){kind=link}
![[Seite 509]](./images/00000529.png){kind=link}
![[Seite 510]](./images/00000530.png){kind=link}
![[Seite 511]](./images/00000531.png){kind=link}
![[Seite 512]](./images/00000532.png){kind=link}
![[Tab. I]](./images/00000533.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000534.png){kind=link}
![[Tab. II]](./images/00000535.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000536.png){kind=link}
![[Tab. III]](./images/00000537.png){kind=link}
![[interleaf]](./images/00000538.png){kind=link}
![[Tab. IV]](./images/00000539.png){kind=link}