Table of contents

[binding_recto] [interleaf] [interleaf] [interleaf]

INSTITVTIONES
PHYSIOLOGICAE.

[titlePage_recto] [titlePage_verso]
[titlePage_recto]
D. JO. FRID. BLVMENBACHII
INSTITVTIONES
PHYSIOLOGICAE.
xxx
EDITIO TERTIA AVCTIOR ET EMENDATIOR.
GOTTINGAE
MDCCCX.

APVD HENR. DIETERICH.
[titlePage_verso]
Quaeramus optima, nec protinus se offeren-
tibus gaudeamus: adhibeatur iudicium
inuentis, dispositio probatis.
(Quintilian.)

PRAEFATIO
NOVAE EDITIONIS.

[[V]]

Quoties vnius alteriusue lucubratio-
num mearum iteratam editionem parandi
a librariis mihi data est occasio, toties
vel ideo maxime eandem laetus arripui,
quod iam exoptatus mihi daretur locus,
ea quae in priore aut incuria fudit aut
humana parum cauit natura, emendandi,
alia supplendi aut aliis substituendi,
verbo, ingenii foetum, quantum in me
erat, comptum magis ornatumque de-
nuo emittendi.

Eundem vero animum idemque stu-
dium in noua hac physiologicarum in-
stitutionum editione paranda magnopere
[Seite VI] auxit tum disciplinae grauitas, tum vero
plausus quo priorem illam exceptam
esse, praeter alia versiones eius in ver-
naculam, Hispanicam, Gallicam, Angli-
cam, Belgicam et Russicam, testantur.
Ideoque eam non tam paginarum, quam
multimoda rerum accessione auctiorem,
ordinem autem capitum naturae magis
consonum, vniersum vero librum tiro-
nibus quam vtilissimum reddere studui.

Icunculam quae titulum huiusmodi
institutionum satis apte ornare visa est,
humani scil. corporis a Prometheo ef-
ficti, a Pallade autem animati, ex ana-
glypho sarcophagi qui iam in museo
Capitolino seruatur, mutuaui.

Scr. d. 10. Sept. 1810.

PRAEFATIO
EDITIONIS PRIMAE.

[[VII]]

Quae quondam Boerhaavium,
podteaque Hallerum, ad edenda
compendia physiologiae compulerunt ra-
tiones, iisdem et auctor harum institu-
tionum, vt eas conscribendi consilium
susciperet, se permotum fatetur.

Ille enim*): ‘“propriorum cogitato-
rum explicatione docentem plus proficere, quam
si opus ab alio conscriptum interpretari susci-
pit –, clariorem fere doctrinam, atque ani-
matam plerumque sequi orationem”’ et s.p.

[Seite VIII]

Iste vero*): ‘“et si antea Boerhaa-
vii libro ad ordinandas praelectiones vsus
fuerit, proprias tamen postea in paginas
dicere incepisse, quod ab istius inde tempori-
bus anatome ita locupletata sit vt a se ipsa
plurimum disserat”’ etc.

Quae tum temporis de anatome Hal-
lerus, ea hodieque multo magis de
ipsa physiologia valere neminem infitias
iturum speramus, qui vel ea huius dis-
ciplinae grauissima capita cogitauerit,
quae de respirationis vsu primario deque
calore animali agunt, tum de digestione,
de bilis genuina indole et functione, de
generationis negotio, et quae sunt eius-
modi alia.

[Seite IX]

Minus ergo auctori quam aeuo quo
viuit tribuenda sunt, quae post tot nu-
pera physiologiae incrementa rectius et
propius ad naturae veritatem in hisce
institutionibus tradidit, quam meritissimis
suis antecessoribus tradere licuerat.

Quae tamen etiam ex propria penu
passim suppeditare ille studuit, siue no-
viter siue aliter ac hactenus factum est,
obseruata aut explicata, lectores docti
et aequi ipst facile intelligent: praeser-
tim ex notis, quibus subinde subtilius
paulo quam in succincto textus tramite
licebat, de nonnullis id generis argu-
mentis disputauit.

Non minimam quoque operam in
ordine et iunctura totius opellae locauit,
[Seite X] vt nempe capita naturali vinculo et cum
quadam facilitate se exciperent, aliud
ex alio quasi fluere videretur etc.

Librorum non sterilem citauit farra-
ginem, sed selectam, in qua quidem
habenda eam praesertim seruauit ratio-
nem, vt primo tironum in gratiam aucto-
res principes indicaret, neque tamen in
vulgus notos, sed eos maxime, qui sin-
gularia physiologiae capita studiosius et
ex professo singularibus scriptis pertracta-
runt: tum vero et passim minus adhuc
tritcs fontes ex aliis, praesertim praeter
medicinam, disciplinis, excitaret, non-
dum, vt ipsi visum erat, in physiolo-
giae studio hactenus pro dignitate fre-
quentatos.

[Seite XI]

Icones partium melioris notae anno-
tauit, et ex his quidem omnium fre-
quentissime Eustachianas, quod Al-
binianam earum editionem, vt ditissi-
mum et magnopere perfectum in eo ge-
nere opus s. thesaurum potius nunquam
satis commendandum, in medicorum
iuuenum omnium ac singulorum mani-
bus esse merito optet.

Aliquas vero ipsi huic libro addidit
figuras proprias, eiusmodi partium qua-
rum aut plane nullae aut non tales inter
Eustachianas habentur.

Summus denique in vniersum et vlti-
mus ipsi fuit finis, vt fida et succincta et
captu facilia traderet disciplinae initia,
qua vti non iucundior ita vix grauior
[Seite XII] et vtilior altera in vniuerso medicinae
ambitu extat; si modo vera sunt, vt
sunt verissimia Galeni viri immortalis
in fronte methodi medendi verba: ‘“cuius-
que morbi tanta est magnitudo, quantum a
naturali statu recedit, – quantum vero
recedat, is solus nouit qui naturalem habi-
tum ad amussim tenuerit.”’

SYNOPSIS
SECTIONVM.

[Seite XIII]
---

ADDENDA ET CORRIGENDA.

[[XVI]]

Pag. 21. not. *) adde: Sam. Chr. Lucae ad calcem
obseruationum anatomicarum circa neruos arterias ad-
euntes Francof. ad M. 1810, 4. – pag. 99. not. l. 4.
post Munniks etc. ante not. *) adde: Lucae l. c.
pag. 37. tab. II. – pag. 103. ad not. *) adde: Lucae
l. c. – pag. 120. l. 18. post materie adde: et vix etiam
acido carbonico – pag. 180. not. **) l. Du Pui –
p. 208. not. l. 6. l. explicauerit – p. 225. n. *) l. Bose,
– p. 285. l. 9. l. facilitatem – p. 293. §. 341. l. 2. saliua
add. not. J. Barth. Siebold historia systematis sali-
valis Jen. 1797. 4. c. tab aen. – p. 308. l. 10. ad quae
adde adhuc l. 11. post oportet addatur, (comma). –
p. 323. §. 380. l. 8. l. poterunt – p. 370. l. 10. post fluido-
rum adde stillatitiorum – p. 403. §. 482. l. 10. 11. a ben-
zoino l. ab acetico

SECTIO I.
DE
CORPORE HVMANO VIVO
IN VNIVERSVM.

---
[Seite 1]
---

§. 1.

Tria sunt, quae in corpore humano
viuo, quatenus organicum sui generis
est, consideranda veniunt*):

materies scil. eius, quam fluida sup-
peditant:

tum contextus solidorum, quibus fluida
ista continentur:

[Seite 2]

denique, et quod summum est, vires
vitales, quibus solida haecce ad impul-
sus fluidorum recipiendos, eademque
propellenda, aliosque motus perficiendos,
incitantur; quaeque vti in vniersum
corporis organici viui essentiam quasi
constituunt, ita ipsae diuersi valde ordi-
nis sunt, aliae quippe animantibus cum
plantis communes, aliae contra istis tan-
tum propriae, proximum cum animae
eorum facultatibus commercium alentes.

§. 2.

Haec vero tria, et si inuicem reapse
inter se distincta sint, ideoque sigillatim
heic recenseantur, in viuo tamen corpore,
(vtpote circa cuius functiones in statu
sano, earumque phaenomena, conditiones
et leges omnis doctrina physiologica ver-
satur,) tam intimo nexu iuncta sunt, vt
vix ac ne vix quidem alterum abs-
que alterius connubio concipere animo
liceat.

Materies enim corporis nostri quan-
quam primitus fluida, tamen ad facile
[Seite 3] solidescendum a natura parata: solidae
contra partes, praeterquam quod ex ipsis
istis fluidis primo gignuntur; etiam si
maxime siccae nobis videantur, fluidis
tamen elementis non vnius generis sca-
tent, tam stillatitiis quam permanenter
elasticis, quae gasiformia vocantur: de-
nique vero vix fibrillam, ni fallimur,
in corpore viuo, vitali sua vi plane or-
bam, dicere licet.

§. 3.

Iam vero de singulis his tribus seor-
sim: et primo quidem de materie quam
fluida, vt diximus, suppeditant; quaeque
vt primigeniam, ita et longe maximam*)
corporis nostri partem constituunt.

SECTIO II.
DE
HVMORIBVS CORPORIS
HVMANI IN VNIVERSVM
SPECIATIM VERO
DE SANGVINE.

[Seite 4]
---

§. 4.

Quicquid humoris corpore nostro con-
tinetur, id omne ad tres classes princi-
pes commode referri videtur.

Est enim vel A) crudus vt audit hu-
mor, quo maxime chylus spectat, pri-
mis quas vocant viis, contentus, in san-
guinem vertendus; tum vero etiam quae
corporis externa superficie absorbta ei-
dem aduehuntur;

vel B) sanguis ipse;

vel denique C) ex sanguine iterum se-
cretum liquidum: idemque siue iners et
mere excrementitium, vt vrina; siue
[Seite 5] certis vsibus destinatum et inquilinum;
hocque ipsum porro siue permanenter li-
quidum, vt bilis; siue ad solidescendum
a natura paratum vt osseus aliique pla-
stici succi.

§. 5.

De prima et tertia harum classium alias
dicendi locus erit, vbi ad chylosin, et
ad secretionem, et ad alias functiones
peruentum erit, ad quas singuli humo-
res pertinent. Iam vero de sanguine*)
agamus, omnium sane principe ac pri-
mario latice, vehiculo nempe permutan-
dorum continuo quamdiu vita viget eo-
rum corporis elementorum quae oxyge-
nium et carbonaceum appellant, quo
porro corpus ipsum nutritur, et qui re-
liquorum humorum tantum non omnium
quasi promus condus dici meretur; vt-
pote in quem crudus quem diximus hu-
mor vertitur: et ex quo tot alii secer-
nuntur et deriuantur: quique, si a pau-
[Seite 6] cis corporis partibus plane exsanguibus
discesseris, qualis v.c. epidermis est, et
arachnoidea tunica, et amnion etc. tum
et dentium vitrea substantia, lentis cry-
stallinae corpus etc. per reliquam corpo-
ris compagem longe lateque discurrit,
diuersimoda tamen, pro varietate par-
tium similarium*), vt veteres voca-
bant, quantitatis proportione; insigni
v.c. per muscularem carnem et viscera
secernentia distribuitur; perexigua con-
tra per tendines et cartilagines**).

§. 6.

Est vero sanguis liquidum sui generis
noti coloris; nidoris peculiaris; saporis
[Seite 7] subsalsi, nauseosi; caloris circ. 96 gra-
duum Fahrenheitianae scalae; ad tactum
glutinosum; cuius grauitas specifica, etsi
in variis hominibus varia, communiter
tamen et circiter ad aquae pondus se
habet = 1050 : 1000; et quod ex viuo
homine recenter emissum et vase ex-
ceptum sequentia maxime prodit phae-
nomena*):

§. 7.

Et primo quidem, maxime quamdiu
adhuc calet, vapor ex eo ascendit, quem
gas animale nuperi appellant et praeter
caloricum menstruum ex hydrogenio et
carbonaceo elemento constare docent**),
[Seite 8] quique campana exceptus roris ad instar
in guttas confluit, aquosae indolis, sed
nidoroso odore insignis, singulari (in
carniuororum sanguine grauiori), et
quem vere animalem dixeris. Eiusdem
vero aquosi laticis multum quoque reli-
quis quae dicentur sanguinis partibus
constiutiuis admixtum remanet.

§. 8.

Interim dumque discessu caloris ad
gradum circ. 78. scalae Fahr. frigescit san-
guis vase contentus, in binas partes se-
cedere incipit. In coagulum nempe
primo abit, e cuius superficie mox vnde-
[Seite 9] quaque exsudat quasi latex ex flauescente
subrubellus, quem serum vocant sangui-
nis; quo plas autem exsudat, temporis
progressu, huius seri, eo contractius et
mole minus redditur id ipsum coagulum
glutinosum, quod crassamentum, item
ab aliqua similitudine tum coloris tum
scissilis compagis, hepar sanguineum, aut
placenta, et, quod a sero circumfusum
ipsi innatet, insula audit.

§. 9.

Ipsum vero istud crassamentm gluti-
nosum facili encheiresi, conquassando
nempe aut saepe repetitis vicibus ab-
luendo, denuo in binas partes constitu-
tiuas abit; in cruorem qui vniuerso san-
guini purpureum impertierat colorem,
et qui ablutione secedit a lympha, quae
altera est eaque solidior pars, quare et
basin crassamenti eam vocant; cui cruo-
rem magis amicum esse quam sero, vel
exinde patet quod nonnisi violentia qua-
dam adhibita ab ea basi secedat. Ipsa au-
[Seite 10] tem ea cruoris secretione lympha eo or-
bata magis magisque pallescit, vsque
dum denique albi et satis tenacis coa-
guli habitum prae se fert.

§. 10.

Et hae quidem sunt praeter aquosum
quem diximus laticem, ternae partes
principes sanguinis, de quibus iam paullo
curatius agendum est: – serum scil.;
tum cruor; denique lympha; quae tamen
omnia quamdiu recentissima integro ad-
huc suo calore perfusa sunt, intime mixta,
aequabilem et homogeneum istum liquo-
rem constituunt; proportione autem re-
latiua pro multifaria ratione aetatis, tem-
peramenti, victus, aliorumque id gene-
ris momentorum, quae sanitatem cuiuis
homini propriam constituunt, mirum
quantum differunt.

§. 11.

Serum itaque humor sui generis est,
idemque qui maxime vniuerso sanguini
viscosum habitum impertit: et quem fa-
[Seite 11] cili artificio denuo in varia principia con-
stitutiua vt vocant, dissoluere licet.
Ouodsi enim calori 150 graduum scal.
Fahr. exponitur serum, pars eius in coa-
gulum album scissile, albumini cocto
simile, abit: reliquum vero, praeter aquosi
laticis toties iam dicti portionem, turbi-
dum humorem gelatinosae s. potius mu-
cosae*) indolis exhibet, qui frigescendo
tremulum coagulum refert. In vniuer-
sum vero serum sodae (s. alcali minera-
lis) portione quam continet insignis est.

§. 12.

Cruor aliam sanguinis partem consti-
tuit, et colore et particularum figura,
plurima singularia prae se ferens.

Globulis enim constat, in recenti san-
guine perpetuae et constantis figurae, et
aequabilis magnitudinis, quam circ. 1/3300
vnciae diametro aequare contendunt.

[Seite 12]

De figura quidem disputatum est, longe
tamen simplicior videtur quam clari no-
minis viri eandem perhibuerunt. Non
enim nisi globulorum specie oculis vsur-
paui. Neque lenticularem quam aliqui
obseruatores ipsis tribuunt figuram, vn-
quam in ipsis dignoscere potui.

Dictum quoque est formam mutare,
quando per angustissimi luminis vascu-
lum ipsis transeundum foret; e sphaeri-
cis tunc ouales fieri, posteaque, quando
denuo in capacius vas emerserunt, in
pristinam globosam formam resilire*),
quod, etsi non negauerim, tamen non
ad tranquillum eorum in sano animanti
motum pertinere, sed ex spastica vaso-
rum minimorum affectione contingere,
puto.

Ipsa vero globosa eorum figura non
nisi in viuo animanti aut saltem in re-
centissime emisso sanguine cernitur;
[Seite 13] breui post enim oculis se subducit, quando
in informem massam sero praeter rubo-
rem ceteroquin simillimam deliquescunt
globuli.

§. 13.

Color ipsis ruber, imo vniuersi san-
guinis rubor ab iis deriuandus videtur.
Multimode autem istius coloris intensi-
tas variat, pallidior certe animantibus
inique nutritis, aut quae graues hae-
morrhagias sunt perpessa; floridior oxy-
genatus*) (quem vulgo arteriosum vo-
[Seite 14] cant) aut qui aëri atmosphaerico, ma-
xime vero vbi oxygenato expositus fue-
rit; obscurior carbonisatus (qui vulgo
venosus audit), et in carbonisato aut hy-
drogenato aëre detentus*). Caussa ru-
boris verisimillime in calce ferri (fer-
rum oxydatum vocant) ponenda**),
etsi quantitas eius exigua sit, imo mirum
quantum in ea constituenda varient
auctores.

§. 14.

Vltima consideranda venit ex princi-
pibus quae sanguinis massam constituunt
partibus, lympha scil. plastica (male quon-
[Seite 15] dam cum sero confusa,) quam et basin
crassamenti, alii partem glutinosam, alii
fibram sanguinis s. materiem fibrosam,
alii aliter appellant, quamque aeque ac
caseosam lactis partem et gluten farina-
ceum maxime carbonaceo et azotico ele-
mento scatere nuperae analyses perhibent.

§. 15.

Plastica merito vocatur ideo, quod
principem praebet materiem, ex qua par-
tes similares principes, musculi praeser-
tim, proxime formantur, idem corpus
per omnem vitam nutritur, iniuriae ei-
dem vulneribus et fracturis illatae re-
productionis miranda vi reparantur, va-
sorum sanguinem ferentium maiorum si
dissecta fuerint, lumina obturantur, alia-
que id genus coagula quae inflammatio-
nem comitari solent*) formantur, adeo-
[Seite 16] que et ipsa ea memorabilis membrana
caduca, qua nouo conceptui in vtero re-
center impraegnato et oestri venerei igni-
culis calente, solum, cui adhaerescere
possit praeparatur.

§. 16.

Et hactenus quidem de partibus con-
stitutiuis et indole sanguinis, humoris in
oeconomia animali summi et principis;
vtpote qui primo loco cordi ipsi tanquam
stimulus, ad systolen eius excitandam, in-
seruit; cuius dehinc ope ab vna parte
oxygenium vndiquaque per vniuersum
corpus distribuitur; carbonaceum contra
elementum exin ad vniuersalia organa
purgatoria reuehitur, eiusdemque com-
mutationis occasione simul calor animalis
alitur. Qui porro omnium solidorum cor-
poris nostri primo materiem, tum vero
[Seite 17] iisdem perpetuum quamdiu viuunt, nu-
trimentum subministrat; et ex quo deni-
que in vniersum, praeter crudos quos
diximus humores (§. 4.) reliqui, secernun-
tur et deriuantur. De qua quidem adeo
multifaria sanguinei fluenti dignitate et
vsu passim suis locis ex professo nobis
agendum erit.

SECTIO III.
DE
SOLIDA CORPORIS HVMANI
MATERIE IN VNIVERSVM
SPECIATIM VERO
DE TELA MVCOSA.

[Seite 18]
---

§. 17.

Solida*) ex ipsis fluidis ortum du-
cunt; ita vt in primo gelatinosi embryo-
nis rudimento sensim sensimque solida
suis quaeque locis subnascantur, infini-
tis cohaesionis gradibus**) inter se di-
versa, a mollissimis et fere pultaceis inde,
qualis est substantia medullaris cerebri,
[Seite 19] ad durissimas vsque, cuiusmodi est cor-
tex vitreus coronae dentium.

§. 18.

Omnibus hisce solidis praeter mate-
riem gelatinosam (§. 11.) et glutinosam
(§. 15.), terrea quoque pars constitutiua
plus minus inhaeret, eaque maxime cal-
careae indolis, acido phosphoreo nupta,
quare vulgo calx phosphorata audit. Ma-
xima huius portio in ossibus, praesertim
prouectiore aetate, cum contra tenellae
aetatulae corpusculum gelatinosa mate-
rie abundet.

§. 19.

Quoad texturam suam, magna pars
solidorum corporis nostri fibrosam com-
pagem monstrat, ex filis plus minus pa-
rallelis congestam. Cernere id est in os-
sibus, foetuum inprimis*), tum in
[Seite 20] musculari carne, in tendinibus, ligamen-
tis, aponeurosibus, membranis quibus-
dam v.c. dura meninge etc.

§. 20.

Aliis vero partibus diuersa ab hac
quam diximus textura est, vt nihil fere
fibrosi in ipsis discernere liceat, sed alia
suique generis peculiaris compages, quam
ab Erasistrati inde temporibus paren-
chyma dicunt, idque visceribus praeser-
tim secernentibus quibusuis proprium:
aliud v.c. renibus, aliud hepati, ce-
rebro etc.

§. 21.

Verum omnibus hisce compagium ge-
neribus, siue ad fibram siue ad paren-
[Seite 21] chyma proprium pertineant, communis
quaedam tela intertexta est mucosa*),
quae vulgo ast minus accurate cellulosa
audit, siquidem continuum potius et
aequalem, tenacem, tractilem, subpel-
lucidum contextum glutinosum exhi-
bet**), facili quidem encheiresi tam in
cellulosam quam vesiculosam telam trans-
formandum, ceterum vero inter primas
et principes et maxime memorabiles cor-
poris nostri partes constitutiuas refe-
rendum.

§. 22.

Primo enim plures corporis humani
partes solidae fere totae quantae ex eius-
modi tela sunt constipatae, quo v.c. per-
tinent pleraeque membranae et cartila-
gines, vtpote quas diutina maceratione
in laxiorem iterum telam mucosam resol-
vere licet. Aliis vero tamen adeo intime
[Seite 22] intertexta est, vt reliquarum quibus con-
stant partium, receptaculum quasi sit et
fulcimentum; ita v.c. durssima ossa an-
tea ex cartilagine constabant, quae ipsa
tela erat mucosa stipata: postea vero
succi ossei accessu in laxiorem cellulosam
distenta, eoque ipso quasi impraegnata.
Imo vix ab vlla corporis nostri parte so-
lida abesse videtur ea tela, si extima cor-
poris integumenta, epidermidem nempe
cum vnguibus et pilis excipias, tumque
corticem vitreum coronae dentium, vt-
pote in quo, acido fortiori commisso, ni-
hilum eiusmodi telae simile reperire mihi
licuit.

§. 23.

Porro etiam ea tela tanquam sepi-
mentum vicinis partibus, musculis prae-
sertim et membranis interiecta est: aliis
tanquam fulcrum adiacet, vasis maxime
neruisque: in vniersum autem com-
mune quoddam vinculum constituit, quo
partes omnes ac singulae cum vicinis
suis cohaerent.

§. 24.

[Seite 23]

Duplex exinde per se fluit conse-
ctarium:

Alterum quod ipsa haecce tela mu-
cosa s. cellulosa vniuersae totius corpo-
ris compagis eatenus fundamentum con-
stituat, vt si animo concipere liceret
omne id quod praeter cellulosam in cor-
pore superest demtum, et cellulosam eam
totam situ suo superstitem, nihilominus
vniuersi corporis partiumque eius for-
mam remansuram fore.

Alterum, quod ipsius huius funda-
menti cellulosi ope nexus et via quae-
dam inter omnes corporis partes pateat,
sintue ceteroquin natura sua maxime di-
versae, siue situ a se inuicem remotis-
simae; id quod tum ad dirimendas de
continuationibus membranarum logo-
machias, tum ad explicanda quam-
plurima morbosa phaenomena notari
meretur.

§. 25.

[Seite 24]

Vti vero ea tela mucosa plerisque cor-
poris partibus solidis ortum et funda-
mentum praebet, ita et ipsa lymphaticae
quam diximus sanguinis parti originem
suam debere videtur, vtpote quam ex pe-
ripneumonicorum pulmonibus transsu-
datam in ipsam eiusmodi telam abire
vidi, quae mox pseudomembranas con-
stituens viscera ea pleurae nectere solet.

§. 26.

Haec de contextus mucosi natura et
dignitate generatim dicta sufficiant. Iam
de nonnullis eius varietatibus.

Et primo quidem non vna eius est
firmitas.

In vniersum enim, ceteris paribus,
humano corpori tenerrima concessa vide-
tur cellulosa, si cum eadem tela in ani-
mantibus compares; imo ni fallor ipsis-
sima haec cellulosae humanae mollities
ad principes hominis praerogatiuas per-
tinet, qua nempe tum ad sensum stimulo-
[Seite 25] rum subtiliorum tum ad motus aliasque
functiones maiore cum perfectione sub-
eundas aptior redditur*).

Sed et ipsos homines multa interce-
dit cellulosae quod ad laxiorem aut fir-
miorem contextum differentia, respectu
aetatis, sexus, temperamenti, vitae ge-
neris, climatis etc.

Denique etiam varius est tenor huius
telae pro varietate locorum corporis qui-
bus interiacet: ita v.c. laxior in palpe-
bris et praeputio, et pone frenulum sub-
linguale, strictior contra circa aures etc.

§. 27.

Porro et vsus telae mucosae alius prae-
ter eum quem in genere corpori praebere
diximus (§. 22. 23.) nominandus venit,
quo quidem recipiendis non vnius gene-
ris fluidis destinata est.

Et quidem maxime halitum serosum
s. aquulam recipit, qua ad vnam fere
[Seite 26] omnes corporis partes irrorantur, lubri-
cantur, et quam ex systemate sanguifero
secretam spongiae quasi humidae in mo-
dum imbibere et vasorum lymphatico-
rum systemati tradere, adeoque ad vin-
cula principalia pertinere videtur, quae
bina ista vasorum systemata intercedunt.

§. 28.

Praeterea autem aliis quoque peculia-
ribus humoribus recipiendis inseruit qua-
rundam corporis partium tela cellulosa.
Ita ea quae vitreum oculi corpus con-
stituit, humore eius nominis grauida est:

quae membranam medullarem ossium
format (quam vulgo, ast minus apte, pe-
riosteum internum appellant) medullam
continet:

magna denique pars mollibus parti-
bus interiecta, reliquum adipem, de quo
infra pluribus agendi dabitur locus.

SECTIO IV.
DE
VIRIBVS VITALIBVS
IN VNIVERSVM
SPECIATIM VERO
DE CONTRACTILITATE.

[Seite 27]
---

§. 29.

Hactenus de solidis, quatenus mate-
riem praebent, ex qua corpus humanum
fabricatum est. Iam vero de iisdem qua-
tenus vitalitate praedita, tum ad stimu-
lorum impulsus recipiendos, tum ad mo-
tus perficiendos apta fiunt.

§. 30.

Quamquam autem vitalitas*) ipsa ad
eas res pertineat, quae facilius praesentes
[Seite 28] rite discernuntur et cognoscuntur, quam
verbis definiri possint, imo vero quae
definitione plerumque magis obscuran-
tur quam illustrantur; effectibus tamen
apertissime se manifestat, ad vires pecu-
liares referendis, quas ideo vitales nun-
cupant, quod actiones corporis organici
viui, aut in nuper emortui partibus ad-
huc aliquamdiu superstites ita ab ipsis
pendeant, vt nullatenus easdem ad qua-
litates materiei mere physicas, aut me-
chanicas, aut chemicas referre liceat.

§. 31.

Sunt equidem et hisce qualitatibus in-
signes in oeconomia animali virtutes; vt
v.c. physicae vires, quibus oculi humo-
res lucis radios ad axem refringere con-
stat, ex densitate et figura eorum deri-
vandae, aut mechanicus elater epiglotti-
dis; aut chemica affinitas ad phlogisti-
cum vt vulgo audit processum sustinen-
dum necessaria etc. Longissime tamen
omnes ac singulos hosce virium mortua-
[Seite 29] rum ordines a vitalibus de quibus iam
nobis sermo est, abhorrere, vel leuiden-
sis comparatio organicae oeconomiae cum
inorganicis corporibus quibus eaedem
vires mortuae competunt, euincit.

§. 32.

Imo vero ipsissima virium vitalium
energia et potestas luculentissime exinde
elucet, quod mortuis istis viribus mul-
timode et potenter resistat easque superet.
Ita v.c. in corpore viuo istis chemicis af-
finitatibus quibus in cadauere putredo
oritur, tam valide resistit, vt Stahlius
eiusque asseclae quondam ipsam vitae
notionem ad eam virtutem antisepticam
retulerint*): ita mechanicas grauitatis
vires adeo superat, vt v.c. ex celebri Bo-
relliano problemate musculas vitali-
tate orbus eodem pondere dirumpatur
[Seite 30] quod idem in corpore viuo facillime tol-
lere et leuare potuerat et s.p.

§. 33.

Vti vero a mortuis materiei viribus
diuersissimae sunt vires vitales, ita et ab
altera parte ab ipsis animae facultatibus
probissime distinguendae sunt, de qui-
bus proximo capite agendum erit; etsi
et his cum viribus istis intimum et mul-
tifarium connubium sit, vti numerosis
oeconomiae animalis phaenomenis, ita
praesertim in temperamentorum varie-
tate luculenter obseruabile.

§. 34.

Cardinem quasi constituit vis ista vi-
talis, in quo omnis physiologia versatur,
adeoque et nullo non tempore a physio-
logis agnita, etsi diuersissimis nominibus
appellata. Siquidem aliis audiebat im-
petum faciens, aliis calidum innatum,
archaeus, spiritus vitalis, anima bruta-
lis, praeses systematis neruosi, actuo-
[Seite 31] sum, principium sentiens, attractio vi-
talis tonica, aliis aliter.

§. 35.

Neque minor varietas notionum et de-
finitionum quas de ea vi exhibuerunt au-
ctores, in eo tamen consentientes quod
qualitas sit quoad caussas et naturam
suam, si quae vnquam, longe maxime
occultissima.

§. 36.

Quod autem quaestionem attinet to-
ties a physiologis agitatam, num diuersa
vitalitalis in solidi viui partibus simila-
ribus phaenomena ad varias tantum mo-
dificationes, vt vocant, vnius eiusdem-
que vis vitalis, an vero potius ad distin-
ctas eius species referre conueniat, con-
sultius sane videtur, plures ab inuicem
distinctos virium vitalium ordines secun-
dum varias et abinuicem diuersas ratio-
nes phaenomenorum quibus sese mani-
festant, statuere.

§. 37.

[Seite 32]

Ipsa autem haecce phaenomena tri-
plici praesertim effectu sese exerunt. Or-
ganica primum formatione et incremento;
tum motu in partibus istis formatis; de-
nique etiam sensu quem quarundam par-
tium similarium motus excitare valet.

§. 38.

Primum enim requisitum quod ipsius
organici corporis vocabulum et notio in-
volait, illud est, quod formam habeat
determinatam, certis finibus responden-
tem. Maxime ideo vniuersalis ea est vi-
rium vitalium species, quae humores tum
genitales tum nutritios figit, hincque ad
organicam naturam primo aptat, quam-
que nisus formatiui nomine insigniui, vt-
pote omnis generationis, nutritionis et
reproductionis in vtroque regno orga-
nico praesidem.

§. 39.

Eas vero vires vitales quae in parti-
bus iam formatis, motu proprie sic dicto
[Seite 33] sese exerunt (§. 37.) iterum in commu-
nes et proprias dispescere licebit. Com-
munes scil. quae partibus quibusdam
similaribus late per corpus distributis
competunt; vt contractilitas contextui
mucoso, irritabilitas vero fibrae muscu-
lari. Propriae contra quae singularibus
quibusdam organis, motibus plane pe-
culiaribus et quasi anomalis destinatis,
priuae videntur.

§. 40.

Contractilitas (sit venia barbarae voci,
qua rem veteri Latio ignotam designare
oportet) aeque late ac ipse contextus
mucosus, quem quasi animare dicenda
est, per vniersum fere corpus regnat;
neque male fortassis exinde vis cellulosae
appellari posset. Simplici sese et mi-
nus sensili ad contrahendum, et ad
reagendum in contenta, inprimis
vero in halitum serosum quo madet,
nisu, eundemque in systema vasorum
[Seite 34] lymphaticorum, propellendum, mani-
festat*).

§. 41.

Irritabilitas (Halleriana illa, proprie
sic dicta) musculari vnice fibrae compe-
tit, ideoque vis muscularis dicenda. Sin-
gulari plane motu oscillatorio et quasi
tremulo conspicua est, vel exinde a sim-
plicis contractilitatis actione distinguendo
quod longe facilius ad cuiusuis stimuli
acrioris accessum excitetur et constri-
ctione longe manifestiore sese exerat**).

§. 42.

Et hae quidem vires vitales mouen-
tes communes (§. 39.). At enim vero non-
nulla sunt in corpore humano organa,
[Seite 35] quae, vt fabrica plane singulari, ita
motu et functione tam peculiari et quasi
anomala a ceteris abhorrent, vt hactenus
vix ac ne vix quidem ex communium
istorum vitalitatis ordinum legibus ex-
plicari possint.

Adeoque aut characteres horum or-
dinum reformare, nouosque constituere,
limitesque eorum proferre oportet, aut,
donec id factum fuerit, eos peculiares
plane motus, quibus ista organa singula-
ria sunt conspicua, ab vniuersalium vi-
rium vitalium ordinibus separare, et
vitae propriae denominatione distinguere
liceat*).

Exemplo sint iridis motus; erectio
papillae in mamma muliebri; motus fim-
briarum tubae Fallopianae; actio pla-
centae; et vteri ad partum; et ni fallor
[Seite 36] magnam quoque partem vniersum se-
cretionis negotium*).

§. 43.

Et haec quidem de iis viribus vitali-
bus quae motu sese exerunt (§. 37. 39–42.)

Restat denique memoranda sensilitas,
s. quod vnice neruosae medullae cum
sensorio communicanti conueniat, vis
neruea dicta, qua quidem efficitur, vt
si partes ea praeditae stimulis in eas agen-
tibus irritatae fuerint, simul animae per-
ceptiones exin oriantur**).

§. 44.

[Seite 37]

Ordo quem in enarrandis hisce variis
viribus vitalibus (§. 38–43.) seruaui,
idem est, quo in homine nascendo et nato
alia post aliam sese manifestat.

Primo equidem loco nisum formati-
vum efficacem fuisse oportet, antequam
de ipsa noui conceptus existentia certio-
res reddi possimus.

Proxima tunc in gelatinoso tenelli
embryonis corpusculo agit contractilitas.

Post, vbi iam musculosae carnes ef-
fictae fuerunt, in ipsis earum fibris mo-
tricibus irritabilitas.

Tum in paucis iis organis quorum
motus neque ad contractilitatem neque
ad irritabilitatem commode referri pot-
est, vita propria.

Denique in homine nato praeter eas
vires quoque sensilitas.

§. 45.

Neque absimilis fere ordo est, secun-
dum quem diuersae hae vires vitales or-
[Seite 38] ganicis vtriusque regni corporibus siue
magis communes, siue magis priuae et
propriae sunt*).

Nisus nempe formatiuus omnium ma-
xime vniuersalis, siquidem sine eo ne
cogitari quidem posset organici corporis
existentia.

Contractilitas vtrique organico regno
communis.

Irritabilitas et sensilitas, eo quem
supra exposuimus sensu, animantibus
peculiares.

Vita denique propria tam in anima-
lium quam in vegetabilium quorundam
organis nonnullis, maxime quae functio-
nibus genitalibus destinata sunt, diuer-
simode obseruabilis.

§. 46.

Plures vero ex his virium vitalium
modis, qui tanquam diuersi earum ordi-
[Seite 39] nes abinuicem distinguendi videntur, ni-
hilominus tamen intimo nexu conspirare,
vix monitu opus est, cum v.c. in tot
corporis partibus contextus mucosus, ba-
sin eorum (simul vero contractilitatis se-
dem) constituens, etiam muscularibus
fibris*), quibus irritabilitas inhaeret, et
neruis sensilitatis instrumentis, inter-
textus sit.

§. 47.

Quaecunque autem fuerint physiolo-
gorum de virium quas diximus vitalium,
differentia aut similitudine decreta, in
eo tamen ad vnum quod sciam omnes
inuicem consentiunt, inhaerere eas vires
diuersis corporis nostri partibus solidis
similaribus (vt veteres vocabant), ex qui-
bus tanquam ex materie organa ipsa s.
partes dissimilares, exstructae sunt.

De eo autem, et nuperis quidem
maxime temporibus disputatum est, num
haec, de qua agimus, vitalitas, solidis
[Seite 40] nostri corporis vnice et (vt dicunt) ex-
clusiue conueniat, an vero quoque flui-
dis eiusdem; et posito hoc, num tantum
sanguini insit, an vero et reliquis hu-
moribus?

§. 48.

Quod prius ergo attinet, vniuersa
vtriusque regni organici historia natura-
lis, quatenus hodienum exculta est, aperte
docet, omnium ac singulorum quotquot
hucusque innotuerunt siue animalium
siue vegetabilium eas partes quae vitali-
tatem produnt, etiamsi tenerrimas, atta-
men (quod ipsa iam eorum figura deter-
minata et certis finibus destinata suppo-
nit) solidas esse. Nam vt integra anima-
lia taceam, (quae etsi simplicissima fue-
rint e vermium v.c. classe, tamen mem-
branis, formam eorum circumscribenti-
bus, instructa sunt;) ipsum gallinaceum
ouum recentissime positum, quamuis
primo intuitu non nisi humores conti-
nere videatur, curatiore tamen indagine
[Seite 41] varii ordinis membranis, halonibus, ci-
catricula etc. diues esse constat.

Requiritur quidem humiditas in so-
lido viuo, vt vitalitatem suam actu ex-
serere possit. Ipsam tamen vitalitatem
solido isti, non humido, qua tali inhae-
rere, vel notissima docent exempla ani-
malculorum et seminum plantarum, in
quibus, etiamsi diu exsiccata et exsucca ser-
vata fuerint, nihilominus tamen vitale
principium intemeratum perennat, ita vt
denuo reuiuiscere aut germinare possint.

§. 49.

Quod vero speciatim sanguinis puta-
tiuam vitalitatem spectat, candide pro-
fiteor, ne vnicum mihi bactenus inno-
tuisse argumentorum quibus eandem sta-
bilire annisi sunt post Haruaeum physio-
logi nonnulli, quod non facilius simpli-
ciusque et magis ad naturae veritatem in
contrariam partem explicari possit.

Ita v.c. incorruptibilis sanguinis per
omnem vitam integritas, quam virtuti
[Seite 42] huius laticis vitali tribuunt, longe faci-
lius ex perpetuis vicissitudinibus intelli-
gitur, quas partes eius constitutiuae,
praesertim phlogistici, vt vulgo audit,
processus ope, patiuntur.

Ex eo vero quod sanguis materiem
contineat ex qua solida viua nutriantur,
non magis fluit ipsum ideo vitalem esse,
quam si quis aquae fluuiatili ideo vitali-
tatem tribuere velit quod materiem prae-
beat ex qua insignes nymphaeae totque
aliae plantae nutriuntur.

Quomodo autem ex eo quod lympha-
tica pars sanguinis e vena emissi in coa-
gulum abeat, vitalitas eius demonstrari
possit, difficile est intellectu. Organica
vero eiusdem lymphae (in negotio ge-
nerationis aut nutritionis et reproductio-
nis) formatio non ipsi eidem lymphae,
qua tali inhaeret, sed ad nisus forma-
tiui (§. 38.) in eandem actionem refe-
renda est.

§. 50.

[Seite 43]

Qui vero quondam contenderunt*),
accedere sanguini in pulmonibus ex aëre
quem inspirando haurimus, principium
quoddam, circulationis ope per vniuer-
sam corporis compagem eo fine distri-
buendum vt organis motum impertiat
etc.; hi quidem recte praecepisse viden-
tur, si illud principium (oxygenio neo-
tericorum analogum) pro stimulo prin-
cipe solidum viuum excitante habuerunt,
minus bene, si cum vi vitali ipsa con-
fudissent.

§. 51.

De eo enim iam inter omnes constat
physiologos, nullos motus a viribus vi-
talibus sponte sua perfici, sed vnice post
[Seite 44] eiusmodi stimulorum impulsum, quibus
recipiendis a natura aptatae et desti-
natae sunt.

§. 52.

Eosque stimulos*), vtat infinite mul-
tifarios, satis commode tamen ad ternas
classes principes referunt. Chemicorum
scil. tum mechanicorum, denique menta-
lium. De diuersa ratione qua alii magis
directe in corpus agunt, alii indirecte
per consensum et reactionem sensorii,
alias dicendi locus erit. Hic interim
pauca citasse exempla sufficiat functio-
num in quae omnium ternorum quos di-
ximus stimulorum ordines agere solent:
vt auctae secretionis lacrumarum, saliuae,
bilis etc, aut turgoris genitalium oestrum
venereum excitantis.

§. 53.

Vti autem infinite varia ipsorum sti-
mulorum indoles est, ita et maxime me-
morabilis differentia effectuum, quos pro
[Seite 45] diuersitate istius indolis aut gradus aut
diuturnae et repetitae applicationis in so-
lidum viuam exserunt. Hincque in vni-
versum denuo in deprimentes et excitan-
tes diuidi solent.

§. 54.

Inprimis vero ea quorundam stimu-
lorum excitantium efficacia maxime me-
morabilis, quod eorum influxu solidum
viuum simul ad alios stimulos maiori
cum facilitate percipiendos incitetur et
aptius reddatur. Hic v.c. calorici ele-
menti effectus, a quo climatici tempera-
menti diuersitatem magnam partem pen-
dere, verisimillimum est*). Neque ab-
similis gaudii, efficacissimi stimuli men-
talis, virtus**). Neque, si quid recte
video, oxygenii (§. 50.) dispar ratio, cuius
quippe stimuli chemici influxu vires vi-
[Seite 46] tales, praesertim irritabilitas, mirifice
excitantur, et ad reagendum in aliorum
stimulorum impulsus, proniores fiunt.

§. 55.

Non minor autem quam stimulorum
varietas, subiectiua quoque diuersitas est,
tum organorum multifariorum, tum vero
in singulis hominibus pro ratione aeta-
tis, sexus, temperamenti, idiosyncra-
siae, consuetudinis, vitae generis etc.
qua quidem sit vt ab iisdem stimulis,
siue diuersa eiusdem corporis organa*),
siue eaedem in diuersis hominibus par-
tes, aliter atque aliter afficiantur, qua
quidem differentia irritabilitas specifica,
vt Angli nuperi primo appellarunt, ni-
titur**).

§. 56.

[Seite 47]

Denique vero et mirabilis stimulorum
per consensum vt vocant, in solidum vi-
vum agendi ratio est, qua quippe fit, vt
vna parte ab iis affecta, alia, eaque non
raro longe remota, cum ista conspirare,
siue sensu quem experitur, siue motu
quem exerit, aut functione peculiari, de-
claret*).

Primaria et latissime patens huius
sympathiae caussa ad neruos referenda**);
et maxime quidem ad reactionem senso-
rii***), ita vt parte vna neruosa a sti-
mulo quodam incitata, sensorium exin
[Seite 48] afficiatur, quod mox in aliam partem
neruorum ope reagens, hanc in prioris
consensum trahat, etiamsi nulla neruo-
rum copula proxime seu immediate, vt
ita dicam, cum ista priore coniuncta sit.
Exemplo sit v.c. consensus iridis cum
retina quando haec lumine afficitur, aut
diaphragmatis cum membrana Schneide-
riana in sternutatione etc.

Verum praeter hoc alia quoque sunt
consensuum in oeconomia animali ge-
nera, in quibus nerui si vllas*), saltem
non nisi remotiores aut accessorias par-
tes agunt; quo quidem pertinet sympa-
thia per vasa sanguifera, qualis est cele-
bris illa ex anastomosi inter mammariam
[Seite 49] internam et epigastricam inprimis graui-
ditate prouecta luculenter obseruanda;
aut per vasa lymphatica*), itidem in
grauiditate tum et lactatione manifestis-
sima; aut consensus ex fabricae intimio-
ris et functionis exin pendentis analogia,
quo v.c. pertinet pulmonum cum inte-
gumentis communibus et intestinali tubo
commercium.

§. 57.

Et haec quidem de viribus vitalibus
in vinuersum praemonenda sufficiant.

Pluribus enim per singula docrinae phy-
siologicae capita de iis disserendi locus da-
bitur:

speciatim de nisu formatiuo, vbi ad
generationis negotium peruentum erit;
de irritabilitate ad motum muscularem;
de sensilitate ad actionem systematis neruosi;
[Seite 50] de vita propria passim, prout occasio
feret.

§. 58.

De contractilitate autem praeter ea
quae supra (§. 40.) breuissmis dicta sunt,
pauca adhuc sigillatim monendi hic op-
portunissimus locus videtur.

Per vniersum fere corpus eam re-
gnare vidimus (§. 40.), quatenus nempe
tela mucosa dominatur.

Inest ergo iis primo loco partibus
quae absque parenchymate proprio totae
fere quantae e tela mucosa constipatae
sunt; membranis v.c. quibusdam. Nam
has contractiles esse nemo infitiabitur, vel
tunicae dartos spasticos motus cogitans,
aut vrethrae virilis, aut vesiculae felleae
vtpote quae passim in funere calculis bilia-
riis laborantium arctissime super iisdem
constricta visa est.

Porro etiam visceribus quae maximam
partem ex eiusmodi tela sunt conflata,
quo v.c. pulmones pertinent, quorum
extimam superficiem crebris viuisectioni-
[Seite 51] bus edoctus valde contractilem, neuti-
quam vero vt Varniero asserere placuit,
vere irritabilem reperi.

Imo nec ab ossibus abesse contracti-
litatem tum alueoli docent, quos post
dentium lapsum constringi vulgo notum
est, tum necrosis morbosa, qua constat,
emortuo osse euulso, nouum os, quo
antea cingebatur, sensim sensimque ad
natiuam vsque fere crassitiem et formam
se contrahere.

Vti vero dentium substantiam vitream
tela mucosa carere supra monuimus (§.
22.) ita et hacce contractilitate eam de-
stitui, exinde verisimile mihi videtur,
quod parte eius vel carie exesa vel casu
defracta, quicquid eius restat, non vt in
alueolis fieri modo diximus contrahatur,
sed irreparabili hiatu perennet.

§. 59.

Ipsa porro haecce telae mucosae se
contrahendi facultas ad prima et princi-
palia roboris et sanitatis imo et pulcritu-
[Seite 52] dinis fulcra referenda, siquidem vitalis
elater et turgor*) ab ea pendet; imo in
ipsa ea tonus partium a Stahlio adeo
ornatus, ponendus videtur; vtpote cuius
ope, mucosa tela, vt vnam saltem eius
functionum memorem, in homine sano
serosum laticem, cuius meminimus (§.
27.), spongiae in modum resorbet, et
dehinc contractilitate sua in venas lym-
phaticas propellit; in morboso contra
statu, tono suo orba, (atonica facta) hae-
rente oppletur aqua, oedemati aliisque
id generis cachexiis ortum praebens.

§. 60.

Denique ex vniuersali huius contra-
ctilitatis per totum corpus dominio eius
in reliquas vires vitales influxus et quasi
[Seite 53] contagio, tum vero etiam ex infinitis
eius in diuersis hominibus modis et gra-
dibus magna eius vis ad sanitatem cuiuis
homini propriam et ad temperamenta
constituenda apparet.

SECTIO V.
DE
ANIMAE FACVLTATIBVS.

[Seite 54]
---

§. 61.

Denique vero et homo, quem hacte-
nus corpore instructum vidimus, tam
quoad materiem et texturam, quam quoad
vires suas vitales functionibus quibus
destinatum est, perfectissime respondente,
mente quoque, diuinae particula aurae,
a natura dotatus est, quae intimo com-
mercio corpori isti iungitur, et cultura
ac exercitatione plurimas non vnius or-
dinis facultates prodit, itidem succincte,
quatenus huius loci est, enumerandas*).

§. 62.

[Seite 55]

Et quidem sensilitas neruorum, cuius
inter vires vitales mentio facta est (§. 43.),
medium quasi constituit, quod impressio-
nes stimulorum in partes quae ea prae-
ditae sunt, praesertim vero in ipsa sen-
suum organa (de quorum functione infra
speciatim disserendi locus dabitur) ita in
sensorialem cerebri partem propaget, vt
illic ab ipsa anima percepi possint.

§. 63.

Prima itaque nominanda venit ani-
mae facultatum, et quasi in inferiore
gradu posita, facultas percipiendi, cuius
quippe ope anima impressionum in cor-
pus et inprimis in sensuum organa facta-
rum, conscia, et idearum compos sit.

§. 64.

Iuuat autem eam facultatem alia, ea-
que altioris dignitatis, attentio, quae
[Seite 56] animam in ideam aliquam excitatam ita
dirigit, vt de ea vnice et quasi tota
cogitet.

§. 65.

Conseruandis autem signis idearum
quae perceptae erant, iisque denuo ex-
citundis et quasi reuocandis, inseruit me-
moria, ea pars animi quae, vt Cicero-
nis verbis vtar, custos est ceterarum in-
genii partium.

§. 66.

Phantasia contra*) ea facultas est ani-
mi, qua non signa tantum, sed ipsas
[Seite 57] obiectorum imagines viuidissime tan-
quam oculis praesto obuersantes, re-
praesentat.

§. 67.

Notiones autem generaliores et a sensu
remotiores formandi, negotium est fa-
cultatis abstrahendi.

§. 68.

Relationem autem tam sensualium
idearum quam notionum abstractarum
inuicem confert et ponderat iudicium.

§. 69.

Ex ipsis vero hisce iudicii collationi-
bus denique conclusiones formandi, no-
bilissimae omnium et praestantissimae fa-
cultatis est, quam rationem vocant*).

§. 70.

Et haec quidem mentis dotes hacte-
nus enarratae iunctim communi appella-
[Seite 58] tione facultatis cognoscendi compre-
henduntur. Iam et alterius ordinis vires
nominandae veniunt, quae ad faculta-
tem appetendi, latiore sensu sumtam,
attinent.

§. 71.

Cum enim multifariis stimulis inter-
nis, siue ad victum aliasque necessitates
vitae comparandas, siue ad sexualem in-
stinctum explendum, compellamur; id-
que eo vehementius, quo magis deside-
rium stimulis istis satisfaciendi, phanta-
siae ope inflammatur, exinde appetitiones
proprie sic dictae nascuntur, aut si con-
traria ratione animus ingratarum sensa-
tionum taedio afficitur, auersationes.

§. 72.

Ea denique animae facultas qua tum
e pluribus, quae ipsi simul obuersantur,
appetitionibus aut auersationibus eligere,
tum vero et de functionibus corporis,
quae certis finibus respondeant, pera-
gendis, pro arbitrio decernere valet, vo-
luntas est.

§. 73.

[Seite 59]

Ceterum ordo quo singulas has men-
tis facultates recensui respondet tum or-
dini chronologico quo in hominis nati
vitae curriculo alia post aliam se mani-
festat, tum vero et relationi qua aliae,
quae scil. primo loco nominatae sunt bru-
tis animantibus cum homini communes,
sequentes vero huic magis minusue priuae
videntur.

SECTIO VI.
DE SANITATE
ET
NATVRA HVMANA.

[Seite 60]
---

§. 74.

Cum sanitas*), in cuius expositione
omnis physiologia versatur, tali nitatur
harmonia et aequilibrio materiarum et
virium, hominis essentiam constituen-
tium, quali ad functiones physicas eidem
rite peragendas opus est, facile intelligi-
tur quantum omnia ac singula quaterno-
rum principiorum, quae totidem sectio-
nibus hactenus indagauimus, ad eandem
sustinendam, conferant.

§. 75.

[Seite 61]

Equidem requiruntur primo humores
probe subacti; tum ex iisdem rite for-
mata solida; porro haec ipsa viribus suis
vitalibus penitus vigorata; denique mens
sana in corpore sano.

§. 76.

Haecce quaterna principia in corpore
humano viuo tantum non perpetuo in-
vicem agunt et reagunt. Fluida nempe
agunt tanquam stimuli in solida; haec
vero vi sua vitali tum ad recipiendos sti-
mulorum istorum impulsus, tum ad rea-
gendum in ea, instructa sunt. Quod au-
tem mentis cum corpore suo intimam
consensionem attinet, hic loci monuisse
sufficiat, longe latius eam patere quam
primo intuitu et obiter rem consideran-
tibus videri posset. Voluntatis v.c. im-
perium minime iis tantum contineri
arctis limitibus actionum, quas vulgo
in physiologorum scholis voluntarias ap-
pellant; et mentem contra innumeris
[Seite 62] aliis modis a corporis affectionibus mo-
veri, quam quae vnice sensualium per-
ceptionum proprie sic dictarum nomine
venire solent*).

§. 77.

Ex infinita autem varietate et modi-
ficatione conditionum ad quaterna ista
principia pertinentium, per se facile in-
telligitur, quam ingens eam de sanitate
notionem intercedat latitudo**).

Cum enim pridem monente Celso,
raro quisquam non aliquam partem cor-
poris imbecillem habeat, vel eo sensu
Galenus asserere poterat, perfecte sa-
num neminem dici posse.

At enim vero et apud eos quos ex
vulgari dicendi ratione sanos vocamus,
[Seite 63] ipsa tamen ea sanitas in singulis aliter
atque aliter temperata est*).

§. 78.

Nititur ergo infinita hac modificatione
temperamentorum varietas**), diuersa
nempe ratio et aptitudo, qua solidum
viuum***) in singulis hominibus a sti-
[Seite 64] mulis, et quidem praesertim mentalibus,
afficitur, quaque hi ipsi mentales stimuli
vice versa facilius segniusue in iisdem
excitantur.

§. 79.

Graduum vero et mixturarum in tem-
peramentis tam innumera diuersitas, vt
quibus volupe fuerit, combinationes aut
diuisiones et ordines eorum alios atque
alios constituere, patentissimum sibi aper-
tum videant campum. Commode inte-
rim quatuor vulgatis eorum ordinibus
acquiescere poterimus*); quibus nempe
diuiduntur in sanguineum, quod facil-
lime quidem sed leuius tantummodo sti-
mulis istis afficitur; cholericum quod et
facile et vehementer incitatur; melan-
cholicum quod segnius ast eo altius et
quasi tenaciore impressione mouetur;
phlegmaticum denique quod omnium len-
tissime ad stimulorum impulsus et qui-
dem segniter tantum recipiendos a na-
tura paratum est.

[Seite 65]

Haec enim diuisio etsi eam Galenus
incongruo fundamento superstruxerit a
sanguinis elementis male constitutis mu-
tuato, tamen si ab eo iniquo fundamento
discesseris, ceterum naturae satis consona
et intelligibilis videtur.

§. 80.

Magnus vero numerus est caussarum
tam praedisponentium vt vocant, quam
occasionalium, quae ad istam tempera-
mentorum diuersitatem constituendam
symbolam suam conferunt. Dispositio
v.c. haereditaria, habitus corporis, clima,
diaeta, religio, cultus et luxuries etc.*)

§. 81.

Verum praeter temperamentorum va-
rietatem et hoc ad sanitatis latitudinem
(§. 77.) facit, quod et ipsarum oecono-
miiae animalis functionum tam numerus
quam energia et vigor pro diuersis quae
[Seite 66] intercedunt circumstantiis in singulis ho-
minibus multimode differat. Hinc v.c.
respectu aetatis longe alia sanitas homini
neonato quam qui in virili aetate positus
est; quoad sexum alia virgini maturae
viro quam vetulae effoetae, alia men-
struatae, alia lactanti etc.; quod vitae ge-
nus attinet alia certe barbaris Nomadi-
bus Americae septentrionalis quam mol-
libus Sybaritis. Imo vero et in singulis
hominibus maxima consuetudinis (quam
ideo alteram naturam fieri aiunt) in sin-
gulas functiones v.c. in somnum, victus
rationem etc. potestas*).

§. 82.

Quo plures autem simul in corpore
functiones vigent, eo maior ipsi vita tri-
buitur et contra. Maxima hinc dicitur,
quando virili aetate functiones corporis
[Seite 67] summum perfectionis fastigium attige-
runt; minima e contrario, quando fun-
ctiones etsi ceteroquin perfectissime se-
cundum naturam, pauciores tamen et
lentius peraguntur, qualis est tenelli em-
bryonis nuper in vtero matris concepti;
ita et dormienti vita minor quam vigi-
lanti et s.p.

§. 83.

Ipsae autem corporis humani functio-
nes pridem a physiologis in quatuor clas-
ses diuisae sunt. Quae quidem diuisio
etsi non exceptione maior, neque natu-
rae veritati ad vnguem adaequata*); ta-
men in memoriae subsidium commode
recipi potest**).

[Seite 68]

Et quidem I. eorum vitales comple-
ctitur functiones, ideo lictas quod con-
tinua et intemerata earum actio prae re-
liquis ad vitam sustinentam maxime ne-
cessaria sit; quo ergo sanguinis circu-
lum, et in homine nato respirationem
referunt.

II. animales; quibus maxime animan-
tia ab alterius regni organicis corporibus
distinguuntur; quo scil. in homine ani-
mae cum corpore commercium, sensus
praesertim, et motus muscularis spectant.

III. naturales, quae nutriendo corpori
inseruiunt.

IV. genitales, quae circa speciei pro-
pagationem versantur.

Iam singulas earum adeamus; auspi-
caturi a vitalibus.

SECTIO VII.
SANGVINIS MOTV.

[Seite 69]
---

§. 84.

Sanguinem, cuius summam et multi-
fariam ad oeconomiam animalem digni-
tatem supra (§. 16.) iam obiter tetigimus,
per vniuersi corporis, qua late patet, in-
timos et extremos recesus, paucissimis
exceptis (§. 5.) distribui, tum subtiliore
vasorum repletione, tum vulgata expe-
rientia docemur, qua constat vix paucas
corporis partes vel aciculae apice vulne-
rari posse quin sanguis exinde prodeat.

§. 85.

Purpureus autem iste latex, non, quae
veterum opinio erat, Euripi in modum
eiusdem ordinis venis detentus itque re-
ditque tantum, sed circulo quem vocant,
in orbem ita mouetur, vt a corde per ar-
[Seite 70] terias in vniersum corpus delatus inde a
venis exceptus iterum ad cor reuehatur*).

§. 86.

Iam ergo primo loco de vasis quibus
sanguis continetur; tumque vires inda-
gabimus quibus ea vasa ad propellendum
et recipiendum sanguinem animantur.

§. 87.

Quae sanguinem a corde acceptum
per totius corporis compagem distribuunt,
vasa, arteriae vocantur.

Hae in vniuersum minus capaces sunt
quam venae; sed, in homine praesertim
adulto et prouectioris aetatis, textura
longe solidiore, magis compacta, valde
elastica, et perquam robusta.

§. 88.

[Seite 71]

Triplici autem constant membranarum
strato*):

Haec in truncis et maioribus ramis
satis distincta; minus in tenerioribus ra-
mulis.

§. 89.

Quicquid autem est arteriae in cor-
pore humano id omne ex alterutro trunco
principe ortum ducit;

quorum alter est arteria pulmonalis
(s. vena arteriosa veterum), quae ex an-
tico cordis ventriculo orta in pulmones
abit (– Tab. I. f.g.h. –)

alter aorta, quae a postico cordis
ventre orsa reliquo vniuerso corpori pro-
spicit (– Tab. I. n.t. –)

Hi trunci in ramos abeunt, rami in
ramulos et s.p.

§. 90.

Vulgata opinio fert per vniuersum
systema sanguiferum ramos iunctim sum-
tos semper capaciores esse trunco ex quo
orti sint. Vereor autem, ne haec nimis
[Seite 73] vniuersaliter enunciarint, imo ne sub-
inde diametri mensuram male cum ea
areae confuderint, qui ita statuerunt au-
ctores; mihi saltem non vna vice non in
vasis cera infarctis, quibus clari physio-
logi ad id genus experimentorum abusi
sunt, sed, vt res exigere videtur, in re-
centissimorum funerum intemeratis vasis
periculum facienti, v. c. in innominata
et quae ex ea nascuntur carotide et sub-
clauia dextris, tum in brachiali et in
quas diuiditur radiali et cubitali, in his
sane quae modo dixi vasis, ramorum lu-
mina iunctim nihilum capaciora visa sunt
lumine trunci*).

Quam inconstans autem et varia in
vniersum sit ratio capacitatis ramorum
et trunci vasorum sanguiferorum vtrius-
que ordinis, habitus eorum in diuersis
corporis partibus certis sub circumstan-
tiis magnopere varius, aperte docet; v.
c. arteriae thyreoideae inferioris capaci-
[Seite 74] tas in infantili funere collata cum habitu
eiusdem in prouectioris aetatis homine.
Aut arteriae epigastricae puellae nubilis
cum iisdem in matre praegnante, quando
partui propior est. Et capacitas vasorum
ipsius vteri virginei cum iisdem in vtero
grauido. Item vasorum omentalium va-
riabilis capacitas, prout ventriculus siue
vacuus siue plenus fuerit et s.p.*).

§. 91.

Post multifarias autem diuisiones, tum
et summae in oeconomia animali digni-
tatis anastomoses**) quibus vicini rami
[Seite 75] inuicem nectuntur, ad sines demum suos
pertingunt arteriae, quibus nempe in
venarum origines transeunt; ita vt con-
tinuo tramite limitibus vix definiendis
in eas abeuntes reflectantur, vnde sanguis
versus cor reuehatur.

Vnice, quantum nempe hactenus pro
certo constat, excipienda ab eo arteria-
rum in venas continuo transitu, vmbili-
calia vasa, quae quidem non nisi per in-
termedium contextum spongiosum, quem
et parenchyma vocant, cum vterinis
necti, infra suo loco dicetur.

§. 92.

Obiter autem alius plane generis
vascula ex arteriolis passim ortum ducunt,
quae decolora ideo vocantur, quod in
homine sano nullum amplius genuinum
sanguinem admittant, situe hoc quod ni-
mis subtilia et angusta sint, situe quod
specifica irritabilitate praedita eundem
qua talem respuant, Pertinent illuc vasa
[Seite 76] nutritia et reliqua secretoria, de quibus
alias pluribus agendi locus dabitur.

§. 93.

Qui vero ita per arterias in vniuer-
sum corpus distribuebatur sanguis, eun-
dem venarum ope exinde ad cor reuehi
oportet.

Hae vt functione ita et structura vald-
opere ab arteriis differunt, si minimas
exceperis quarum ab his discrepantia non
adeo in sensus incunit.

§. 94.

Sunt autem venae, si a pulmonalibus
discesseris, arteriis in vniersum capacio-
res; item ramosiores; decursu et diuisio-
num ratione multo inconstantiores; tex-
tura autem certe in adulto homine mol-
liores, et longe minus elasticae, atta-
men valde tenaces et mirum in modum
expansiles.

§. 95.

Tunicae ipsis tenuiores, vt contentus
sanguis quodammodo transpareat; etiam
[Seite 77] numero pauciores quam in arteriis, vt-
pote quae vnice ad cellulosam quandam,
(neruosae arteriarum quadantenus saltem
similem), et intimam politissimam, qua-
lis fere arteriarum quoque est, redeunt.
Muscularis non nisi truncis cordipro-
ximis data est.

§. 96.

Ista intima autem in longe plurimis
capaciorum venarum, quarum scil. dia-
meter lineam circ. superat, passim in ele-
gantissimae structurae valuulas, facile ob-
sequiosas, sacciformes abit, plerumque
simplices, non raro bigatas, quandoque
triplices, ita dispositas, vt fundus sac-
culi originem venae spectet, limbus vero
cordi ex aduerso positus sit.

Desunt vero in quarundam partium
venis, vt in iis encephali, cordis, pul-
monum, secundinarum, item in vniuerso
systemate venae portarum.

§. 97.

[Seite 78]

Venarum ramusculi (quos vero po
tius radiculas vocare oporteret) confluunt
in ramos, hi demum in sex truncos
principes.

binas scil. cauas, alteram superiorem
(– Tab. I. a. –) alteram inferiorem
(– Tab. I. b. –)

quatuorque venae pulmonalis (s. arte-
riae venosae veterum) truncos (– Tab. I.
i. –)

Vnica portarum vena id sibi priuum
habet, quod truncus eius hepar ingressus
primo arteriae fere ia modum in ramos
diuidatur, quorum vero extremi surculi
in cauae inferioris radiculas transeunt,
sicque denuo in truncum coalescunt.

§. 98.

Vt autem sanguis per vtriusque ordi-
nis vasorum systemata quae diximus rite
distribui et in orbem agi queat, cor*) a
[Seite 79] natura fabricatum est, in quo trunci
principes vniuersi systematis sanguiferi
conueniunt, et quod primum quasi agens
et mouens totius machinae humanae
existit, vtpote quod primariae huic vitali
functioni, sanguinis scil. circuitui ab al-
tera inde tertiaue post conceptionem
hebdomade, ad vltimum vsque vitae ter-
minum subeundae, perpetua et vere mi-
randa vi inseruit.

§. 99.

Sanguinem enim alternis vicibus ita
mox recipit mox propellit vt primo
eundem ex vniuerso corpore per vtram-
que venam cauam, superiorem nempe
(– Tab. I. a. –) et inferiorem (– b –)
itemque ex propriis suis carnibus per ve-
narum coronariarum (– w.x. –) com-
mune ostium valuula peculiari instru-
ctum*) in sinum anteriorem (– c –)
[Seite 80] ipsique appensam auriculam (– d –) re-
cipiat, et exinde in ventriculum eiusdem
lateris (– e –) deducat, qui aeque ac
atrium istud per ostiola sic dicta Thebe-
sii cum ipsis vtriusque ordinis vasis cor-
dis sanguiferis propriis communicat*).

§. 100.

Ex hoc ventriculo antico s. vt quon-
dam ad brutorum cordis rationem voca-
bant, dextro, per arteriam pulmonalem
(– f.g.h. –), in pulmones impellitur
sanguis; vnde redux quaternas intrat ve-
nas pulmonales (– i –), in communem
ipsis sinum (– k –) annexamque huic
auriculam (– l –) delatus, quae sinistra
olim appellabant, rectius nunc postica**).

§. 101.

Pergit dehinc in eiusdem lateris ven-
triculum (– m –) vnde denique per
[Seite 81] arteriam aortam (– n.t. –) in vninersum
reliqui corporis systema arteriosum simul-
que*) per arterias coronarias in ipsam
cordis substantiam distribuitur.

§. 102.

Ex vltimis istius systematis ramulis
in primas systematis venosi radiculas
transgressus, vtramque denuo subit ve-
nam cauam, ex arteriis autem corona-
riis eiusdem nominis venas, et sic vni-
versum quem prosecuti sumus circuitum
iterato relegit.

§. 103.

Hunc autem sanguinis per cordis caua
circulum et regularem successiuum mo-
tum maxime dirigunt et tumultuariis
eius regressibus praecauent valuulae, qui-
bus ostia eius principalia cinguntur; ven-
triculorum nempe margines vbi sinibus
suisproximi sunt, tum et duo magna ostia
arteriosa ex iisdem ventribus orientia.

§. 104.

[Seite 82]

Ita armulus s. tendo venosus, qui li-
mites sinus et ventriculi anterioris con-
stituit, in huius cauum descendens in
tres valuulas quasi tendineas abire vide-
tur*), quarum singulis quondam iterum
tres apices tribuebant, easque inde val-
vulas triglochines s. tricuspidales voca-
bant, quae trabibus carneis adhaerent,
quas vulgo musculos papillares dicunt.

§. 105.

Simili modo limites sinus et ventri-
culi postici constituit alius id generis an-
nulus, in binas valuulas abiens**), quas
ab aliqua formae similitudine mitrales
vocauerunt.

§. 106.

Ostio autem cum arteriae pulmona-
lis***) tum et arteriae aortae****) in-
[Seite 83] haeret ambitu longe minor, sed elegan-
tis formae et carneis fibris instructa val-
vularum semilunarium s. sigmoidearum
triga*).

§. 107.

Facile vero patet, quomodo his di-
versi generis valuulis cautum sit, ne san-
guis perturbato et confuso motu in ea
caua vnde aduenit, relabi possit. Obse-
quiosae enim cedunt venienti sanguini.
Obstant autem quo minus retroagi possit,
quod ab ipso reuersuro sanguine veli tur-
gidi in modum expandantur et ita ostia
claudant.

§. 108.

Textura cordis plane peculiaris est.
Carnea quidem sed maxime stricta et com-
pacta, et a vulgato musculorum habitu
mirum quantum abhorrens**).

[Seite 84]

Fibrarum fasciculis constat, plus mi-
nus obliquis, hinc illinc singulariter ra-
mosis, varia et mira directione contortis
et vorticosis, certis stratorum ordin bus
sibi inuicem incumbentibus, in septo
vtriusque caui intermedio arcte compexis,
cinctis ad basin ventriculorum silis car-
tilagineis quaternis quae carneam ven-
triculorum compagem fulciunt quasi et
a sinuum fibris distinguunt*).

§. 109.

Hae vero carneae fibrae tum neruis
suis mollissimis**), tum vero maxime
ingenti apparatu vasorum sanguiferorum,
a coronariis ortorum, infinitis ramuscu-
lis vndiquaque perreptantur***), adeo
[Seite 85] vt Ruyschius totam cordis fabricam
mere contextam apparere ex sanguiferis
vbique fistulis, scripserit*).

§. 110.

Continetur vero vniuersum hocce vi-
tale viscus pericardio**), cui tanquam
carceribus suis inclusum***) laxe inhae-
ret. Saccus est membranosus, a media-
stinis ortus, figurae contenti cordis ac-
commodatus, valde tenax, intus rore se-
roso madens, quem ipsa cordis vascula
arteriosa exhalare videntur. Dignitatem
eius exin concludere licet, quod anima-
libus rubro sanguine praeditis aeque com-
munis sit ac cor ipsum, et vix vnum al-
terumue extet exemplum cordis humani
[Seite 86] omni pericardio contra naturae ordinem
plane orbi*).

§. 111.

Hacce autem tum structura tum tex-
tura cor ad perpetuos et aequabiles suos
motus aptum redditur, qui in vniuersum
eo redeunt, vt alternis vicibus, modo
atria modo ventriculi, mox systole con-
stringantur, mox diastole relaxentur.

§. 112.

Et eiusmodi quidem rhythmum in ea
contractionis dilatationisque vicissitudine
seruant, vt quoties atria se constringant,
ad sanguinem ex pulmonibus et venis
cauis reducem in ventriculos expellen-
dum, hi ipsi eodem tempore relaxentur
et ad recipiendam eandem sanguinis vn-
dam aptentur; sequenti vero momento,
quando nunc ventriculorum est recenter
impletorum, vt se constringant et sangui-
[Seite 87] nem in binos arteriosos truncos propel-
lant, relaxentur interim atria, nouum-
que denuo ingurgitent quasi aduenien-
tem sanguinem venosum.

§. 113.

Systole ventriculorum, cui 1/3 tempo-
ris vniuersi pulsus cordis impendi sta-
tuunt; ita peragitur, vt exteriora cauo-
rum latera versus sepimentum interme-
dium constringantur, quod dextrum ven-
trem a sinistro separat, simul autem apex
cordis versus basin eius trahatur*). Quae
enim primo intuitu contrarium probare
videtur vulgaris experientia, qua cordis
apicem in systole sua mamillam sinistram
ferire, ideoque prolongari potius vide-
tur, nullam vim habere patebit conside-
ranti, ictus istos vnice deberi duplici im-
petui, tum irruentis in atria sanguinis
venosi, tum explosi e ventriculis arte-
[Seite 88] riosi; quo vniersum cor versus eam
costarum regionem pellitur.

§. 114.

Qui autem systolica ista cordis contra-
ctione excitatur impetus sanguinis ex-
pulsi, cum arterioso systemate eundem
excipiente ita communicatur, vt quaeuis
cordis systole in iis reliqui corporis arte-
riis, quae aut tactu explorari possunt et
ad minimum 1/6 lineae luminis sui dia-
metro superant, aut quorum pulsus alio
modo persentisci potest, vt v.c. in aure
interna et oculo facile fit, singulari modo
sensibilis sit, quem arteriarum diastolen
vocant; et quem cordis systoli exacte re-
spondere perfecteque synchronum esse
constat.

§. 115.

Variat autem numerus pulsuum cor-
dis in homine sano infinitis modis, maxime
quidem respectu aetatis, tum vero etiam
aliarum conditionum, quae quauis aetate
valetudinem cuiuis homini propriam
[Seite 89] constituunt, ita vt certam circa eum nor-
mam definire impossibile sit. Liceat ta-
men ea afferre, quae nostro sub coelo*)
in varia hominum aetate communiter
expertus sum, vbi primis post natiuita-
tem diebus in neonato quiete dormiente
per minutum horae primum circ. 140 nu-
meraui pulsus;

anno 1°. ad finem vergente circ. 124.

2do. ad 110.

3io. et sq. ad 96.

aetate qua dentes lactei cadere solent
ad 86.

pubertatis tempore circ. 80.

aetate virili ad 75.

circa sexagesimum aetatis annum 60.

in prouectioribus vero aetate vix duo
reperi, quibus eodem senii gradu idem
pulsuum numerus fuerit.

§. 116.

[Seite 90]

Sequiori sexui ceteris paribus pulsus
frequentiores tribuuntur quam virili, et
procerioribus hominibus pauciores quam
parnis. Magis constans obseruatio est,
clima frigidius lentiores incolarum pul-
sus facere*).

Post pastum vero frequentiorem fieri
pulsum, aeque ac post seminis iacturam,
item peruigilio, aut corporis exercita-
tione aut animi pathemate, vulgo tritis-
simum est.

§. 117.

Haec de pulsu sano, cuius tractatio-
nem potius ad cor tanquam ad fontem
suum, quam ad arterias in quibus eun-
dem explorare mos est, referre, naturae
consentaneum videtur.

Et ita quidem cor ad vltimum vsque
vitae halitum perpetuo tramite pulsat;
tunc autem non omnes eius partes simul
[Seite 91] silent, sed dextro eius ventri cum ap-
penso ipsi atrio ea est praerogatiua, vt
sinistro aliquamdiu superuiuat*).

Cum enim post extremam exspiratio-
nem redeunti per venas cauas sanguini
via sueta in pulmones, nunc collapsos,
praecludatur, interea autem sanguis iste,
quem ipsi cordi sinistro paulo antea red-
diderant, iam per aortam expulsus sit et
venosum sanguinem a tergo vrgeat; fieri
aliter non potest, quam vt hic versus cor
praeceps datus et quasi arietans feriat
atrium dextrum: et vt hoc ipsum contra
eius impetum luctetur adhuc aliquam-
diu, postquam iam sinistrum cor vita de-
functum est.

§. 118.

Ex eadem autem postrema sanguinis
sub agone versus cor dextrum congestione,
[Seite 92] per se ratio fluit, quare maiores arteriae
aortae rami post mortem minus repletae
appareant.

Eidemque etiam caussae maiorem am-
plitudinem cordis dextri, qua in adulti
maxime hominis funere, sinistrum exce-
dere constat*) post Weissium**) tri-
buere studuit Sabatier***).

§. 119.

Et hisce quidem organis hactenus
enarratis, duplicis scil. ordinis vasis san-
guiferis proprie sic dictis et corde ipso,
sanguinis motus perficitur. Quaenam
autem huius molus in homine sano sta-
tuta celeritatis mensura sit, vix vllo modo
definiri poterit. Differt enim in hoc quo-
que non homo tantum ab homine; sed
[Seite 93] et magna circa id momentum varie-
tas intercedit quoad corporis diuersas
partes etc.

In vniersum etiam venosus sanguis
lentius paulo labi videtur quam arterio-
sus, et quando per truncos vasorum agi-
tur celerius quam vbi vasa minima per-
currit: etsi has celeritatis diuersitates ni-
mias fecerint quondam physiologi.

Vulgo interim sumunt mediam velo-
citatem sanguinis in aortam delabentis
eam esse, vt quouis pulsu 8 circ. vncia-
rum spatium percurrat, id quod ad 50
circ. pedes in minuto primo rediret.

§. 120.

Cruoris globulos axem vasis legere
eosdemque prae ceteris sanguinis elemen-
tis velocius agi dictum est. Nescio ex
certone experimento; an ex vulgatis tan-
tum hydraulices legibus male ad sangui-
nis circuitum applicatis; male inquam,
cum in vnuiersum ineptire sit, sanguinis
motum, quo per viuidos animati corpo-
[Seite 94] ris canales agitur, ad eas mere mechani-
cas leges reuocare velle, quibus aqua in
hydraulicis machinis propellitur. – Mihi
sane istam globulorum praerogatiuam
oculis vere vsurpare nondum datum est.
Certius persuasus sum eos globulos
vehiculo reliquorum sanguinis partium
innatantes delabi solum, minime vero
simul circa proprium axem rotari; in
vniersum autem praeter eum de quo
agimus sanguinis motum progressiuum,
vix statutum ipsi quoque inesse motum
alterius generis, quem intestinum vocant;
etsi subigi quandoque sanguinis elementa,
vbi pro varia directione aut diuisione va-
sorum eorumque anastomosibus diuersi-
mode impelluntur, nullum dubium sit.

§. 121.

Iam denique ad indaginem virium ac-
cedimus quibus organa, quae sanguinem
continent, ad eundem promouendum in-
structa sunt. Et primo quidem eas rime-
mur quae cordi insunt, et procul dubio
[Seite 95] omnium principes et longe maximae cen-
seri debent, tum vero ad secundarias pro-
grediamur et subsidiarias, quas cordis
actionem non parum sane adiuuare vi-
debimus.

§. 122.

Cordis vires curato calculo subiici ne-
quire facile patebit consideranti, neque
volumen proiecti ab ipso vno pulsu san-
guinis, nec stadii quod haec proiecta
vnda percurrit mensuram, nec temporis
quo delabitur celeritatem, accurate con-
stitui, multo minus vero obstaculorum
certam rationem iniri posse, quae cordis
viribus iterum multa demunt et s.p.

§. 123.

Circiter tamen quodammodo aesti-
mari potest cordis potentia, inuicem col-
latis, quae de his omnibus probabili con-
iectura constant; ita v.c. si media ratione
sanguinis molem sumas librarum 10 =
vnc. 120; pulsuum autem numerum fa-
cias = 75 in minuto primo, s. 4500 sin-
[Seite 96] gula hora; et quauis ventriculi sinistri
systole expelli ab eo sanguinis vncias 2
ponas; sequetur, quauis hora vniersum
sanguinis pondus 75 vicibus cor transiisse.
Impetum autem quo transiens iste
sanguis a contractis cordis carnibus pro-
pellitur, fere colligere licet ex insigni vio-
lentia et altitudine quibus maiori arteria,
cordi vicina, vulnerata sanguis ex ea
subsultim prorumpit; vtpote quem v.c.
ex adulti et robusti hominis carotide sub
primis cordis contractionibus minimum
vltra 5 pedum mensuram prosilire vidi*).

§. 124.

[Seite 97]

Mirandum autem hocce cordis robur,
idemque quamdiu viuit tam perpetuum
et aeuiternum, proxime ad insignem eius
irritabilitatem (§. 41.), referendum esse,
iam inter omnes constat, vtpote qua,
maxime quod diuturnitatem*) eius spe-
ctat (§. 98), omnes reliquas humani cor-
poris partes musculosas longissime supe-
rare, euictum est**).

[Seite 98]

Et quidem ipsos cauitatum parietes ab
aduena sanguinis vnda irritari et ad sy-
stolen subeundam instigari celebri Hal-
leri experimento constat, quo pro arbi-
trio siue dextris siue sinistris cordis parti-
bus diuturnioris motus praerogatiuam
concedere poterat, quodsi nempe alterius
lateris partibus stimulum suum, sangui-
nem scil. prius detraxerat*).

§. 125.

Cum vero ad eorum musculorum
actionem qui voluntatis arbitrio parent
et obediunt, neruorum quoque consor-
tium, tum vero et sanguinis in ipsas istas
fibras motriccs influxus requiratur, dispu-
tatum est, anne et quales vtriusque istius
adminiculi partes quoque ad cordis mo-
tum perficiendum necessariae sint?**)

[Seite 99]

Esse quidem satis magnum neruorum
in cordis actionem imperium, tum ner-
vorum cardiacorum habitus, tum vero
ingens cordis cum longe plurimis, vel
diuersissimi ordinis functionibus humani
corporis consensio demonstrat; cuius rei
testimonio, ne multus sim, vel vnice
animi pathematum ad vnum omnium vel
in sanissimo homine*), tum et prima-
tum viarum in multis aduersae valetu-
dinis generibus, cum corde momenta-
neam sympathiatn nominasse sufficiat.

Insignes vero sanguinis quoque par-
tes ad excitandam et quasi sufflandam ir-
ritabilitatem cordis, vel ipse apparatus
vasorum quo ipsae eius carnes praediui-
tes sunt demonstrare videtur.

[Seite 100]

Interim tamen pro verisimillimo ha-
bere licet, neruorum momentum eo de
quo agimus respectu, maius esse in mu-
sculis, quos voluntarios vocant; contra
vero maiorem vim sanguinei influxus per
vasa cordi propria ad sustentationem mo-
tus mirabilis huius visceris.

§. 126.

Verum praeter hactenus enarratas
cordis vires, alia quoque ipsi inest, me-
chanica, ab eius structura pendens, quae
itidem ad sanguinis circuitum perpetuo
iterandum haud parum valere videtur.
Contractis nempe systole sua cauitatibus
eius, et sanguine inde expulso, vacuum
oritur, in quod ex vulgata deriuationis
lege, vicinum sanguinem irruere oportet;
cum enim regressui propulsae vndae val-
vulae obstent, nihil superest quam vt san-
guinem ex venarum truncis aduenam
deglutiant quasi et ingurgitent*).

§. 127.

[Seite 101]

Iam vero inquirendum quaenam prae-
ter cor ipsum ad sanguinis in orbem mo-
tum promouendum reliquis ipsius cir-
cuitus organis concessae sint vires; nam
existentia eiusmodi virium, quas secun-
darias vocare licet, et quae cordis actio-
nem vel subleuare, vel subinde fere to-
tam compensare valeant, non vno argu-
mento probatur; quo v.c. motus sangui-
nis in eiusmodi partibus pertinet, ad quas
cordis ipsius vires vix ac ne vix pertin-
gere poterunt: qualis est qui in hepatis
systemate venoso, aut in placenta vte-
rina obseruatur; vt exempla taceam fe-
tuum absque vllo cordis vestigio nato-
rum*) et s.p.

§. 128.

[Seite 102]

Et huc quidem inprimis arteriarum
functiones pertinere earumque ad sangui-
nis circuitum promouendum non mi-
nimae potentiae esse videntur: etsi ge-
nuina earum in sanguinem agendi ratio
et modus nondum ad liquidum demon-
strari possit. Primo enim tunicam arte-
riis esse muscularem tritissimum est. Porro
autem irritabilis earum natura numero-
sis experimentis euicta est*). Denique
vero et habitus neruorum mollium, sym-
pathici magni propaginum, qui praeser-
tim in infimo ventre insigniores arteria-
rum ramos miris retibus ambiunt**), iti-
[Seite 103] dem dignitatem horum vasorum ad san-
guinis motum adiuuandum arguere vi-
detur*).

§. 129.

Pulsare etiam arterias neminem fugit,
et quidem vehementer pulsare, ita vt
v.c. popliteae pulsus, si alterum crus al-
terius genu imponimus, non modo istud
ipsum sed et longe maius pondus simul
cum eo subsultim eleuare possit; imo vero
a longo inde tempore tum systolica con-
tractio tum diastolica remissio ipsis tri-
buitur, quam alternis vicibus simili
rhytmo cordis respondere aiunt.

Verum hoc vltimum etsi ipsorum sen-
suum nudo testimonio confirmari vulgo
creditur, non vnius tamen generis adhuc
premitur dubiis**): maxime si quaeritur
[Seite 104] anne haec micatio quam explorans digi-
tus sentit propriae arteriarum vi sit tri-
buenda, an vero non nisi cordis impul-
sui ita vt arteriae motus vnice ab im-
petu pendeat, quo sanguis in aortam
proiicitur, eiusque parietes distendit.

§. 130.

Et quidem omnibus rite pensitatis,
res eo redire videtur, vt diastole, de qua
agimus arteriae, vtique pressioni laterali
irruentis in eam cum impetu sanguinis
tribuenda sit, quo scilicet tunicae earum
expandantur, quae vero momento post,
elatere suo, ad priorem natiuam crassi-
tiem desidat; vtque eidem impulsui late-
ralis quoque axis motus tribuendus sit,
quem in arteriis maioribus, quodsi ser-
pentina flexione decurrunt, et laxiori
cellulosae inhaerent, quandoque obser-
vare licet.

Genuinam vero systolen, s. ex natiua
ista crassitie in arctiorem constrictionem,
ipsas in statu sano vix vllam exercere pu-
[Seite 105] tamus, quamdiu nerope cor functioni
suae rite subeundae sufficit; vtique vero
quando stimulis vehementioribus praeter
naturam afficiuntur, tum et si cor ipsum
deficit aut actio eius graui morbo impe-
dita est, vbi tunc vices eius ab arteriis
sustineri, sanguin emque vitali earum vi
propelli probabile est.

§. 131.

Cum porro vires cordis ad vasa san-
guifera minimi ordinis, ad fines sc. ar-
teriarum, et radiculas venarum neuti-
quam pertingere posse persuasum esset
egregiis quibusdam physiologis, maxime
Whyttio*), sanguinis promotionem
in ea systematis parte oscillationi cuidam
vasorum continentium minimorum com-
miserunt, cuius ope contenta propellan-
tur; eodemque fibratili motu haud infe-
[Seite 106] liciter quoque vsi sunt ad demonstran-
dam inflammationis naturam etc.

Et reuera sunt non vnius generis
phaenomena tam physiologica, qualia ad
calorem animalem dicentur, quam pa-
thologica, in spasmis, praesertim febri-
libus obseruanda, quae huiusmodi oscil-
latoriae facultati fauere videntur, etiam si
oculo armato in viuisectionibus nulla
vsurpari possit.

§. 132.

Restat iam venarum quoque, (quic-
quid praeter radiculas earum superest,)
adminicula scrutari, quibus ad reuehen-
dum tandem cordi sanguinem instructa
sunt. Et his quidem primo intuitu longe
minus actiuarum*) virium quam reli-
[Seite 107] quis systematis sanguiferi partibus inhae-
rere, imo vero refluxum purpurei laticis
in ipsis contenti versus cor maxime im-
petui a tergo vrgentis sanguinis arteriosi,
et valuulosae earum structurae, quae re-
lapsum sanguinis impediat, tribuendum
esse videtur; quarum quippe valuularum
ad sanguinis flumen iuuandum efficaciam
demonstrant stases et infarctus iis vena-
rum infimi ventris systematibus solemnes,
quae valuulis destituuntur*).

At enim vero inesse nihilominus
etiam venarum truncis vitales suas vires,
non vno argumento fit probabile**), vt
venarum hepatis exemplo, et placentae
vterinae (§. 127.) etc. tum et experimen-
tis quae in viuis animalibus instituta
sunt. Et esse reuera venarum extremis
truncis musculare stratum supra tetigi-
mus (§. 95.).

§. 133.

[Seite 108]

Et hae quidem sunt vires sanguinem
pellentes principes et ab ipsa vasorum
eundem continentium vitalitate et stru-
ctuca pendentes. Taceo enim quae aut
pondus aut attractio aut aliae eiusmodi
communes corporibus proprietates in
eundem agere valent. Remotiora autem
huius functionis adminicula, quae ho-
mini nato ab aliis naturae suae functio-
nibus, respiratione v.c. aut musculari
motu etc. accedunt, ex harum ipsarum
enarratione suis locis per se patebunt.

SECTIO VIII.
DE
RESPIRATIONE
EIVSQVE
VSV PRIMARIO.

[Seite 109]
---

§. 134.

Qui cordi tam loci vicinitate quam
functionis mutuo commercio valde con-
iuncti sunt, pulmones*), viscera sunt
bina, in homine nato ampla, sed pro
voluminis ratione leuia, ita vt aquae in-
natent, spongioso imo quasi spumoso,
attamen simul satis tenaci parenchymate
contexta**).

§. 135.

[Seite 110]

Replent pulmones vtrumque thora-
cis cauum, pleurae saccis contigui, qui-
bus se aeque ac reliquis thorace conten-
tis partibus tanquam modulo applicant
et accommodant.

§. 136.

Pendent quasi e spiritali fistula, quam
asperam arteriam vulgo dicunt, quae
praeter tunicam intimam, muco subli-
tam, et huic subiacentem nerueam, ma-
xime sensilem, ex musculosa constat quae
nerueam ambit, et praeter posticam fa-
ciem arcubus falcatis cartilagineis incon-
stantis numeri, distinguitur.

§. 137.

Ipsa vero haec aspera arteria post-
quam thoracem ingressa est, primo in
bronchiarum truncos bifurcatur, hae
vero, prout altius in pulmonum lobos,
horumque lobulos penetrant, magis ma-
gisque denuo in ramos hique iterum in
ramusculos iterata diuisione abeunt, eua-
[Seite 111] nescentibus simul tam cartilagineis an-
nulis, quam musculari tunica, donec
denique extremis suis finibus in ipsas eas
cellulas terminantur, quae maximam et
principem pulmonum substantiam con-
stituunt, vtpote quae animam quam
ducimus alternis vicibus recipiunt et
emittunt.

§. 138.

Cellulis autem istis aëreis neque forma
neque magnitudo*) eadem videtur. Ista
in vniersum polyedrica. Haec, si su-
perficiei earundem amplitudinem spectes,
vix definienda**); si vero capacitatem,
ea in pulmonibus adulti viri valide in-
spirantis, ad 120 circa vncias cubicas red-
ibit; ingens enim magnitudo ad quam
aperto thorace inflati pulmones exorbi-
tare possunt, non huius loci est.

§. 139.

[Seite 112]

Ambiuntur autem et inuicem nectun-
tur hae cellulae aereae vulgari ista sed
teneriima tela mucosa, quam vniuersi
corporis commune vinculum constituere
nouimus. Vtriusque vero generis con-
textum probe distinguere oportet. Aëreas
istas cellulas in sanis et recentissimis hu-
manis pulmonibus ita distinctas et sepa-
ratas vidi, vt spiritus tenerrimo bron-
chiarum ramulo caute inflatus singula-
rem saltem cellularum regionem eleua-
ret, neutiquam vero exinde vel in ipsi
vicinas cellulas, vel in vulgarem eam
telam cellulosam penetraret, quae istis
aereis cellulis interiecta est. Quodsi vero
animam vrseris, ruptis aëreis cellulis, et
cum ambienti tela mucosa confusis fa-
cile hanc vltro permeat, tumque vniuer-
sus pulmo inflari videtur.

§. 140.

Ipsam hancce tenerrimam telam mu-
cosam, quae aereis pulmonum cellulis
[Seite 113] interiacet, perreptant infinitae propagi-
nes vasorum pulmonalium vtriusque ge-
neris, arteriae sc. (– Tab. I. f.g.h. –)
et quatuor venarum (– Tab. I. i. –),
quorum rami bronchiarum ramos comi-
tantur*), postea autem toties repetita di-
visione demum in immensi plane numeri
reticulatas anastomoses exilissimae subti-
litatis abeunt. Haec stupendae sane fa-
bricae reticula, vndiquaque istam telam
cellulosam penetrantia, aëreas cellulas
arcte cingunt, ita vt insignis ea sangui-
nis moles, quae continuo tramite ista
vascula permeat, non nisi tenuissimis
membranulis (quas vix millesimam pol-
ticis partem crassitie aequare statuebat
Halesius) ab inspirati aëris contactu
seiuncta sit.

§. 141.

Vti vero singulis bronchiarum ramu-
sculis proprium esse cellularum aërearum
quasi racemum vidimus (§. 139.), ita et
[Seite 114] singulis racemulis s. lobulis proprium
quasi esse videtur systema vasculorum
sanguiferorum, cuius ramusculi inui-
cem quidem in miranda ea reticula ne-
ctuntur, quibus vero vix vlla cum vici-
norum racemulorum vasculis anastomo-
sis intercedere videtur. Docent haec ni
fallor tam obseruationes microscopicae
in ranarum et serpentum viuorum pul-
monibus institutae, quam subtiliores hu-
manorum pulmonum iniectiones, quin
et phaenomena pathologica in vomicis
aliisque id genus topicis pulmonum vi-
tiis spectanda.

§. 142.

Insignis denique memorandus quo-
que venit apparatus vasorum lymphati-
corum*), quibus maxime communis tu-
nica pulmones cingens est reticulata, et
ad quae numerosae pertinent glandulae
lymphaticae s. conglobatae**), ab alte-
rius ordinis vicinis glandulis, quas bron-
[Seite 115] chiales vocant, et quae folliculo secer-
nente et ductu excretorio instructae ad
conglomeratas pertinent, probissime di-
stinguendae*).

§. 143.

Thorax, quo pulmones continentur,
fundamento constat osseo et cartilagineo,
caueae quodammodo simili, quod in vni-
versum quidem satis firmum est et sta-
bile, ita tamen, vt pleraeque eius partes
plus minus obsequiosae, motibus quos re-
spirationis negotium exigit apta fiant**).

Maxime id valet de sex genuinarum
costarum paribus, quae supremo pari
subiecta, et eo mobiliora sunt, quo infe-
riora, seu quo longiora tam ipsa eorum
corpora, quam appendices eorum carti-
[Seite 116] lagineae, quibus amphiarthroseos specie
cum sterni marginibus vtriusque lateris
iuncta sunt.

§. 144.

Marginibus harum costarum interia-
cet duplex musculorum intercostalium
stratum diuersae quidem fibrarum dire-
ctionis, vna vero eademque actione con-
sentiens.

Basi autem totius caueae fornicis in
speciem subtentum est diaphragma*),
memorabilis musculus, et, vt Hal-
leri vocibus vtar, post cor facile prin-
ceps; cuius ad respirationis mechanis-
mum partes, pridem egregiis viui-
sectionibus demonstrante magno Ga-
[Seite 117] leno*), maxime a phrenico neruo**)
pendere videntur.

Antagonistico motu plerumque alter-
nat cum abdominalibus musculis, obli-
quis praesertim vtriusque ordinis et
transuersis.

§. 145.

Ita ergo instructus thorax in nato
homine viuo alternis vicibus sub quauis
inspiratione dilatatur, insequente vero
exspiratione, denuo in arctiorem formam
restituitur.

Et inspirando quidem maxime versus
latera, et deorsum ampliatur, ita vt cor-
pora earum quae diximus costarum (§.
143.) eleuentur, inferiorque earum margo
quodammodo extrorsum agatur; dia-
phragmatis vero fornix simul aliquan-
tum deprimatur et planior fiat.

[Seite 118]

Quod vero de sterno contendunt, eo-
dem tempore inferiore sui parte antror-
sum agi, id quidem in tranquilla sani
hominis respiratione nunquam obser-
vare potui.

§. 146.

Et hic quidem alternus thoracis mo-
tus in homine sano et qui suae spontis
est, inde a partus hora ad vltimum vs-
que vitae halitum per totam vitam eum
in finem continuatur, vt pulmones ipsi,
simili perpetua vicissitudine ad haurien-
dum spiritum expandi, postque ad emit-
tendum eundem denuo cogi possint. Ea-
quc pulmonum alternatio in adulto et
quieto homine 14 circ. vicibus quouis
minuto primo contingit, ita vt singula
respiratio quinis circ. pulsibus respondeat.

§. 147.

Tenetur enim homo cum reliquis ca-
lidi sanguinis animalibus ea necessitu-
dine, vt aërem haustum non diu retinere
possit, sed paulo post iterum dimittere et
[Seite 119] cum nouo haustu huius vitalis pabuli, vt
ab antiquissimis inde temporibus aërau-
diebat*), commutare debeat. Siquidem
vulgatissimia constat obseruatione, acci-
dere inspirato et intra pulmones con-
tento aëri, etiamsi purissimus fuerit, breui
temporis momento eiusmodi memorabi-
les mutationes quibus plane inquinatus
et nisi renouatus iteratae inspirationi in-
eptus redditur**).

§. 148.

[Seite 120]

Quaeritur autem cuiusmodi ergo sint
hae mutationes, quas aër inspiratus in
pulmonibus patitur, et quas minime, vt
quondam fiebat, ex nescio qua elateris
iactura, sed ex elementorum, vt vocant,
decompositione deriuare licebit*). Est
enim atmosphaericus quem spiramus,
aër, mirabilis plane mistura diuersi ma-
xime generis partium constitutiuarum,
quippe qui, (vt tot heterogenea taceam,
qualia sunt v.c. effluuia odorantia, va-
pores praeter aqueos multifarii, aliaque
sexcenta, quae tantum non semper at-
mosphaerae innatant,) nunquam non
aqueis vaporibus plus minus grauidus
est, neque vnquam electrica et magne-
tica materie et vix etiam acido carbonico destitutus; et qui ipse deni-
que, etsi ab his omnibus discesseris, ta-
men iterum ex iniquis portionibus du-
plicis generis substantiae aëriformis com-
positus est, 79 nempe centesimis aëris
[Seite 121] s. gas azotici, et 21 centesimis aëris
oxygenii.

§. 149.

Constat autem primo loco quauis in-
spiratione, (cuius vero volumen in eius-
dem aetatis diuersis hominibus et qui
aeque tranquille animam ducunt, miri-
fice variare obseruatum est*)) praeter-
quam quod et azotici aëris portio ali-
quantisper imminuitur**), inprimis
oxygenatam quam diximus portionem
magnam partem decomponi et cum
aëre acido-carbonico (s. fixo) commu-
tari; ita vt exspiratus iterum aër, vase
rite exceptus, flammam vel prunas ipsi
immissas citissime extinguat, calcem ex
aqua eius praecipitet, pondere specifico
atmosphaëricum aerem longe superet, et
qua talis neutiquam sanae inspirationi
[Seite 122] denuo inferuire possit*); praeterea au-
tem exspiratum aërem haud exigua quo-
que aquei vaporis portione grauidum esse,
qui quidem frigidiore atmosphaera (quae
nempe non vltra 60mm gradum Fahr.
[Seite 123] temperata est,) halitus forma visibi-
lis sit*).

§. 150.

Probabile ergo est basin oxygenatae
istius portionis inspiratione haustae, ea
decompositione in pulmonibus libera-
tam, arteriosum intrare sanguinem et ita
per corpus deferri, carbonaceum e con-
trario et hydrogenium elementum a ve-
noso sanguine ad cor dextrum reuehi et
tanquam fuligines (vt veteribus loqui pla-
cuit) per pulmones excerni**).

Floridior arteriosi sanguinis color***),
obscurior vero venosi, et similitudo co-
[Seite 124] lorum qui sanguini impertiuntur quodsi
diuersis aëris, de quibus agimus, spe-
ciebus exponuntur (§. 13.) in vniersum
egregie huic theoriae respondent, etsi
premi eam hactenus videatur difficulta-
tibus quibusdam, quo v.c. modo carbo-
naceum istud elementum in ipsis de-
mum pulmonibus oxygenio ita nubi pos-
sit, vt gas acido-carbonicum exin
prodeat etc.*).

§. 151.

Quae in homine nato ipsa hacce quam
iam indagauimus respiratione peragitur
elementorum istorum diuersi generis per-
petua et aeuiterna commutatio; in foetu,
[Seite 125] vt infra videbimus longe alia ratione,
ipsius nempe vteri grauidi cum placenta
connexi, ope perficitur.

Postquam autem infans natus et suae
spontis factus est, tum congestio sangui-
nis in aorta, ex praeclusis iam arteriis
vmbilicalibus orta; tum suffocationis
periculum ex suppressa sanguinis oxyge-
nati et carbonisati (§. 13.) mutatione quae
huc vsque placentae vterinae ope per-
acta erat; porro quoque nouus insueti
elementi sensus, in quod aquatile hacte-
nus animal defertur, et frigidioris tem-
peraturae cui nunc exponitur, totque
alii noui plane stimuli nouis corporis
motibus et maxime thoracis dilatationi
et primae simul inspirationi ansam prae-
bere videntur.

Pulmonibus autem hac prima inspira-
tione dilatatis noua sanguini via per eos-
dem sternitur, ita vt ab vmbilicalibus
vasis reuulsus ad thoracem deriuetur.

Cum vero iste inspiratus aër ea quam
diximus elementorum suorum decompo-
[Seite 126] sitione nociuus et pulmonibus molestus
reddatur, simplicissimis naturae medica-
tricis conaminibus tribuo subsequentem
motum, quo venenatam quasi eam me-
phitim iterum exspirat et nouo pabuli
haustu commutat.

Quae omnia, maxime si respirationis
ad sanguinis circuitum magnas partes
cogitas, vel vulgatissimo experimento
Hookiano*) demonstratas, celebre pro-
blema Harvaeanum**) melius explicare
mihi videntur***), quam pleraque alia
[Seite 127] tentamina, quibus physiologi nodum
eum soluere studuerunt*).

SECTIO IX.
DE
VOCE ET LOQVELA.

[Seite 128]
---

§. 152.

Principem respirationis functionem
considerauimus. Quid vero ad chylum
sanguini subigendum et multis aliis modis
ad vniuersam fere functionum natura-
lium classem conferat, alias dicetur. Iam
ad reliquas eius vtililates.

Et primo quidem de voce*), quae nato
homini competit et a pulmonibus pro-
ficiscitur, pridem rite monente Aristo-
tele, qui nulla animalia esse vocalia di-
xit, nisi quae pulmonibus respirent. Vo-
cis enim nomine proprie sonus venit, ex-
spirati spiritus ope formatus in larynge,
magni artificii plena machinula quae
[Seite 129] summae spiritali sistulae, tanquam capi-
tulum columnae, imposita est*).

§. 153.

Constat autem haec machinula variis
cartilaginibus in capsulae quasi formam
coadunatis**), quae magno et mirando
musculorum apparatu***) instructae tam
iunctim simul sumtae, quam pro vocis
varietate nonnullae earum sigillatim mo-
biles redduntur.

§. 154.

Primaria autem prae ceteris ad vocem
edendam particula glottis est, angustius
spiritalis fistulae ostium, cui suspensa
quasi praefigitur epiglottis. Istius enim
ostii marginibus rite allisam auram e pul-
[Seite 130] monibus expulsam, fieri sonoram, nullum
dubium est.

§. 156.

De eo autem disputatum est, quaenam
ipsi glottidi ad modulandam vocem con-
tingant mutationes? an scil. diducatur
saltem et vicissim coarctetur, quae, post
Galenum, Dodarti sententia fuit, anne
potius a tensione et relaxatione ligamen-
torum eius, vocis varietas pendeat, vt
Ferreinius contenderat.

Hic ergo vocis organon primarium
fidibus, ille vero, et quidem magis ad
naturae veritatem, tibiis comparabat*).

Omnibus tamen rite collatis vocife-
rantem glottidem vtique vtriusque gene-
ris mutationes subire patet, quum eae
[Seite 131] quae a ligamentis, maxime thyreo ary-
taenoideis inferioribus (quae sunt chordae
vocales Ferreinii) et inde pendente
modificatione sinuum s. ventriculorum la-
ryngis, ipsi contingunt sane plurimum
ad grauiter aut acute vociferandum, con-
ferant*).

§. 156.

Omnem autem eam, cuiusuis gene-
ris sit, glottidis mobilitatem a numerosis
qui ad laryngem pertinent musculis di-
rigi, eleganti constat experimento, quo
nempe ligatis sectisue neruis aut recur-
rentibus aut ipsis vagis, animantium vo-
cem aut demissam reddere aut plane tol-
lere licet**).

§. 157.

[Seite 132]

Sibilus homini cum auiculis canoris
communis est. His eo fine inseruit la-
rynx in vtrumque asperae arteriae extre-
mum bipartitus. Iste vero, etsi vnico et
communi larynge instructus, tamen la-
bellorum coarctatione ea animalcula, vt
mihi videtur, imitari didicit*).

§. 158.

Cantum vero, qui ex loquela et har-
monica vocis modulatione compositus est,
homini proprium dicerem, et summam
[Seite 133] eius vocis organorum praerogatiuam. Si-
bilus enim auibus connatus est: verba
etiam pronunciare numerosae aues satis
facile, imo et canes quandoque docentur.
Genuinum vero cantum vix semel iterum-
que psittacos quosdam ingenti labore,
nec nisi quodammodo tantum imitari di-
dicisse relatum est, cum e contrario vix
vllam extare barbaram gentem credide-
rim cui non cantus solennis sit*).

§. 159.

Loquela ipsa vocis est singularis modi-
ficatio, quae aëre siue per os siue per
nares exspirato, linguae maxime admi-
niculo, eiusque ad vicinas ipsi partes,
palatum praesertim et dentes applica-
tione et allisione, tum et labiorum diuer-
[Seite 134] simoda actione in litterarum formatio-
nem componitur*).

Vocis hinc et loquelae differentia pa-
tet; cum ista in ipso larynge formetur;
haec vero reliquorum quae diximus or-
ganorum singulari mechanismo determi-
netur.

Vox porro brutis cum homine com-
munis est, et neonato etiam competit,
neque a miseris infantibus qui surdi nati
sunt, plane abest. Loquela vero non
nisi rationis culturam et vsum sequitur,
ideoque non minus ac ea ipsa soli ac
vnico per vniersum animale regnum
homini tanquam priuilegium conuenit.
Brutis quippe instinctus quo natura sua
instructa sunt, sufficit; homini vero
hisce aliisque adminiculis ad vitam pro-
prio quasi marte sustentandam destituto,
rationis et loquelae praerogatiua concessa
est, quarum ope sociali quo a natura de-
[Seite 135] stinatus est vinculo vtens, ideas per or-
gana loquelae elaborare quasi et reddere,
aliis communicare et desideria sua pate-
facere possit.

§. 160.

Ipse vero loquelae et pronunciatio-
nis mechanismus*) ita intricatus et
magnam partem occultus est, vt vel ipsa
diuersarum litterarum diuisio et in clas-
ses partitio**) non exiguis prematur dif-
ficultatibus.

[Seite 136]

Interim tamen naturae satis adae-
quata videtur Ammanni*) diuisio in
I. vocales, II. semiuocales, et III.
consonantes.

I. Vocales**) diuidit in a) simpli-
ces a.e.i.y.o.u.

et b) mixtas ä.ö.ü.

Hae maxime vocis simpliciore ad-
miniculo formantur.

Semiuocales contra et consonantes
loquelae organismo vere articulantur.

II. Semiuocales ipsi sunt vel a) na-
sales m.n. ng. (i.e. n ante g german.) scil.
labio-nasalis m; dente-nasalis n; gut-
ture-nasalis ng.

vel b) orales (s. linguales) r. l. scil.
tremente lingua r; quietiore vero ea l.

III. Consonantes denuo dispescit in
a) sibilantes (s. successiue pronuntiatas) h.
g. ch. s. sch. f.v. ph. scil. in gutture effi-
[Seite 137] ctam meram quasi aspirationem h; tum
vero vere consonas g. ch; inter dentes
formatas s. sch; a labio autem inferiore
dentibus primoribus superioribus appli-
cato f.v. ph.

b) explosiuas (quae non nisi sup-
pressa aut interrupta exspiratione vno
quasi ictu exploduntur) scil. in gutture
editas k. q; circa dentes d. t; prope la-
bia b.p.

et c) duplices (s. compositas) x.z.

§. 161.

Denique et verbo saltem aliarum qua-
rundam humanae vocis modificationum
mentio iniicienda est, quarum quidem
nonnullae, vt singultus et tussis, vix ad
statum sanum circa quem physiologia ver-
satur, pertinent, quae tamen facillime
homini ceteroquin sano quandoque su-
peruenire solent: et quarum plures, vt
risus et fletus, homini propriae esse vi-
dentur.

§. 162.

[Seite 138]

Plures quidem earum sibi inuicem
valde cognatae sunt, ita vt saepe vna in
alteram transeat: pleraeque etiam non
vno modo sese exerunt etc.

In vniersum tamen risu breues et
quasi abruptae exspirationes se exci-
piunt*).

Tussis celer est et violenta et so-
nora exspiratio altam inspirationem ex-
cipiens**).

Sternutatio, plerumque membranae
mucosae narium internarum specifica ir-
ritamenta sequens, violentior est et fere
conuulsiua exspiratio, quam breuis et
vehemens inspiratio praecesserat***).

Singultus e contrario sonora constat et
breuissima sed itidem quasi conuulsiua
[Seite 139] inspiratione, quae abnormi cardige affe-
ctione excitatur*).

Fletus inspirationes ciet altas, quae
cito cum longioribus subinde interruptis
exspirationibus alternant**).

Suspirium longa constat et valida in-
spiratione, quam subsequentem exspi-
rationem gemitus nonnunquam comitari
solet***).

Proxime ab eo abest oscitatio****)
quae plena, lenta et longa inspiratione,
simili insequente exspiratione perficitur,
diductis simul late mandibulis; ita vt et
aër faucibus ampliatis haustus, Eusta-
chianas subeat tubas. Contingit cir-
culo sanguinis minore lentius et iniquius
procedente, nimis v.c. imminuta aëris
[Seite 140] in corpus animale pressione, vt in altis-
simis montibus etc. Id sibi praeterea
priuum habet, quod facile ad imitatio-
nem excitet: causa procul dubio in
recordatione grati ex oscitatione sensus
quaerenda.

SECTIO X.
DE
CALORE ANIMALI.

[Seite 141]
---

§. 163.

Homo viuus cum reliquis mamma-
libus et cum auibus id priuum habet prae
ceteris animantibus, quod natiuus eorum
corporis calor*), medii in quo viuere
solent suetum calorem longe superet. In
ipso tamen homine id memorabile, quod
aliis animantibus earum quae diximus
classium, calore suo vtique cedere videa-
tur, ita vt hic nostro sub coelo, vulgo
circa 96mum ° scalae Fahrenh. subsistere
soleat, cum iam in aliis mammalibus, et
magis adhuc in auibus eum gradum haud
parum excedat**).

§. 164.

[Seite 142]

Et is quidem natiui caloris gradus in
homine sano tam constans est, aequabi-
lis*) et perpetuus, vt in vniersum, pro
sanitate cuiuis propria, exigua saltim pau-
corum graduum differentia ludat, etiamsi
homo vel gelidissimi climatis rigori, vel
torridi coeli feruori expositus fuerit.
Quae enim Boerhaavii opinio fuit,
hominem haud viuere posse in eiusmodi
medio quod feruore excedat natiuum eius
calorem animalem, post cel peregrinato-
ris et Georgiae quondam gubernatoris H.
[Seite 143] Ellis egregias obseruationes*), a pluri-
mis physiologice doctis hominibus ex
professo quod aiunt, singularibus expe-
rimentis**) est refutata***). Quid quod
in eo ipso magna hominis praerogatiua
constet, quod nulli terrarum zonae ad-
strictus, per vniersum qua late patet
terraqueum orbem degere et tam freti
[Seite 144] Hudsonis, vbi argentum viuum sponte
congelatum est, aut nouae Zemblae
rigores, quam Senegae littoris torrentes
ignes perferre, valeat.

§. 165.

Quod vero originem istius ignis atti-
net quo miranda adeo tum aequabilitate
tum perennitate perfusi calemus, prae re-
liquis simplicitate sua eaque naturae phae-
nomenis egregie respondente, se com-
mendat doctrina qua pulmones natiui
istius caloris focum principem et prima-
rium, decompositionem vero oxygenatae
portionis atmosphaerici quem spiramus
aëris (§. 148.) fomitem eius faciunt.

§. 166.

Cum enim, vt vidimus, ea aëris in-
spirati portio oxygenata in pulmonum
cellulis bronchialibus ita decomponatur,
vt ipsa eius basis, vt vocant, oxygenium
[Seite 145] scil. quod antea calorici latentis coniun-
ctione aëriformem indolem induerat,
iam ab hoc ipso calorico, cui hactenus
nuptum erat, secedat, ipsa hac decom-
positione, calorici alteram partemin bron-
chiis sensibilem reddi, alteram contra san-
guini, pulmones innumeris et subtilis-
simis vasculorum reticulis perfluenti, in-
figi probabile videtur*).

§. 167.

Tum vero iis maxime mutationibus
quae ita oxygenato sanguini iam syste-
matis aortici ope per reliquum praeter
pulmones corpus diffuso, subeundae sunt,
mirabili scil. illa, cuius iam non vno
loco meminimus, oxygenii elementi cum
carbonaceo in vasis minimis perpetua
commutatione, multum iterum hactenus
[Seite 146] latentis calorici denuo liberati dimitti,
eoque ipso longe plurimum ad calorem
istum animalem vltro excitandum et mo-
dificandum conferri videtur*).

§. 168.

Verum et praeterea ipsam quoque re-
liquorum fluidorum, tum stillatitiorum,
et passim in corpore ipso assimilationis
et nutritionis ope solidescentium, tum
permanenter elasticorum, e sanguineo
penu secretionem, symbolas suas ad ca-
loris animalis ortum et moderamen con-
ferre verosimillimum videtur.

§. 169.

[Seite 147]

Quae quidem omnia cum non nisi vi-
talium virium energia perficiantur, per
se facile intelligitur, quam magnae quo-
que ipsarum harum virium in calore na-
tiuo sustinendo partes esse debeant*).

§. 170.

Pendere enim ab ea vitalitate diuer-
simode vel excitata vel depressa ipsam
vasorum minimorum actionem, et ab
hac iterum haud parum istam de qua agi-
mus oxygenii elementi per corpus delati
cum carbonaceo in eo haerente commu-
tationem, non vno argumento proxime
a vero abesse videtur.

[Seite 148]

Memorabilia enim phaenomena, qui-
bus constat calorem animalem, (si nempe
thermometro exploratur, non vero fal-
laci solum sensatione aestimatur) in vni-
versum sibi fere perpetuo similem ma-
nere*), vix augeri aestiuis caloribus,
vix minui hiberno rigore, imo vero qui-
bus compertum est increscere subinde ca-
lorem corporis si frigidae immergimur**),
id demonstrare videntur, esse pro vario
calore medii istius in quo versamur, va-
riam quoque actionem systematis vaso-
rum minimorum; ita vt frigori exposita
(quo quidem tonum eorum excitari pro-
babile est) maiorem oxygenii cum carbo-
naceo elemento quantitatem commutent
maioremque calorem excitent, minorem
vero quoties in asthenico et relaxanti
medio detenta torpent***).

§. 171.

[Seite 149]

Prae aliis vero corporis humani par-
tibus, quod eam de qua agimus vascu-
lorum minimorum ad calorem animalem
moderandam potentiam attinet, maxime,
ni grauiter fallor, nominanda veniunt
corium*) quo corpus integitur, et tubi ali-
mentarii interna superficies: siquidem
bina haec organa tum ingenti vasculorum
sanguiferorum apparatu analogam hoc
respectu cum pulmonibus fabricationem
prae se ferunt, tum vero et intima et in-
signi consensione cum his ipsis ita con-
spirant, vt quasdam earum functiones
quodammodo subleuare et adiuuare, imo
vero aliquatenus et aliquamdiu compen-
sare valeant; quod sane pathologica
exempla testari videntur hominum adul-
[Seite 150] torum, qui pulmonibus fere in totum
tabe confectis aut alia grauissima labe vi-
tiatis tamen aliquamdiu superuixerunt,
imo vero passim diu respirationis vsu
fere caruisse visi sunt*).

§. 172.

Quadrant etiam speciatim in hanc sen-
tentiam de vasorum minimorum cuta-
neorum actione ad calorem siue excitan-
dum siue supprimendum et quasi extin-
guendum maxime phaenomena tam phy-
siologica quam pathologica singularium
in corpore animali partium, quae quoad
calorem topicum reliqui corporis tempera-
turae siue cedunt, siue eandem superant.

Ita frigidus canum nasus specificae et
locali actioni vasorum quibus scatent mi-
nimorum aliter quam in reliquo corpore
modificatae; aestus contra singularis quo
in hecticis modo genae modo manuum
volae feruent, simili locali actioni sed
[Seite 151] praeter naturam auctae, tribuendus, vi-
detur. Vt alia phaenomena taceam huc
spectantia, in genitalibus v.c. venereo
oestro percitis obseruabilia, aut pedum
inuincibile frigus tot valetudinariis mo-
lestum etc.

§. 173.

Quod vero tubi alimentarii internam
superficiem attinet, vnica haec est cor-
poris interioris pars, cui praeter pulmo-
nes atmosphaericus aër patet; patere vero
vtique, et deglutire nos non exiguam
aris vim, probatione vix eget.

Decomponitur autem ille deglutitus
aër in ventriculo et intestinis, ita vt
in statu perfecte sano vix permanenter
elasticus in eo tubo diu superesse debeat.
Quod vero vtique contingere videmus
quando aut nimia istius aëris copia fuit,
aut vascula quae innuimus, energia sua
debilitata torpescunt.

[Seite 152]

Respondet sane huic sententiae stu-
penda vasculorum sanguiferorum conge-
ries in tantam intestinorum superficiem
interiorem effusa quasi, quam vulgo vni-
versi corporis extimae superficiei aequa-
lem faciunt.

SECTIO XI.
DE
PERSPIRATIONE CVTANEA.

[Seite 153]
---

§. 174.

Adeo diuersissimae sunt functiones
cutis, qua corpus humanum obducitur,
vt enarratio earum vix commode vno eo-
demque capite comprehendi possit, sed
longe aptius quaeuis earum ad eam quo
pertinet actionum classem referenda vi-
deatur.

Est enim cutis primo loco tactus or-
ganon, de quo ad functiones animales
sermo erit.

Est porro et inhalationis instrumen-
tum, quo ad resorbens lymphaticarum
venarum systema pertinet, quod ad fun-
ctiones naturales dicetur.

Est vero etiam perspirationis officina
et eo quidem nomine multis modis cum
[Seite 154] respirationis negotio conuenit, neque
inepte eadem in tractatione nostra pro-
xime sequi debere, visa est.

§. 175.

Cutis autem triplici constare dicenda
est membrana. Corio sc., et quae id
ipsum interiacente reticulo supercontegit
cuticula. De singulis seorsim.

§. 176.

Et quidem cuticula*) s. epidermis
extimum est corporis tegmen, passim in
plures lamellas separabile**) aëri expo-
situm, cuius quidem elementi proximum
contactum in homine sano vix aliae cor-
poris partes, si a dentium cortice disces-
seris, impune perferre possunt. Ideo-
que et internae cauitates et canales quae
ostiis suis ita cum extima corporis super-
ficie communicant vt aërem admittant,
[Seite 155] maxime respirationis viae et vniuersus
tubus alimentarius, aeque ac lingua, buc-
carum interni parietes, fauces, et ol-
factus officina tenerrimo epithelio, epi-
derminis propagine, vestitae sunt*).

§. 177.

Textura epidermidis simplicissima est,
vasis et neruis imo et genuina tela mu-
cosa destituta, hinc in vniersum parum
organica, maxime tamen singularis**),
[Seite 156] pro semipellucida sua teneritate mirum
in modum tenax, ita vt suppurationi
macerationi aliisque corruptionis gene-
ribus dintissime resistat, omnium vero
corporis animalis partium similarium fa-
cillime reproducatur.

§. 178.

[Seite 157]

In vniuersum membrana plane pecu-
liaris et sui generis est, corneae lamellae
quodammodo aemula, quae substrato ipsi
corip muci mox dicendi ope tanquam
glutinoso vinculo, tum et fibrillis innu-
meris et tenerrimis, hunc penetrantibus,
adhaeret*).

Poris quidem quales Leeuwenhoe-
kius in ea fingebat, caret; elementis
tamen, calorico, carbonico et hydroge-
nio, tum et quae ex iisdem proxime con-
stituuntur partibus constitutiuis, oleo-
sis etc. facillimum transitum concedens.

§. 179.

Dignitatem eius ad oeconomiam cor-
porum organicorum vel vniuersitas ea
demonstrat qua per vtrumque eorum
regnum reperitur; quid quod et in te-
[Seite 158] nello embryone a tertio ad minimum
inde post conceptionem mense distincte
cernitur.

§. 180.

Subterlinitur autem cuticula mucosa
membranula quam ab inuentoris de ea
opinione, reticulum Malpighianum
vocant, et cuius ope inprimis cuticula
corio firmius adhaerere videtur*).

Muci, facile dissolubilis, habitum
prae se fert, et in Aethiopibus vtpote qui-
bus crassior est, a cuticula aeque ac a co-
rio passim integrum separari et genuinae
propriae membranulae forma exhiberi
potest**).

§. 181.

[Seite 159]

Primariam hominum coloris sedem
constituit. Omnibus enim corium can-
didum est, cuticula tantum non omni-
bus albida semipellucida, aethiopibus
vnice paullo ex griseo obscurior. Reti-
culum vero mucosum in homine nato
pro aetatis et vitae generis, maxime vero
pro climatis varietate, varium.

Ita vt ex quinis varietatibus, in quas
genus humanum proxime ad naturae ve-
ritatem diuidendum mihi videtur 1mae,
quam Caucasiam appellare liceat, et
quae Europaeos, (exceptis Lapponibus
et reliqua Finnica progenie) tum Asianos
occidentales, denique Africae borealis in-
colas, complectitur, reticulum plus mi-
nus albidum est.

2dae, scil. Mongolicae, quo reliqui
Asiani spectant, (exceptis Malais extremae
[Seite 160] peninsulae Transgangetanae) tum Fin-
nici Europae refrigeratae populi, Lap-
pones etc. et ex America maxime bo-
reali latissime diffusa Eskimotarum gens,
giluum s. buxeum.

3iae, Aethiopicae, ad quam reliqui,
praeter boreales, Africani pertinent*),
fuscum s. fuligineum.

4tae, s. Americanae, quae nempe
reliquae, praeter Eskimotas, Americae
incolas complectitur, fere cuprinum s.
obscure aurantium et quasi ferrugineum.

5tae denique, s. Malaicae, sub qua
vniuersi maris pacifici insulanos simul
cum Philippinarum, Sundaicarum etc.
insularum et Malaccae peninsulae incolis
intelligo, plus minus badium, medium
nempe inter ligni recentis Mahagoni et
caryophyllorum aromaticorum vel casta-
neorum colorem.

[Seite 161]

Omnes autem ac singulas hasce colo-
ris varietates, non minus ac reliquas qui-
bus homo ab homine et gens a gente dif-
ferre videtur, adeo inuicem confluere
quasi, alteram in alteram ita mutuo trans-
ire etc. vt non nisi plus minus arbitrarias
earum diuisiones et classes constituere li-
ceat, vix monitu opus est.

§. 182.

Proximam si quid recte video varii
pigmenti quo mucus ille Malpighianus
tingitur caussam, in varia portione car-
bonacei elementi quaerendam censeo,
quod cum hydrogenio per corium excer-
nitur, in fuscis vero hominibus abun-
dans, et praecipitatum isti muco subcu-
ticulari infigitur*).

§. 183.

[Seite 162]

Corium ipsum, cui reticulum cum
epidermide tegminis loco sunt, mem-
brana est vniersum corpus ambiens quasi
et includens, et superficiem eius termi-
nans, tenax, valde dilatabilis, variae
crassitiei, in vniersum vero ex tela mu-
cosa arctissime stipata, et quasi compexa,
maxime quidem in extima eius facie,
laxius in pagina interiore, qua (paucis
corporis regionibus exceptis) plerumque
vulgarem adipem continet.

§. 184.

Scatet vero corium praeter neruos et
venas absorbentes, de quibus alias dicendi
locus erit, innumeris vasculis sanguife-
ris quae ad extimam eius superficiem pe-
netrant, et, quod felicior iniectio docet,
eandem quasi arctissimis reticulis subti-
lissimae texturae obtegunt.

§. 185.

Porro etiam eidem fere vndique in-
spersa est folliculorum sebaceorum ingens
[Seite 163] farrago, qui subutissimo et limpido et
aegte siccante*) oleo cutem perun-
gunt**), quod neque cum vulgari su-
dore, neque cum eo cui hircitans odor
est, et quo singulares tantummodo corpo-
ris partes infestari solent, confundi debet.

§. 186.

Denique et omne fere corium pilis***)
varii generis obsitum est, et maxime
quidem breuibus tenellis, plus minus la-
nuginosis, quibus praeter palpebras et
penem virilem, et volas manuum plan-
tasque pedum vix alia pars plane desti-
tuta erit; tum vero variis corporis locis
longioribus, singularibus vsibus destina-
tis; capillamento scil., superciliis, ciliis,
vibrissis, mystace, barba, et iis qui sub
alis et in partibus obscenis crescunt.

§. 187.

[Seite 164]

In vniersum quidem homo plerisque
ceteris mammalibus minus pilotus est.
Intercedit tamen et heic diuersas gentes
varia differentia. Vt enim de iis genti-
bus taceam, quae et hodie aut barbam
aut aliarum quarundam partium pilos
studiose euellunt, sunt alii qui iam na-
tura sua quasi depiles videntur, quo v.c.
Tungusas et Burätas pertinere, vulgo
constat. Ab altera parte a fide dignissi-
mis itinerariorum auctoribns relatum
accepimus incolas quarundan oceani pa-
cifici et Indici insularum, singulariter pi-
losos esse*).

§. 188.

Neque minor varietas longitudinis,
flexilitatis, crispitudinis, et coloris, ea-
que tum singulis quae supra enumeraui-
mus (§. 181.) generis humani stemmati-
bus ita communis, vt Caucasiis gen-
tibus subfuscus aut nucei coloris sit ca-
pillus, ab vna parte in flauum ab altera
[Seite 165] in nigrum abiens; Mongolicis et
Americanis niger, rigidior, rectus
et rarus; Malaicis niger, mollior, cin-
cinnatus, densus et vber; Aethiopicis
denique niger et crispus; – tum vero
et in singulis hominis (Caucasiae prae-
sertim stirpis) multimode varius, maxime
respectu temperamenti vtpote cui inti-
mam et vix fallere nesciam relationem
esse ad pilorum colorem, vbertatem, cri-
spitudinem etc. aeque constat*) ac mi-
rus qui plerumque inter colorem capil-
lorum et iridis oculi intercedit consensus.

§. 189.

Peculiaris porro est pilorum in qui-
busdam corporis partibus directio, spi-
ralis v.c. in vertice; sursum diuergens
in pube; in brachii auersa facie, fere vt
in simiis quibusdam anthropomorphis
(satyro v.c. et troglodyte) contraria di-
rectione versus cubitum tendens, (a hu-
[Seite 166] mero nempe deorsum, a carpo vero sur-
sum); vt de superciliis et ciliis taceam.

§. 190.

Oriuntur vero pili ex interiore corii
facie, quae adipe scatet, et quidem sin-
gulari bulbulo ipsi satis firmiter inhae-
rent*), qui duplici constat inuolucro**);
extimo vasculoso, ouali; interiore cylin-
drico, quod epidermidi continuum vide-
tur***), et elasticis istis filamentis ex
quibus pilus ipse compingitur, et quo-
rum 5 ad 10 numerant, inuolucro est.

§. 191.

[Seite 167]

Oleoso halitu nunquam non peruncti
sunt pili, et fere incorruptibiles. Omnium
quoque corporis humani partium maxime
idio-electricae videntur. Facillima item
eorum nutritio, quin et, nisi cutis ipsa
simul male affecta fuerit, post defluuium
ipsorum reproductio.

§. 192.

Vniuersa haec corporis integumenta
praeter alios quibus inseruiunt vsus, ex
iis quae superiore sectione dicta sunt, iam
manifesta, maxime ad excretoria corpo-
ris organa pertinent, quorum ope aliena
quaeuis et quae retenta nocitura forent,
ex principe humorum massa eliminari et
exterminari possint*).

Monstrant id miasmata, exanthema-
tum specie illinc delata; monstrant allii,
[Seite 168] moschi aliorumque eiusmodi ingestorum
odores per cutem spirantes; monstrant
sudores, aliaque id generis phaenomena.

§. 193.

Inprimis vero per hasce vias fluidum
aëriforme transspirat, quod ab acutissimi
ingenii viro, qui primus eius dignitatem
ex professo indagare studuit, perspirabile
Sanctorianum audit*), eidem aëri
quem ex pulmonibus exspirando reddi-
mus, satis simile**). Itidem enim ma-
xime carbonaceo elemento***), tum vero
et azotici et hydrogenii variis portioni-
bus grauidum est****), itidem calcem
[Seite 169] ex aqua eius praecipitat, itidem tam flam-
mae alendae quam respirationi susten-
tandae ineptum est etc.

§. 194.

Sudor vero, qui quidem ex corpore
sano et tranquillo qua talis vix nisi in-
signi temperaturae augmento sponte sua
prodit, nihil aliud esse videtur quam
ipsius perspirabilis Sanctoriani, actione
accelerata et aucta vasorum cutaneorum
nimia quantitate excreti, portio hydro-
genica oxygenii atmosphaerici contactu
ex statu fluidi aëriformis permanenter ela-
stici in fluidum stillaticium mutata.

§. 195.

Et ab eodem hydrogenio, aliorum
elementorum et partium constitutiuarum
accessu diuerse modificato, specificus quo-
que pendere videtur tum singulorum ho-
minum, tum et integrarum gentium na-
tiuus et peculiaris odor, quo tam perspi-
[Seite 170] rabilis materies quam sudor eorum se
manifestat*).

§. 196.

Quantitas vero perspirabilis materiei
quam corporis integumenta externa spi-
rant (quaeque in adulto iustae staturae
homine circ. 15 pedes quadratos aequant)
etiamsi nullo modo ad calculum accura-
tum reduci possit, probabiliter tamen bi-
nas circ. libras per nycthemerum aequare
videtur**).

SECTIO XII.
DE
FVNCTIONIBVS SYSTEMATIS
NERVOSI IN VNIVERSVM.

[Seite 171]
---

§. 197.

Ad alteram iam humani corporis fun-
ctionum classem delati sumus, quae ani-
males complectitur (§. 83. II.), quarum
ope commercium corpus inter et animi
facultates alitur, et quae ideo quod, vt
res ipsa fert, vnice animatis corporibus
organicis conueniant, latius vero simul
quam vitales functiones proprie sic dictae
per vniersum animale regnum dominen-
tur, nomen suum iure quodam sibi vin-
dicare videntur.

§. 198.

Organa vero quae functionibus istis
exercendis maxime praesunt, cerebro
constant vtriusque generis, cum medulla
[Seite 172] spinali, et neruis maximam partem ex
trplici hocce fonte oriundis*). Quae
quidem omnia haud inepte ad binas clas-
ses principes, sensorii scil. et neruorum
referri poterunt, quorum illud quidem
omne id complectitur, quod praeter ner-
vos et eas partes quae ad origines eorum
proxime pertinent, in vniuerso eo syste-
mate superest et propius ad vinculum spe-
ctat, quo ipsa neruorum officia cum parte
nostri nobiliore, animae scil. facultati-
bus, nectuntur.

§. 199.

Nititur ea diuisione elegans cl. Söm-
merringii obseruatio**), qua relati-
vam eorum organorum vtriusque classis
molem animae facultatibus ita respon-
dere animaduertit, vt quo tenuiores sint
animantium nerui, respectu alterius or-
[Seite 173] dinis partium, quas sensorii nomine
comprehendimus; eo magis ea animi fa-
cultatum praestantia emineant: eoque
respectu hominem maximo gaudere ce-
rebro dici posse, si eius molem cum te-
nuitate neruorum exinde orientium, non
vero pondus eius cum totius corporis
pondere comparaueris.

§. 200.

Ipsum vero cerebrum*) praeter os-
seam caluariam triplici tegitur inuolucro:
dura et pia meninge, et quae vtramque
interiacet arachnoidea.

§. 201.

Dura meninx**) quae tanquam perio-
steum encephali cauum inuestit, in varia
quasi sepimenta exporrecta, falce maxime
cum cerebri haemisphaeria, tum cerebel-
[Seite 174] lum diuidit, tentorio*) autem lobos
cerebri posteriores fulcit, et ne subiacens
cerebellum premant praecauet.

Porro autem variis sui duplicaturis
sinus sic dictos venosos**) continet simul-
que fulcit, eorumque pressioni praecauet;
[Seite 175] quibus sanguis encephali ad cor relabitur,
cuius tamen quantitatem, proportione
vniuersae eius in systemate sanguifero co-
piae, pridem recte monente Zinnio
quondam nostro, nimis magnam statue-
bant physiologi.

§. 202.

Proxima duram meningem excipit
arachnoidea, a teneritate dicta, sed in-
certi hactenus vsus, vasis sanguiferis de-
stituta (§. 5), quae non magis ac dura
membrana sulcos ac liras cerebrum distin-
guentes intrat, sed vniuersam tantum
eius molem intendit.

§. 203.

Aliter vero cum intima cerebri me-
ninge comparatum est, quae pia mater
priscis audiebat, quaeque vndiquaque ce-
rebri corticem arcte comitatur*), ita vt
innumera quibus picta est vasa sanguifera
infinitis ramusculis ipsum eum corticem
[Seite 176] penetrent et quasi perforent; hincque di-
vulsa ab ipso cerebro pia meninx, vt ex-
tima facie glaberrima est, ita e contrario
interiore pagina villosa sit et muscorum
quasi radiculas aemuletur quibus limo
inhaerent*).

§. 204.

Compositum autem est cerebrum maius
minusque multifariis partibus diuersae
cum texturae tum figurae, sed ignoti ple-
rumque hactenus vsus, quae maxime
quaternis sic dictis ventriculis**) distin-
guuntur, ex quibus anteriores et quar-
tus chorioideos continent plexus, itidem
dubiae adhuc functionis***).

§. 205.

Omnibus vero vtriusque cerebri par-
tibus duplex est substantia, altera cinerea,
[Seite 177] quam et corticalem vocant, etsi non vbi-
vis exteriorem occupet locum, altera can-
dida s. medullaris, quibus ex obserua-
tione cl. Sömmerring*) tertia adhuc
interiacet subalbidi coloris, maxime in
cerebelli arbore vitae, tum et in lobis
cerebri posterioribus conspicienda.

§. 206.

Cinereae substantiae**) ad medulla-
rem proportio decrescit vergente aetate;
maior enim infantibus, minor adultis.
Fere tota immenso plane tenuissimorum
vasculorum, tam sanguiferorum***) quam
minoris ordinis albidorum s. decolorum
[Seite 178] (§. 92.) contextu constat, quorum exigua
pars exinde in medullarem penetrat*),
quae ipsa praeter haec vascula et tenerri-
mam cellulosam, pultaceo quasi paren-
chymate constare videtur, in quo dioptrica
aliaque id generis subsidia nihil constan-
tis et definitae texturae adhuc detegere
potuerunt**), et quod chemica analysis
substantiam sui generis, albumini quodam-
modo comparandam, esse docuit.

§. 207.

Gaudet vero cerebrum in homine nato
perpetuo sed leni motu***) respirationi
[Seite 179] ita respondente, vt arctatis exspirando
pulmonibus eleuetur paulo cerebrum, di-
latato vero inspirationis ope pectore, ite-
rum subsideat*).

§. 208.

[Seite 180]

Cerebro continua est medulla spina-
lis*), situe vt ex eo tanquam ex bulbo
suo oriri situe vt contrario sensu in illud
desinere ex quasi efflorescere, dicas**).
Dorsali vertebrarum flexili tubo contenta,
iisdem quas cerebrum cingere vidimus
membranis vestita est; duplici quoque
constat substantia, ita tamen vt cineream
interiorem candida exterior amplectatur.

§. 209.

[Seite 181]

Et ex vtroque isto fonte, cerebri
rempe cum cerebello, et medullae spina-
lis, oriuntur denique maximam partem,
partim vero potius cum ipsis cohaerere
saltem videntur nerui*), funiculi isti
plus minus albicantes, plusque minusue
molles, plerumque ex cellulolis compo-
siti canaliculis medullam nerueam con-
tinentibus**), quique per reliquas cor-
poris humani partes molles, tantum non
omnes, distribuuntur.

§. 210.

Constat enim post tot innumera Hal-
leri aliorumque curatissimorum obser-
vatorum experimenta***), esse non vnius
[Seite 182] generis partes corporis nostri similares, in
quibus neque culter anatomicus, et a fal-
laciis sibi cauens oculus, genuinum ner-
vorum vestigium, neque chirurgicae
obseruationes*), et viuisectiones a manu
[Seite 183] exercirata saepius repetitae*), vllum vn-
quam sensum deprehendere potuerunt.

[Seite 184]

Et quidem illuc pertinent praeter nu-
dam telam cellulosam, epidermis cum
reticulo mucoso, pilis, et vnguibus.

porro cartilagines et ossa cum perio-
steo et medulla.

tum tendines, aponeuroses, ligamenta,

item pleraeque membranae latiores
internae, vt dura meninx et arachnoidea;
pleura cum mediastinis et pericardio; pe-
ritonaeum. Sed et cornea etc.

pleraeque etiam absorbentis systema-
tis partes, maxime vero ductus thoracicus.

denique et secundinae, cum vmbili-
cali fune.

§. 211.

Plerorumque quidem neruorum vl-
timae ex ipso sensorio origines cultelli
et oculorum aciem adhuc fugiunt; quid
quod et sub iudice lis est, an cuiusuis la-
[Seite 185] teris nerui ex eodem an vero ex opposito
sensorii latere ortum ducant*)? fauere vi-
debantur posteriori opinioni tum phaeno-
mena pathologica**), tum in medulla
oblongata***) et neruorum opticorum
coniunctione****) ipsa fibrarum decus-
sata directio.

§. 212.

In decursu suo****) neruorum me-
dullam piae meningis continuaiio quae-
[Seite 186] dam comitatur ita vt tenerrime vasculo-
sum corticem*) nanciscatur. Simulac
vero cerebrum aut spinalem medullam
egressi sunt, singularem plane habitum
prae se ferunt, quo ab omnibus fere re-
liquis corporis partibus similaribus distin-
gui possunt, pliculas nempe transuersas
plus minus oblique angulosas, pridem
P.P. Molinello**) dictas, qui eas-
dem haud incongrue lumbrici rugis aut
asperae arteriae annulis comparauit.

§. 213.

Passim nerui, singularium maxime
ordinum, quales intercostales sunt et
vasi, gangliis distincti sunt, nodulis scil.
compactioris texturae et ex cinereo sub-
[Seite 187] rubelli coloris, sed nondum satis definiti
vsus. Prae caeteris interim arridet Zin-
nii sententia*), qui eos intimius con-
nectendis et quasi contexendis eiusmodi
filis nerueis inseruire statuebat, quae ex
diuersis fontibus in gangliis conueniunt;
adeo vt quoduis ex iis denuo egrediens
filum singula antea ingressa fila parti-
cipet**).

Neque multum diuersa ratio esse vi-
detur plexuum ex simili concursu et re-
ticulatis anastomosius diuersorum neruo-
rum, similique contextu filorum, in quae
diuisi tunc secedunt nerui, orientium.

§. 214.

[Seite 188]

Horum vtriusqae ordinis organorum
gangliorum scil. aeque ac plexuum, prae
reliquis neruis insigni apparatu instructi
sunt spinalis et intercostalis s. sympathi-
cus magnus, quorum hic in vniersum
parcis saltem et tenuibus filamentis re-
liquo neruoso systemati cohaerens, pro-
prium quasi et sui generis syntagma con-
stituere videtur, maxime functionibus
quas vulgo inuoluntarias vocant, desti-
natum; quare et Bichat ipsum hoc sy-
stema ceu praesidem vitae organicae, vt
vocabat, a reliquo distinxit, quod vitae
animali proprie sic dictae, regundae in-
seruiat*).

§. 215.

Vti vero primae neruorum origines,
ita et tantum non omnium vltimi ter-
mini quibus extremi eorum ramuli
finiunt, adhuc in obscuro latent. Quodsi
enim a paucis iis neruis discesseris, qui
[Seite 189] in medullosam quasi membranam abeunt,
vt opticus in retinam, et mollis septimi
paris in zonam, laminis spiralibus coch-
leae auris contentam, reliquorum vltima
filamenta in viscera, musculos, corium etc.
penetrantia, adeo cum earum partium
proprio parenchymate confusa in pul-
pam quasi deliquescunt, vt rimanti oculo
denique se subducant.

§. 216.

Et hactenus equidem enarratis parti-
bus, sensorio scil. cum neruis exinde
per vniuersi fere corporis compagem
distributis, integrum illud constat sy-
stema, medium quasi constituens cuius
ope quamdiu vita viget, mutuum animam
inter et corpus commercium alitur.

§. 217.

Et proxime quidem animam cum ipso
cerebro tanquam materiali conditione
phaenomenorum psychicorum, coniun-
ctam esse, praeter tot alia argumenta, vt
[Seite 190] plerorumque sensuum instrumentorum
cum eo proxima connexio, instar omnium
propria nos docet conscientia, aeque ac
morbi mentis qui encephali affectiones
abnormes sequuntur.

§. 218.

Quid quod et ea quam innuimus sin-
gulari partium quarundam encephali
forma aut situ tum vero et obseruationi-
bus pathologicis permoti sunt physiolo-
gorum nonnulli, vt hancce illamue ea-
rum pro ipsissima animae sede et quasi
regia haberent; quam quidem alii in
glandulam pinealem*), alii in corpus
[Seite 191] callosum*), alii in pontem sic dictum
Varolii, alii in medullam oblongatam,
alii in corpora striata, alii in aquulam
ventriculorum cerebri neruorum nonnul-
lorum origines illinc alluentem posuere;
alii denique non vna huiusmodi sede
contenti, variis animae facultatibus, imo
vero et propensionibus, aeque diuersas
in encephalo regiones pro domicilio as-
signarunt.

§. 219.

Neque tamen omnis neruosi systema-
tis energia vnice ab encephalo pendere
censenda est, sed et spinali medullae, imo
vero et ipsis neruis hactenus sane vires
suae propriae sunt, vt musculis conuel-
lendis sufficiant; quibus qulppe viribus
propriis alendis et sustinendis vasculosus
istorum organorum cortex (§. 212.) in-
seruire videtur. Homini tamen huius-
[Seite 192] modi vires neruorum propriae minores
et maior e contrario eorum ab ipso ence-
phalo dependentia, quam aliis animan-
tibus, frigidi praesertim sanguinis.

§. 220.

Duplex autem maxime vniuersi syste-
matis neruosi officium est. Alterum vt
eius ope aliae partes, et quidem inpri-
mis musculi voluntatis imperio subiecti,
ad motum cieantur; de qua quidem fun-
ctione alio loco pluribus. Altera vero,
vt sensationi inseruiant et sensibiles im-
pressiones quibus corpus afficitur, tan-
quam nuncii ad sensorium deferant, il-
lincque siue perceptionem excitent siue
per consensum (§. 56.) reactioni determi-
natae ansam praebeant et s.p.

§. 221.

Esse haec quae enarrauimus munera
neruosi systematis, experimentis et obser-
vatione extra omnem dubitationis aleam
positum videtur. Iam vero modum ex-
plicare, quo haecce organa muneribus
[Seite 193] istis defungantur, hoc opus hic la-
bor est.

§. 222.

In vniersum quidem variae de ea re
sententiae ad binas classes principes re-
ferri possunt: quarum altera neruosi sy-
stematis actionem in oscillatorio motu
ponit: altera vero eandem ad fluidi cu-
iusdam motum refert, de cuius vero in-
dole denuo physiologi certant, aliis spi-
ritus animales*) in vasis decurrentes,
aliis materiem quandam igneae, aut lu-
minis, aut aetheris cuiusdam, aut oxy-
genii, aut electricae, quid quod et magne-
ticae analogam statuentibus et s.p.

§. 223.

Quanquam vero neutram istarum sen-
tentiarum meam adhuc facere velim, id
tamen monere liceat, pleraque argu-
menta, quibus vnius hypotheseos asseclae
[Seite 194] alteram impugnare studuerunt eodem fere
gradu rudia mihi videri quo subtilisimas
e contrario esse oportet, – si quae sunt,
– siue oscillationes istas neruorum, siue
fluida ipsis contenta.

§. 224.

Imo vero si quid recte video vtraque
sententia haud inepte iunctim stare posse
videtur, fluidum nempe quoddam ner-
veum, stimulorum in illud agentium
ope commotum, et in oscillantem vibra-
tionem tractum.

§. 225.

Fluidi enim neruini existentiae prae-
ter alia fauere videtur neruosi systematis,
maxime vero cerebri ipsius structura, aliis
quibusdam visceribus secernentibus satis
analoga. Neutiquam vero ideo iam tu-
bulis et canalibus opus esse quibus eius-
modifluidum per neruos distribui debeat,
non magis ac in charta emporetica alioue
filtro etc. per se patet.

[Seite 195]

Im vero huic opinioni non exiguum
ponderis accedere videtur memorabili
sane analogia, neruorum actionem et ea
phaenomena intercedente, quae tum Gal-
vanici apparatus concatenatione*), tum
et vulgaribus machinis electricis in cor-
pore animali viuo, aut partibus eius
nondum vitalitate plane orbis, excitan-
tur, et pridem physiologis ansam prae-
buerunt, nerueum quod sumebant flui-
dum, electrico comparandi. Quid quod
et singulares quidem, attamen nullate-
nus plane infitiandi effectus, quos ad
magnetismum animalem**), vulgo sic
dictum, referunt, aeque ac alia phaeno-
mena, quibus atmosphaeram quasi-sen-
tientem***) neruis tribuendam esse pu-
[Seite 196] tant, itidem eidem sententiae, de fluido
peculiari neruino, satis conuenienter re-
spondere videntur.

§. 226.

Oscillationi vero neruorum, dummodo
a rudibus istis chordarum tensarum simu-
lacris abstineas, sed talem cogites qualis
et in tenerrima cerebri pulte locum ha-
bere potest, plurima quoque phaenomena
physiologica ad amussim respondere vi-
dentur.

Auditum sane oscillatione excitari ad
liquidum demonstratum est.

In visu simile quid contingere, etiamsi
non totus a Leon. Euleri partibus
stare velis, valdopere tamen probabile est.

Sed et reliquorum sensuum actionem
parum ab eiusmodi oscillatorio motu ab-
horrere, post summi Newtonis de eius
existentia coniecturas*), Hartleji sa-
gacitas felicissimo sane successu ita veri-
[Seite 197] simile reddidit, vt exinde etiam praeser-
tim vaporis ventriculorum cerebri [aethe-
rem densiorem vocat*)] ope primo asso-
ciationem idearum, huius vero admini-
culo dein porro longe plurimas animae
facultatum functiones ingeniosissime ex-
plicaret**).

SECTIO XIII.
DE
SENSIBVS EXTERNIS
IN VNIVERSVM
SPECIATIM VERO
DETACTV.

[Seite 198]
---

§. 227.

Alterum vt vidimus neruorum offi-
cium in eo consistit, vt externarum re-
rum impressiones sensorio communicent;
fitque hoc ope sensuum externorum, qui
vigiles quasi sunt corporis, animae vero
instructores.

Et de his quidem solis heic nobis
sermo est. Nam et stimulum ad aluum
solnendam, aut famen aliasue id generis
voces naturae internas cum Gortero*)
[Seite 199] inter sensus referre, pridem monente
Hallero, subtilitatis nimiae fuerit.

§. 228.

Et merito quidem in horum sensuum
enarratione a tactu inchoemur: vtpote
qui omnium primus in homine nato se
manifestet, et cuius organon per vniuer-
sam corporis superficiem latissime pateat,
et qui longe plurimis rerum externarum
proprietatibus afficiatur.

§. 229.

Non solum enim aliquas rerum qua-
litates vnice tactus ope percipimus, vt
calorem, duritiem, pondus etc. Sed et
de quibusdam, etiam aliis quoque sensi-
bus pateant, tactus tamen adminiculo
certiores demum reddimur, vt de figura,
distantia etc.

§. 230.

Minus etiam quam alii sensus falla-
ciis obnoxius videtur; et cultura et stu-
dio tantae perfectionis capax, vt aliorum
[Seite 200] sensuum, praesertim visus, defectum
quodammodo supplere possit*).

§. 231.

In vniersum quidem sensus huius
organon**) cutis est, de cuius fabrica
supra egimus; proxime tamen eidem in-
seruiunt corii papillae, variae in variis
corporis partibus figurae, plerumque qui-
dem verrucosae***), alibi fungosae****),
alibi filamentosae*****) etc. quibus omni-
bus cutaneorum neruorum extremitates
pulposorum penicillorum in modum ter-
minantur.

§. 232.

[Seite 201]

Longe principalia vero tactus proprie
sic dicti, tanquam stereometrici sensus,
instrumenta prae reliquis iterum manus
sunt: quarum cutis etiam singularia plu-
rima prae se fert. In volis scil. et vtrin-
que ad digitorum articulos ad facilitan-
dam complicationem sulcata est et depi-
lis; extremi vero digiti tam manuum
quam pedum, domestica facie elegantis-
simis ductibus plus minus spiralibus li-
rati*); exteriore vero siluestri vnguibus
scutellati.

§. 233.

Sunt vero scutiformes eiusmodi vn-
gues**) non nisi homini paucisque prae-
ter eum mammalium generibus, [qua-
drumanibus inquam, quae nempe itidem
tactu excellere constat***)], eum in finem
[Seite 202] concessi, vt explorantium digitorum pres-
sioni resistant paulo, et ita actionem eo-
rum adiuuent.

Corneae sunt naturae, in vniuersum
tamen epidermidi comparandi: nam et
reticulum ipsis subiacet, in aethiopibus ni-
gricans*); huicque denique subiectum co-
rium, periosteo extremae digitorum pha-
langis tenaciter adhaerens: quae omnes
[Seite 203] partes constitutiuae vnguium in longitu-
dinem striatae sunt; postico margine (qui
in manibus lunula signatus est), sulco
reflexae illinc cutis insident, vnde indies
sensim increscentes ita antrorsum paula-
tim protruduntur, vt quouis circ. semestri
in integrum renouentur.

SECTIO XIV.
DE
GVSTV.

[Seite 204]
---

§. 234.

Sapores lingua percipiuntur et quo-
dammodo etiam vicinis internis oris par-
tibus cutaneis; palati praesertim medii,
faucium, buccarum, imo et labiorum;
attamen his omnibus non nisi acrium et
grauiter amarorum sensus aliquis est*).

§. 235.

Princeps vero gustus instrumentum
lingua est**), idemque maxime agile,
obsequiosum, mutabilis formae; mirabi-
[Seite 205] lis texturae carneae, aliquatenus cordis
texturae comparandae.

§. 236.

Tegitur autem inuolucris ad cutis
similitudinem accedentibus: epithelio
nempe, quod ipsi cuticulae loco est, re-
ticulo Malpighiano*), et papillosa
denique membranaquae structura sua pa-
rum a corio abhorret.

§. 237.

In eo maxime differt, quod epithe-
lium, loco cutanei vnguinis, muco illi-
niatur et humectetur, ex coeco foramine
Meibomiano**) et reliqua expansione
glandulosa Morgagnii***) oriundo;
tum vero et papillarum conformatione,
quas vulgo in petiolatas, obtusas et co-
[Seite 206] nicas diuidunt*), quarum istae paucis-
simae lunata quasi ferie ad radicem linguae
positae sunt, reliquae vero variis magni-
tudinis gradibus promiscue linguae ter-
gum, et maxime margines et apicem, vbi
nempe acutissime gustat, obsident**).

§. 238.

Et hasce quidem papillas adeunt ex-
trema filamenta nerui lingualis quinti
paris***), quorum ergo adminiculo pro-
xime nos gustare probabile est.

Nonum enim par****) et qui itidem
linguam adit ramus octaui*****), magis
motibus linguae multifariis ad mandu-
candum, deglutiendum, loquendum etc.
inseruire videntur.

§. 239.

[Seite 207]

Oportet autem, vt lingua rite sapiat,
eandem humidam, sapienda autem li-
quida esse et salibus solutis scatere*);
qubdsi enim aut ipsa lingua aut res ipsi
admotae siccae sunt, tactu quidem eas
explorare potest, quo in vniuersum ex-
quisitissimo gaudet, non vero sapere tunc
dicenda est.

Quando vero acutissime sapit, pa-
pillae apicem linguae eiusque margines
obsidentes reuera erigi aliquantisper vi-
dentur.

SECTIO XV.
DE
OLFACTV.

[Seite 208]
---

§. 240.

Gustus et olfactus vt organorum vi-
cinia ita et stimulorum quibus afficiun-
tur aliqua analogia aliisque relationibus
arcte inuicem conspirant, quare et com-
muni sensuum chemicorum, siue etiam
subiectiuorum nomine, passim venire
solent. Et quidem olfactu effluuia re-
rum odorata percipimus, quae quidem
inspiratione hausta eam maxime mem-
branae Schneiderianae*) partem fe-
[Seite 209] riunt, quae narium septi vtramque pa-
ginam et conuexas concharum facies
obuestit.

§. 241.

Quanquam enim vniuersae nares in-
ternae*) cum vicinis qui in easdem
hiant sinibus**), simili humida mem-
brana obductae sint, varia tamen huic
diuersis in locis natura esse videtur.

Ea enim quae nares spectat pars, re-
liquae cuti similior, sebaceis folliculis et
vibrissis exinde nascentibus obsita est.

Quae vero narium septo et conchis
adhaeret, fungosa est et cryptis mucife-
ris scatet.

Quae denique sinuum frontalium,
sphenoidalium, ethmoidalium et maxil-
larium parietibus inducitur, omnium te-
nerrima est, infinitis vasculis sanguiferis,
roscidam exhalantibus aquulam, pertexta.

§. 242.

[Seite 210]

Is enim princeps, ne dicam vnicus
sinuum istorum vsus esse videtur*), vt
laticem eiusmodi aquosum praebeant qui
primo in triplices narium meatus delatus,
exinde in proxima quae diximus odora-
tus instrumenta diffluat, eademque per-
petuo irrorando, eam ipsis impertiat sta-
tutam humiditatem, sine qua sagacitas
huius sensus stare nequit.

Huicque fini ipso etiam situ variorum
istorum sinuum ita prospectum est, vt
quouis capitis situ semper tamen ex vno
alteroue ros ille in olfactus officinam
depluere possit.

§. 243.

Fungosa vero quam diximus mem-
branae nasalis pars, qua nempe maxime
[Seite 211] olfacimus, praeterquam quod itidem in-
numeris vasculis sanguiferis perreptetur
(vel ideo memorandis quod nulla alia
corporis vasa spontaneis haemorrhagiis
tam saepe tamque facile obnoxia sint) ner-
vis praesertim primi paris*) qui maxime in
vtramque paginam septi narium distri-
buuntur, tum et a binis ramis quinti pa-
ris instructa est, e quibus autem non nisi
primum istud par ipsi olfactui proxime
inseruire videtur**); reliqui vero com-
muni earum partium sensationi, quae v.
c. sternutationem excitat etc.

§. 244.

[Seite 212]

Extrema autem primi istius paris fila-
menta non vt in tactus et gustus organo
fit, in papillas abire, sed in spongiosum
et aequale istius membranae parenchyma
quasi deliquescere videntur.

§. 245.

Neonatis arcta est et valde adhuc im-
perfecta odoratus officina. Sinus prae-
sertim quos diximus vix adhuc vlli: hinc-
que et olfactus ipse serius demum, effor-
matis sensim naribus internis, infantibus
succedit; eo acutior posthac quo ampliora
et curatius quasi efficta redduntur ea in-
strumenta*).

§. 246.

[Seite 213]

Id denique memorabile, vix alium
esse sensum externum, cuius tam magna
cum ipso sensorio et sensibus internis con-
spiratio, et quasi in eosdem imperium sit
quam odoratus*).

[Seite 214]

Nullus tantis idiosyncrasiis obnoxius;
nullus aptior animi deliquiis tam exci-
tandis quam fugiendis etc.

Neque alius delicatiorum et dulcio-
rum impressionum capax videtur, ita vt
Rousseauius aptissime odoratum sen-
sum imaginationis appellarit*).

Neque aliae sensationum species tam
viuidam recordationem excitare videntur,
quam quae specificis odoribus in memo-
riam reuocantur**).

SECTIO XVI.
DE
AVDITV.

[Seite 215]
---

§. 247.

Sonus tremula corporum elasticorum
collisione excitatus perque aërem propa-
gatus, ita auditu*) percipitur, vt primo
conchiformi aure externa cartilaginea**)
[paucis nostratibus mobili***)] exceptus;
conchae ope collectus quasi; in meatum
auditorium amaricante cerumine perun-
ctum****) delatus; membranam tympani
[Seite 216] in decliui positam sulcoque fere annulato
ossis temporis inhaerentem, et meatum
istum ab aure media separantem, feriat.

§. 248.

Pone istam membranam auris media
s. ipsum tympani cauum ita positum est,
vt fundo suo sursum simulque introrsum
spectet.

Ternaque*) continet ossicula auditus
quorum extimum, sc. malleus, manu-
brio suo membranae tympani adhaeret;
processu spinoso, antrorsum verso, in
adulto certe homine annulato quem dixi-
mus sulco plerumque accrescit; capitulo
vero globoso ab incudis corpore excipitur.

Incus ipsa processu suo longiore ex-
tremo in mediam quasi tympani cauita-
tem porrecto stapedis capitulo iungitur.

Hic autem denique, basi sua fenestrae
insidens ouali, vestibulum spectat laby-
[Seite 217] rinthi, in quod sonus, tympani mem-
branae allisus, trium horum ossiculorum
iunctura propagatur.

§. 249.

Sed et Eustachii tuba*) ex intimis
faucibus in tympani cauum penetrat: et
scala cochleae inferior eodem tendit, cuius
ostio, quod fenestram rotundam**) vo-
cant, peculiaris merabranula est prae-
tensa. Vtriusqoe vero partis genuinus
et primarius vsus mihi quidem nondum
adhuc satis declaratus videtur***).

§. 250.

[Seite 218]

In absconditis denique ossis petrosi re-
cessibus labyrinthus latet s. auris intima
trifarias iterum complectens partes:

vestibulum nempe, quod medium re-
liquis duabus interiacet, et in quod prae-
ter fenestram oualem tam quina canalium
semicircularium retrorsum positarum ostia,
quam superior scala cochleae antrorsum
sitae, hiant.

Ipsi vero vestibulo aeque ac canalibus
quos modo diximus laxe inhaerent tener-
rimae texturae membranosa receptacula
a cl. Scarpa nuper detecta, bini scil.
sacculi vestibulo contenti, et terni ductus
semicirculares canalibus eiusdem nomi-
nis inclusi*).

§. 251.

Alluuntur autem membranosa haec
receptacula, aeque ac cochleae cauum,
aquula limpidissima, quae Cotunnii
nomen fert, et quam binis canaliculis
[Seite 219] resorberi docuit, quos ipse v. cl. aquae-
ductus*) vocat, cl. Meckel diuerti-
cula**), quorum alterum ex ipso vesti-
bulo, alterum e scala inferiore cochleae
ortum ducit.

§. 252.

Neruus vero mollis septimi paris, cum
cluro (qui postea aquaeductum Fallo-
pii***) permeat) porum acusticum in-
ternum ingressus, medullosa sua filamenta
cribrato eius fundo****) immittit, quae
partim vesitibulum et canales semicircu-
lares petunt, praesertim vero in ipsam
cochleae basin ita abeunt, vt ad instar
medullosae zonulae, striis plexiformibus
[Seite 220] elegantissime distinctae, inter binas septi
cochleae laminas decurrant*).

§. 253.

Oscillatorius itaque tremor quem an-
tea (§. 248.) ad fenestram vsque oualem
prosecuti eramus, exinde in vestibulum
propagatur, vbi denique mediante ista
aquula (§. 251.) ipsissimos ferit neruos
auditorios per labyrinthi anfractus tanto
artificio distributos.

§. 254.

Modificando autem impetui soni in
tympani membranam illisi perque tym-
pani cauum propagandi, praeter mallei
et stapedis musculos**), qui voluntatis
arbitrio tendi aut relaxari videntur***),
chorda quoque tympani****) media in-
[Seite 221] ter mallei manubrium et incudis crus
longius incedens, inseruire censetur*).

SECTIO XVII.
DE
VISV.

[Seite 222]
---

§. 255.

Visus instrumenta, oculi*), globi
sunt verratiles, neruis suis opticis, [de
quorum decussatione supra dictum est
(§. 211.)], tanquam petiolis ita affixi,
vt eorum insertio non ex directo corneae
et iridis centro obuersa, sed pone eum
axem imaginarium, paulo propius ver-
sus nasum sita sit. (– Tab. II. fig. 1. h. –)

§. 256.

Constat autem quiuis bulbus varii or-
dinis tunicis, quibus diuersae densitatis
pellucidissimi humores continentur, ita
vt ab antico bulbi segmento fenestrato in
fundum vsque ipsi ex aduerso positum,
luminis radiis via pateat.

§. 257.

[Seite 223]

Et extimum quidem bulbi inuolu-
crum sclerotica est (– Tab. II. fig. 1. a;
fig. 2. a. –) cuius vero anticum quasi hia-
tum explet perspicibilis cornea (– fig. 1.
b. –), lamellosa, plus minus conuexa,
tanquam segmentum minoris globi e ma-
iore paulo prominens*).

§. 258.

Proxime scleroticae cauum inuestit
chorioidea (– fig. 1. c. –); vasorum san-
guiferorum, maxime venarum vortico-
sarum, diues; vtraque pagina pigmento
nigro tincta, quod concauae eius faciei
muci specie laxe saltim adhaeret**).

§. 259.

[Seite 224]

Chorioidea vero amplectitur denique
retinam*), intimam communium istarum
bulbi tunicarum, ipsius nerui optici
[scleroticam et chorioideam perforan-
tis**)] propaginem medullarem, elegan-
tissimae structurae***), et quae in fundo
oculi vbi imaginarius eius axis incidit
medio inter binos arteriae centralis ra-
mulos principes****) loco, singulari fo-
[Seite 225] ramine centrali Sömmerringii*) in-
structa est, quod limbo luteo cingitur**).

§. 260.

Terminatur anticus chorioideae lim-
bus cingulo celluloso, (– fig. 1. d. –)
quod orbiculum ciliarem vocant, cuius
ope respondenti sulco scleroticae tena-
[Seite 226] cius inhaeret; et a quo binae aliae di-
versi generis membranae, iris nempe et
processus ciliares, tanquam expansi orbes
discedunt.

§. 261.

Iris [cuius postica facies (– fig. 2. c. –)
pigmento fusco obducta, uvea audit,]
anterior est, plana, aqueo humore vndi-
quaque alluta; angustior paulo versus na-
sum, latior qua tempora spectat. Textura
ei cellulosae stipatae, absque vllo fibrae
muscularis vestigio; in vniersum mem-
brana sui generis est, pridem monente
Zinnio*), et neutiquam chorioideae
propago; antica pagina (– fig. 1. e. –)
in aliis aliter colorata, et quamdiu vi-
tali turgore viret, floccosam speciem
mentiens**).

§. 262.

Vasa etiam iridis sanguifera maxime
in eadem pagina antica decurrunt, et in
[Seite 227] foetu in membranam pupillarem (– fig. 2.
d. –)*) continuantur, quae septimo dein
aut octauo grauiditatis mense, cum oculi
globus iam ad insignem magnitudinem
increuit, centro suo fatiscere incipit;
vbi vasorum eius ellipticos arcus sensim
sensimque in annulum iridis interiorem
(cuius ante eum terminum nullum in
foetuum oculis distinctum vestigium re-
perire potui) retrahi, probabile videtur.

§. 263.

Posterior binorum quos diximus or-
bium (§. 260.) ligamentum s. corpus ci-
liare audit, retrorsumque magis vergens
ab iride distat; limbo extimo crassiore**)
[Seite 228] adhaeret orbiculo ciliari (§. 260.), inte-
riore vero tenuiore marginem capsulae
lentis cingit; itidem fusco quod bis iam
nominauimus pigmento perfusum.

Antica eius pagina (– fig. 1. f. –)
uveae obuersa, striata est,
postica (– fig. 2. b. –) vitreo incum-
bens corpori distinguitur septuaginta circ.
plicis elegantissime floccosis, vasorum ap-
paratu ineffabilis plane subtilitatis et pul-
critudinis conspicuis; quas processus ci-
liares vocant, quarum vero genuinus
vsus, hactenus dubius, vlteriore adhuc
indagine explorandus est*).

§. 264.

Continentur autem hocce bulbo cuius
membranas hactenus descripsimus, tri-
plicis maxime ordinis humores.

Et quidem posticam ac longe maxi-
mam globi partem replet vitreus, prae-
sertim in homine, eoque adulto, pro
portione aliorum animalium, quantitate
[Seite 229] insignis; innumeris guttulis in totidem
cellulas tenerrimae membranae hyaloi-
deae ita distributus, vt vniuersum hocce
corpus membranaceo lymphatirum sin-
gularem tremulae gelatinae speciem prae
se ferat.

§. 265.

Antrorsum corpus hocce vitreum ad-
haerentem sibi habet et zona ciliari cingit
capsulam, qua lens crystallina, aquula
Morgagnii circumfusa, continetur.

Ipsa vero lens itidem pellucidissima
constat cellulosa, sed longe densiore ea
vitrei corporis, ita vt digitis excepta, te-
nacissimum sed mirae claritatis aemulari
videatur gluten. Densior tamen nucleus
quam exteriores eius laminae. Et hae
quidem variis artificiis tractatae in fibras,
dehiscunt tenerrimas a peripheria in cen-
trum conuergentes*).

[Seite 230]

Adulto ceteroquin homini lens pro
portione vniuersi corporis minor est
quam mammalibus quadrupedibus. Etiam
minus conuexa; omnium minime in an-
tica facie.

§. 266.

Reliquum oculi interni spatium de-
nique aqueo humore limpidissimo reple-
tur, et ab expanso iridis orbe in binas
cameras diuiditur: anteriorem sc. eam-
que capaciorem, quae corneam ab iride
dirimit; posteriorem vero, qua nempe
uvea ciliare corpus respicit, adeo arctam
vt aliis vix ac ne vix quidem ab hoc cor-
pore distare videatur.

§. 267.

Pretiosissimae autem hae corporis par-
tes, tam situ suo quo in orbitis re-
conditae sunt, quam palpebrarum val-
vatis tegminibus ab externis iniuriis ser-
vantur munitae.

Et palpebrarum quidem duplicaturae
interiacent multiplici serie coagmentati
[Seite 231] folliculi sebacei Meibomiani*): ex-
tremi autem earum margines triplici aut
quadruplici serie ciliorum**) fimbriati,
tarsis cartilagineis expansi sustinentur,
motusque eorum super bulbo iisdem fa-
cilitatur.

Superiora antem, vt Ciceronis verba
mea faciam, superciliis obducta, sudo-
rem a capite et a fronte defluentem re-
pellunt, et nimiam quoque lucem quo-
dammodo arcent.

§. 268.

Lubricandis denique oculis et nitori
eorum conseruando et heterogeneis eluen-
dis inseruiunt lacrumae, quarum prin-
ceps fons glandula est conglomerata in
orbitae tecto exteriora versus recondita.
Numerosi ei sunt, sed tenerrimi ductus
excretorii, quos in vtroque oculo per
nycthemerum ad binas circ. vncias lacru-
marum excernere ferunt: quarum post-
[Seite 232] hac resorbtioni destinata sunt puncta la-
crumalia, (functione sua lacteis villosae
intestinorum tenuium tunicae quodam-
modo comparanda,) vnde porro per cor-
nua sic dicta limacum in saccum eius-
dem nominis, exinde vero denique in
narium meatum infimum deferuntur*).

§. 269.

Tantum de fabrica organi visus prae-
mittere necesse erat. Iam ad ipsas eius
functiones, s. visus rationem accedamus.

Lucis itaque radii acutiore angulo,
quam qui 48 graduum est, in conuexam
corneam incidentes, eandem transeunt;
et quidem vt tam densitas quam figura
huius medii affert, insigniter in ea ipsa,
minus paulo in humore aqueo ad axem
refringuntur.

Quotquot dehinc eorum pupillam
peruadentes in lentem illabuntur, ipso
[Seite 233] hocce magis adhuc denso medio, magis
quoque adhuc refringi necesse est.

Vitrei vero tenuioris iterum medii
ope cauetur, ne nimis breui foco coëant,
sed is ipse elongatus in retinam incidat,
rerumque obiectarum imaginem, eamque,
vt natura rei fert, inuersam exhibeat.

§. 270.

Focus quidem qui hac ratione in reti-
nam incidit, ob diuersam refrangibilita-
tem colorum reuera non absolute sed
tantummodo relatiue acutus vocandus
est: latitudo tamen eius ex ea aberratione
radiorum necessario nata, tam exigua est,
vt visus claritati non solum vix vllo sen-
sibili modo obstet, imo vero non vnius
generis commoda ex minore eo acumine
in functiones oculorum redundent*).

§. 271.

Celebre autem problema, quo quae-
ritur, quomodo ergo erecta videamus
[Seite 234] obiecta, quorum tamen imago inuersa
retinae exhibetur*), facile videtur solutu
consideranti, inuersa vocari non nisi re-
spectu habito ad alia, quae erecta exhi-
bentur.

Nunc vero, cum non quarundam sal-
tem sed omnium ac singularum rerum
obiectarum, et nostri ipsius corporis etc.
imagines eodem plane relatiuo situ a re-
tina excipiuntur, omnium ac singularum
situs et relatio aeque bene sibi respon-
dent ac si reuera erectae exhibitae fuis-
sent, ita vt animae (cui non ipsa haec
imago sed sensus saltim eius illapsu ex-
citatus communicatur) ab omni confusio-
nis errore perfecte cautum sit.

§. 272.

Cum autem longe plurimae ad acute
et distincte videndum requirantur condi-
tiones, iisdem multifariis quoque functio-
nibus partium mire prospexit creator.

[Seite 235]

Et primo itaque cum sufficiente qui-
dem ast definita tamen neque nimia et
perstringente lucis quantitate ad clarita-
tem visus opus sit, duplici modo ita cau-
tum est, vt primo pro ratione fortioris
debiliorisue luminis maior minorue quo-
que eius radiorum quantitas in lentem
illabatur; tum vero etiam vt adhuc su-
perflua et claritati officiens eius pars ab-
sorbeatur.

Prius efficitur iridis motu; posterius
pigmento nigro.

§. 273.

Iridi ea memorabilis inest mobilitas,
qua se lucis et distantiae rationi ita ac-
commodat, vt ad propiora obiecta aut
fortiori luci exposita expandatur et pu-
pillam arctet, ad remotiora vero aut de-
biliori luce affecta ipsa retrahatur et pu-
pilla dilatetur*).

[Seite 236]

Hunc motum diuersimode explicare
sategerunt physiologi; aliis eundem ex
vario sanguinis in vasa eius impulsu de-
clarantibus, aliis putatitios iridis muscu-
los fingentibus, quibus eum committe-
rent etc. Neutrum vero locum habere
posse, sed longe probabilius et magis na-
turae phaenomenis accommodate causam
iridis motus proximam ex vita eius pro-
pria (§. 42.) repetendam esse, singulari
scripto alias ostendi; remotiorem, vt
supra iam innuimus (§. 56.), vero non
nisi ex ipsius sensorii reactione deriuare
licebit*).

§. 274.

Pigmenti autem fusci, cuius toties
iam meminimus (§. 258. 261. 263.), fun-
ctio, vt nempe superfluam lucem absor-
beat, et magna hinc eius ad bene viden-
dum dignitas, praeter alia argumenta ex
animalium varii ordinis oculorum dis-
[Seite 237] sectione haurienda, maxime leucaethio-
pum morbosa constitutione demonstra-
tur, quibus ex defectu huius pigmenti
molesta visus teneritudo et lucis impa-
tientia nascitur*).

§. 275.

Porro vero requiritur, vt focus refra-
ctorum radiorum rite se ad retinam ha-
beat, ita vt punctum visionis neque ni-
mis elongatum pone eam, neque nimis
breue vitreo corpori incidat.

Posterius vitium myopibus est con-
vexiore cornea et lente magis gibba
praeditis.

Priore vero presbytae laborant, vtpote
quibus contraria earum oculi partium
conformatio contingit.

§. 276.

Cura vero perfecte sanus oculus et re-
motiores et propiores obiectas sibi res
aeque distincte cernere possit, eundem
[Seite 238] peculiaribus eo fine instructum esse fa-
cultatibus oportet, quibus se pro varia
ea obiectorum distantia accommodare pos-
sit*); et hasce quidem mutationes oculi
internas maximam sane partem perfici
pressione musculorum bulbi rectorum,
praeter alia argumenta luculentissime do-
ceor singulari plane fabrica et obsequiosa
flexilitate scleroticae in phocae Grönlan-
dicae oculo, cui animanti amphibio cum
alternis per adeo diuersae densitatis me-
dia videndum sit, natura ea fabricatione
ad amussim prospexit**).

§. 277.

Iisdem etiam musculis vigilis homi-
nis oculi, perpetuo fere etsi insensili motu
agitantur et in directum obiectae rei ad-
versum axem componuntur.

[Seite 239]

Quamquam enim vniuersa retina sensu
praedita sit, non tamen vndiquaque acci-
piendis rerum imaginibus aeque apta.

Primo enim ad verum bulbi axem, vbi
nempe neruus ingreditur opticus, huma-
num*) oculum coecutire quasi, notissimo
Mariotti experimento**) vulgo constat.

Reliquae autem retinae principalis fo-
cus et qui princeps distinctae visionis in-
strumentum censeri debet, in imagina-
rium incidit bulbi axem, qui centro cor-
neae et totius bulbi respondet; quod ta-
men, vt in Boerhaavium animad-
vertit Kaestner, non ita intelligendum
est, ac si immoto oculo voicum saltem
obiecti punctum distincte et viuide vi-
dere liceret, et ad quoduis aliud distin-
guendum oculi axem mutare necesse esset,
[Seite 240] quum potius integri obiecti vnica et in-
tegra simul sensatio oriatur*).

§. 278.

Habitus autem oculi axem momen-
tanea facilitate versus obiectum dirigendi,
vsu demum et exercitatione acquiritur.
Demonstrat hoc tum eorum exemplum
quibus postquam coeci nati fuerant adulta
demum aetate visus restitutus est**), tum
et infantium tenellorum, vtpote qui vix
ante tertium aetatis mensem ad eam fa-
cilitatem pertingunt.

§. 279.

Eidemque habitus et consuetudinis vi
tribuendum videtur, quod binis oculis
obiecta tamen vnica tantum cernamus***);
nam et neonati itidem diplopes viden-
[Seite 241] tur, et post varios oculorum morbos itidem
aliquamdiu superstes visa est diplopia, vsu
demum et exercitatione superabilis.

§. 280.

Caeterum vtriusque oculi iuncta acies
eam singuli oculi ex Jurini asserto non
nisi decima tertia parte superat.

Quid quod, pridem obseruante summo
pictore Leon. da Vinci ad distantiam
obiectorum iudicandam vnico tantum vti
oculo praestat*).

§. 281.

In vniersum autem oculi aciem eo
redire, vt visionis angulus ad minimum
34 minutis secundis maior esse debeat,
elegantissimis experimentis demonstrauit
vir acutissimus, quondam noster, Tob.
Mayer: simulque summam humani
oculi perfectionem et exinde comproba-
vit, quod iste terminus visionis quauis
sub luce, situe solis meridiani, situe
[Seite 242] debilis lucernae, sibi perinde fere similis
maneat, ita vt vel tantopere imminuto
lumine vix tamen quicquid de claritate
visus decedat*).

§. 282.

Ad infinitam exinde minutiem ima-
ginum rerum obiectarum concludere li-
cet, quae in retinam proiiciuntur**), et
quae nihilominus tanta vi eidem quasi
imprimuntur, vt certis sub circumstan-
tiis vestigia earum supersint adhuc,
etiamsi obiectum ipsum non amplius
oculo obuersetur***).

SECTIO XVIII.
DE
IIS CORPORIS ACTIONIBVS
QVAE VOLVNTATIS ARBITRIO
SVNT OBNOXIAE.

[Seite 243]
---

§. 283.

Duplici defungi neruos officio vidi-
mus (§. 220.). Altero sentiendi; mo-
vendi altero. Prioris rationem hactenus
prosecuti sumus. Iam vt paucis de po-
stremo agamus restat.

§. 284.

Et quidem in vniersum partium hu-
mani corporis motus ita ad duas classes
reuocare solent, vt alii voluntatis arbi-
trio regantur, alii non item.

Huius exempla vulgo citantur rhyth-
mus cordis, tum intestinorum aliorum-
que quorandam viscerum motus peristal-
ticus etc.

[Seite 244]

Istius vero ordinis censentur longe
plerorumque reliquorum musculorum
motus.

Denique autem ambigitur adhuc de
nonnullorum indole, vt respirationis,
sternutationis, tensionis membranae tym-
pani, actionis musculorum cremasterum,
etc. quos alii ad arbitrarios, alii ad inuo-
luntarios, alii ad mixtos referunt.

§. 285.

At enimuero curatius ea diuisione
pensitata facile intelligitur grauibus eam
premi difficultatibus, ita vt sane limites
inter eiusmodi classes definire vix sit
possibile.

Paucae enim ab vna parte excitari
poterunt corporis nostri functiones, in
quas voluntatis imperium plane nullum
esse dicere liceat, maxime si et imagina-
tionis et animi pathematum cum volun-
tate connubium spectes.

Ab altera autem, exempla sunt fun-
ctionum muscularium, quae etsi natura
[Seite 245] sua plane arbitrariae sint, vi tamen con-
suetudinis, (cuius in vniuersum summum
est circa motus animales momentum et
dignitas,) quasi inuoluntariae redduntur.

§. 286.

Posterioris generis sunt primo loco
eiusmodi musculares motus, qui etsi alias
voluntate regantur, certis tamen sub cir-
cumstantiis inscio, imo vero et inuito
subinde animo agunt.

Ita v.c. inuita contingit nobis nicti-
tatio velocius appropinquante versus ocu-
lum digito amici, etiamsi non tangat;
– aut flexio digiti annularis, quae nempe
in plerisque hominibus digiti minimi
flexionem sequi solet etc.

Inscio vero animo artus quandoque mo-
vemus quamuis altissimo sepulti somno.

Ab altera vero parte exempla etiam
sunt musculorum, qui etsi longe plerum-
que voluntati rite obediant, quibusdam
tamen in casibus eam sequi recusent: quo
v.c. referre licet difficultatem, manu et
[Seite 246] pede eiusdem lateris contraria directione
circulum describendi, aliosque id gene-
ris motus, qui etsi voluntarii et quidem
ex facillimis sint, si singuli exerceantur,
difficillime tamen peraguntur quoties cer-
tis quibusdam aliis motibus iunguntur*).

§. 287.

Quod vero eos motus attinet, quos
nullatenus voluntatis imperio obnoxios
esse censent, vix praeter vteri ad partum
spasmos**), alium noui omni exceptione
maiorem.

De cordis enim pulsu celebris extat
historia Angli tribuni militum, quem
cordis et arteriarum motum pro arbitrio
supprimere potuisse, grauissimorum me-
[Seite 247] dicorum Baynardi et Cheynei au-
toptarum habemus testimonium*).

Retardari autem posse aut vicissim ac-
celerari, respirationis varia modifica-
tione, rhythmum cordis et aortici syste-
matis, extra dubitationis aleam positum
videtur**).

Et ventriculi motum voluntarium
esse posse, vt ruminatio in vniuersum
docere videtur, ita luculentissime in viro
comperi ruminante, cui ea affectio plane
arbitraria erat.

Iridis motus etsi in longe plerisque
hominibus innoluntarius sit, accepi ta-
men ab idoneis testibus exemplum viri,
qui eidem, adhibito quodam singulari
nixu, imperare et pupillam etiam in te-
nebricosa luce arctare poterat.

Et ita multifaria sunt motuum genera
quae etsi plerumque absque animae im-
[Seite 248] perio peragantur; quibusdam tamen ho-
minibus voluntaria sunt, praesertim si
attentio*) et phantasiae sufflaminatio ac-
cesserit.

Ita noui homines, qui quouis mo-
mento sibi spasmodicam cutis horripila-
tionem excitare possunt, simulac ingra-
tarum quarundam sensationum ideam sibi
resuscitant.

Fuere qui pro lubitu miranda facili-
tate topicos in singularibus corporis par-
tibus, manibus etc. sudores sibi excitare
potuere**) et s.p.

§. 288.

Explicare haec forte liceret ex re-
actione sensorii, (§. 56.) quae aeque bene
imaginationis ope, tanquam stimulo men-
tali, quam stimulo corporeo reuera in
[Seite 249] sensorium agente, excitari posse videtur
(§. 52.). Sunt sane quamplurima oeco-
nomiae animalis phaenomena eiusmodi
explicationi egregie respondentia; vt va-
riae v.g. caussae erectionem virilis virgae
aut saliuae excretionem excitantes.

§. 289.

De voluntariis motibus in vniuer-
sum id denique adhuc annotare liceat,
esse eos ex characteribus primis et prin-
cipibus, qui animale regnum a vegeta-
bili distinguunt: siquidem nulla hucus-
que innotuit planta quae motus volunta-
rii ope victum sibi quaerat, nullum au-
tem e contrario animalium, quod non
aut facultate loco motiua gaudeat, aut
saltem membrorum singulorum motu ar-
bitrario alimenta sibi comparet.

§. 290.

In nobismetipsis autem iidem motus
luculentissimum praebent documentum
intimae harmoniae, qua anima cum cor-
pore suo conspirat, quod vel de rapida
[Seite 250] celeritate cogitanti patebit, qua exerci-
tati fidicinis digitorum, aut cuiusuis lo-
quentis organorum sermonis multifarii
motus se excipiunt*).

SECTIO XIX.
DE
MOTV MVSCVLARI.

[Seite 251]
---

§. 291.

Proxima autem longe plerorumque
corporis nostri motuum organa, musculi
sunt, qui inter omnes eiusdem partes
similares maximam molem constituunt.

§. 292.

Azotico quod vocant elemento prae
aliis corporis animalis partibus similari-
bus diuites videntur, cuius secessu a bi-
nis aliis elementis quibus in homine sano
et viuo nuptum est, hydrogenio inquam
et carbonaceo, haec ipsa tam in mor-
bosa affectione*), quam in cadaueri-
[Seite 252] bus*) passim in substantiam adipoceream,
saponi aut spermati ceti quodammodo
similem abiisse visa sunt.

§. 293.

Praeterea autem duplici maxime cha-
ractere a reliquis partibus similaribus
distinguuntur musculi; altero a fabrica
eorum desumto; altero quem singulare
vis eorum vitalis genus praebet.

§. 294.

Fabrica vero ea carnea est ex fibris
motricibus vt vocant, sui generis, palli-
dissime subrubellis, ita compacta, vt quis-
que musculus ex fibrosis primo lacertis,
lacerti porro e fibrarum fasciculis, hi au-
tem iterata huiusmodi progressiua diui
[Seite 253] sione denique ex minutissimis istis fibris
et fibrillis carneis constent.

§. 295.

Cingitur autem musculus celluloso
inuolucro*), quod ipsum in substantiam
eius penetrans totique quasi intertextum,
lacertis primo, tum fasciculis, denique
ipsis etiam fibris et fibrillis vaginali sepi-
mento sit.

§. 296.

Tum vero et vniuersa musculorum
compages infinitis plane vasis sanguiferis
et filis nerueis perreptatur; e quibus haec
in inuisibilem pulpam deliquescere et
cum fibris musculosis intime commisceri
videntur; ista vero vel tenerrimis hisce
fibris ita intertexta sunt, vt totis istis
carnibus exinde nascatur sanguinea ru-
bedo, qua vero elota, natiuus ipsis resti-
tuitur quem diximus (§. 294.) pallor.

§. 297.

[Seite 254]

Plerisque denique musculis et hoc ac-
cedit, quod in tendines*) abeant, par-
tes itidem quidem fibrosas**), attamen
adeo diuersissimae indolis respectu colo-
ris, texturae, elateris etc. vt facillimo
negotio vtriusque generis fibrarum discre-
pantia patescat, et ea physiologorum opi-
nio refutetur, qui tendineas fibras e mu-
scularibus sensim subnasci putauerunt,
eo praesertim phaenomeno seducti, quo
infantium musculis, si cum adultorum
comparaueris, proportione plus inesse
carneae partis quam tendinosae constat.

§. 298.

Alter quem citauimus (§. 293.) mu-
sculi character exclusiuus, irritabilitas est
Halleriana***), cuius notionem et a
[Seite 255] contractilitate differentiam supra quidem
iam exhibuimus (§. 41.), vlteriorem autem
eius indaginem heic loci prosequamur.

§. 299.

Est autem haec irritabilitas, s. vis
muscularis, s. insita s. propria, omnibus
partibus musculosis communis quidem,
sed non omnibus eodem gradu, vtpote
quo alias partes alias longe antecellere
obseruatum est*).

§. 300.

[Seite 256]

Et quidem principem tenere locum
videntur musculi caui qui functionibus
vitalibus et naturalibus inseruiunt, ma-
xime cor (§. 124.), cuius praesertim in-
terior superficies viuacissima et maxime
diuturna gaudet irritabilitate.

Proxime cor excipere videtur ea prae-
rogatiua tubus intestinalis, inprimis te-
nuium: quae et in calidi sanguinis ani-
mantibus quandoque adhuc irritata con-
trahuntur, silente iam corde ipso.

Haec sequitur vetriculus,

hunc vesica vrinaria etc.

Inter reliquos musculos insignis ite-
rum est irritabilitas eorum qui respira-
tionem spectant, vt diaphragma, inter-
costales, triangularis sterni.

Sequuntur ceteri musculi.

[Seite 257]

Minor, ast aliqua tamen inest arte-
riis (§. 128.)

item truncis venarum thorace con-
tentis. (§. 95.)

Adhuc minor, si genuina est irritabi-
litas, reliquis venis sanguiferis (§. 132.).

§. 301.

Aliis quibusdam partibus magnus ipse
in ea doctrina arbiter, Hallerus, irri-
tabilitatem male tribuisse mihi videtur,
quas quidem contractilitate (§. 40. 58 sq.)
praeditas esse experimentis comperi, ir-
ritabilitatem vero nunquam in iisdem
obseruare potui.

Pertinent huc venae lacteae, glandu-
lae, vesica fellea, vterus, tunica dartos
et virga virilis.

Sed non maiori iure ab aliis tributam
video irritabilitatem iridi, extimae pul-
monum faciei etc. quibus tamen omni-
bus partibus si quid recte video non ma-
gis ea vis conuenit quam telae mucosae
et partibus ex ea stipatis, integumentis
[Seite 258] communibus, meningibus, pleurae, pe-
ritonaeo, periosteo, membranae medul-
lari, tendinibus, aponeurosibus etc.; aut
visceribus parenchymate proprio (§. 20.)
constantibus, hepati, spleni, renibus, se-
cundinis, cerebro cum reliquo systemate
neruoso etc. quae partes ad vnam omnes
vt musculari fibra, ita irritabilitate eidem
vnice propria omnino carent.

§. 302.

Vti autem irritabilitatem muscularem
cum contractilitate telae mucosae subinde
confusam vidimus, ita ab altera parte
nuperis maxime temporibus eandem ad
nerueam vim referre placuit viris non-
nullis cl.*)

[Seite 259]

Quanquam vero neutiquam infitian-
dum sit neruorum in muscularem motum
imperium, vel phaenomenis experimen-
torum a cl. Galvani aliisque nuper in-
stitutorum (§. 225.), manifestissimum;
neque vel minimam muscularis carnis
fibrillam exhibere liceat, quae neruosa
pulpa plane orba dici possit, neutiquam
tamen haec obstare videntur, quin irrita-
bilitatem pro vi sui generis, aeque a ner-
vea quam a contractilitate luculentissime
differente, habeamus. Deest enim ab vna
parte ea vis omnibus aliis partibus non-
musculosis, etiam ceterum neruorum di-
tissimae sunt, vt corio, tot neruosis vi-
sceribus etc.; ab altera vero non nisi mu-
sculosam carnem genuina irritabilitatis
phaenomena exhibere videmus; ita vt
vel his praeter plurima alia argumenta
iunctim ponderatis, rationi magis con-
sonum videatur, singularia ea phaeno-
mena singulari fibrae muscularis texturae
tribuere, quam neruis eandem imputare,
qui tot aliis corporis partibus cum mu-
[Seite 260] sculis cummunes sunt, attamen ne te-
nuissimum quidem vllae irritabilitatis
vestigium in ipsis excitant. Taceo tot
alia magni ponderis argumenta exinde
v.c. petita, quod nulla obseruetur rela-
tio gradum inter irritabilitatis partis cu-
iusdam et neruorum copiam ad eandem
accedentium; quod porro pro subiectiua
varietate, sexuali praesertim, aut genti-
litia, aut denique morbosa, altera harum
virium vitalium saepe viuidissima extet,
altera contra in iisdem hominibus hebe-
tiore et quasi torpescente et s.p.

§. 303.

Ipsae autem neruorum summae par-
tes quibus vtique in musculos agere no-
tissimum est, eo potius redire videntur,
vt tanquam remotiores s. excitantes motus
muscularis caussae considerari possint, mi-
nime vero cum proxima s. efficiente con-
fundi debeant, quae sola ac vnica insita
musculosae carni irritabilitas erit.

[Seite 261]

Agunt v.c. animi pathemata in sen-
sorium, reagit hoc in neruos cordis ita
vt irritabilitatem eius excitent, quae pal-
pitationem aliasue motus eius anomalias
efficit.

Agit voluntas in sensorium, reagit
hoc in neruos brachii, hique tunc eodem
modo tanquam remotiores caussae mo-
tum muscularem excitant, qui vero pro
xime ab ipsa irritabilitate efficitur et s.p.

§. 304.

Et huicce quidem vtriusque generis
causarum ad motum muscularem concur-
rentium distinctioni ad amussim respon-
dent experimenta, quae tam de paralysi
partium quae sectis aut ligatis neruis ad
eas pertinentibus superuenit*), quam de
irritabilitate nihilominus tunc diutissime
subinde superstite, toties capta sunt.

Visi enim sunt v.c. aegroti quibus al-
terum brachium paralysi immobile erat,
[Seite 262] sensu interim in eodem superstite, alte-
rum contra sensu orbum, motus attamen
adhuc capax*). Alii de graui paralyti-
corum artuum dolore conquesti**) et s.p.

§. 305.

Quaenam vero sanguinis quo musculi
plenissimi sunt (§. 296.) ad actionem eo-
rum genuina sit efficacia, nondum qui-
dem adhuc liquido patere videtur.

Stenonianum sane experimen-
tum***) ita plerumque cedere solet, vt li-
gaturam aortae abdominalis itidem inse-
quatur paralysis crurum posteriorum****).

Omnibus tamen rite collatis in ea
quam supra iam (§. 125.) tetigi opinione
[Seite 263] confirmor, actionem musculorum qui
voluntarii vulgo vocantur minus quam
cordis motum a sanguinis in fibras eorum
motrices influxu pendere; magis vero e
contrario a neruorum, irritabilitatem eo-
rum excitantium, imperio.

§. 306.

Praeter insitas hasce quas adhuc in-
dagauimus vires musculorum communes,
singulis iam accedunt propriae et aduen-
titiae, ex varia eorum figura, situ etc.
oriundae, mechanismo cui destinatae
sunt ad amussim respondentes.

§. 307.

Et in vniersum quidem eo ex capite
musculi diuidi solent in cauos et solidos;
quorum isti vt vidimus voluntatis impe-
rio non proxime subiecti ad vitales et
naturales magis functiones pertinent,
ideoque non amplius huius loci sunt, vbi
de voluntariis vt vocantur, qui nempe
ad animalium functionum ordinem spe-
ctant, loquimur.

§. 308.

[Seite 264]

Verum et hos ipsos ingens intercedit
differentia. Vt enim de varia eorum
magnitudine taceam, diuersissima ipsis est
lacertorum et fasciculorum dispositio ac
fibrarum directio partisque praesertim
carneae ad tendineam habitus et rela-
tio, denique et decursus ac insertionis
ratio etc.

§. 309.

Longe plurimis tamen fusiformis plus
minus oblonga est forma, ita vt ventri-
cosae eorum carnes vtrinque in tendineos
abeant funes, inertes quidem et omnis
irritabilitatis expertes, qui ossibus ple-
rumque infixi vectium more ea mouent.

§. 310.

Vti enim paucissimi sunt musculiten-
dinibus destituti, qualis est latissimus
colli; ita et tantum non omnes ossibus
affiguntur, excepto nempe iterum quem
modo citauimus, it. cremastere vt vulgo
se habet, azygo uvulae, plerisque qui
oculi bulbum mouent etc.

§. 311.

[Seite 265]

Istis autem viribus tam communibus
(§. 298 sq.) quam propriis (§. 306 sq.) in-
structi musculi actionibus suis peragen-
dis apti fiunt, quae itidem in commu-
nes et proprias diuidi possunt.

§. 312.

Communis, quae nempe proxime ex
irritabilitate fluit, omnibus est, vt car-
nes eorum breuiores fiant, rigidiores,
plerumque etiam inaequabiles ac quasi
angulosae.

Mensuram vero istius imminutionis
cum Jo. et Dan. Bernoullio aliisque
iatromathematicis ad communem calcu-
lum reuocare, vetat praeter alia ingens
differentia eo respectu primo musculos
cauos et solidos; tum vero etiam hosce
posteriores ipsos intercedens; collatis v.
c. rectis (quales intercostales sunt) cum
sphincteribus et s.p.

§. 313.

[Seite 266]

Actiones musculorum propriae (§. 311.)
viribus eorum propriis respondent, et
quod per se exinde sluit, adeo infinitis
modis variant, vt ad nullas plane gene-
raliores leges referiri possint.

Vt enim pauca saltem e multis hic
memorare liceat, peculiaris et quasi ano-
malus musculorum quorundam agendi
modus nominandus venit, qui vix soli
sed tantum non semper aut post praegres-
sam aliorum actionem, aut iunctim et
simul cum alius ordinis musculis functio-
nes suas exercent; quo v.c. lumbricales
referendi, quando in rapidis digitorum
motibus saltem aliorum metacarpi et an-
tibrachii musculorum actionem praegres-
sam sequuntur; aut recti laterales ocu-
lorum, vtpote quorum quiuis adducens
plerumque non nisi iunctim cum abdu-
cente alterius bulbi agere solet.

Quae autem vulgo statuitur regula,
quemuis musculum attrahere dum agat
obsequiosiorem partem cui infigitur ver-
[Seite 267] sus alterum magis fixum, ea ipsa ex sa-
piente Winslovii monito*) quam
maxime relatiua et diuersis limitationi-
bus obnoxia est; ita vt v.c. ex duabus
istis partibus modo haec modo illa mobi-
lior reddi possit, quando altera interim
coniuncta plurium aliorum musculorum
actione figitur et stabilis redditur.

Sed et contraria ratione flexorum actio
etsi plerumque antagonistis suis extenso-
ribus ita praeualere videntur vt corpore
perfecte quieto brachia, digiti etc. paulo
flexi sint, non tamen vnice ex vi quam
ad eam flexionem subeundam impendere
videntur, sed maxime ex voluntaria la-
xatione extensorum, quibus ipsis succur-
rimus quasi, aestumari debet.

§. 314.

Quibus omnibus denique accedit pe-
culiaris cuiusuis musculi mechanismus**),
[Seite 268] singulis quibus proxime destinatus est
motibus adaequatus.

Iuuant eum praeter statutam cuiuis
figuram, non vnius generis alia admini-
cula, vt bursae mucosae, maxime in qua-
ternarum extremitatum (vt vulgo vocan-
tur) musculis obseruabiles; tum liga-
menta annularia quibus nonnulli cin-
guntur; adeps, qua plurimi circumfusi
sunt; ros lymphaticus quo ad vnum
omnes scatent; et quam primo loco citare
oportebat, sceleti ipsius conformatio,
maxime quod apophysium et condylorum
structuram attinet, tum quod articula-
tionum coniugationem; quid quod et in-
tegra ossa, vt patellam, pisiforme carpi
et sesamoïdea*) vnice motui quorundam
musculorum facilitando destinauit natura.

§. 315.

[Seite 269]

Compensatur ita aut saltem minuitur
ea ineuitabilis virium iactura, quae ex
vniuersi corporis conformatione et statura
necessario fluit, vbi ob acutum multo-
rum musculorum insertionis angulum,
aut huius prope hypomochlium vicinita-
tem multum eius vis decedit, quam si re-
motiore loco aut obtusiore angulo eos
funes insertos singimus, iidem exserere
potuissent*).

§. 316.

Et sic quidem corpori nostro circ. 450
et quod (pro sexuali aut indiuiduali va-
rietate) excurrit, musculis instructo, du-
plex nascitur summi momenti commo-
dum, mobilissimae cum membrorum tum
vniuersi corporis agilitatis, et mirandi
eiusdem roboris laborumque patientiae.
Vtrumque partim quidem ab ipsa muscu-
lorum perfectione pendet, ad quam non
minus ac ad ipsorum ossium perfectio-
nem adolescente demum aetate pertingi-
[Seite 270] mus, partim vero vsu quoque demum ac
exercitatione acquiritur, quae quantum
in musculis tam roborandis quam agil-
lime mouendis valeant, funambulorum,
saltatorum, cursorum, athletarum, baiu-
lorum et barbarorum aut quos prisca tulit
aetas hominum*) exempla demonstrant.

SECTIO XX.
DE
SOMNO.

[Seite 271]
---

§. 317.

Vtraque neruosi systematis actio, cuius
historiam hucusque absoluimus, sentiendi
sc. et mouendi, ita fatigatur diurno vsu
vt nocturna ipsi quiete opus sit ad refo-
cillandas vires, quas quidem gelidae mor-
tis imago, somnus*), restituit.

§. 318.

Est autem somnus functio perfecte
periodica, qua commercium animi cum
corpore suspensum quasi silet, et cuius
phaenomena iam sigillatim recensenda,
si quae alia, fluido cuidam nerueo non
inepte respondere videntur.

§. 319.

[Seite 272]

Sunt autem praeter alia praecursores
et nuntii somni magis magisque sensim
ingrauescens sensuum externorum hebe-
tudo, et musculorum plerorumque volun-
tatis arbitrio subiectorum, maxime lon-
gorum, relaxatio; sanguinis item venosi
versus cor congestio, et incommodi inde
nati oscitationis ope leuamen; denique
etiam in ipso quasi vltimo vigiliarum et
somni limine, et vnius in alterum tran-
situ singularis cuiusdam delirii breuis
species*).

§. 320.

Ipsa tunc somni phaenomena eo
redeunt, vt animales functiones in totum
sileant, reliquae autem ad vnam fere
omnes segnius paulo et quasi torpidae
procedant: nam et pulsus somno sepul-
tis lentior, et calor animalis ceteris pari-
bus aliquanto imminutus, vt et perspi-
[Seite 273] ratio parcior, digestio iniquior, excre-
tiones (si a masculi seminis, rariore ta-
men illa ipsa, discesseris,) tantum non
omnes suppressae etc.

§. 321.

Caussae quae somnum inducunt remo-
tiores, in promptu sunt*). Vt enim ipsa
[Seite 274] narcotica taceam, maxime illuc faciunt
virium animalium dispendium ex fatiga-
tione praegressa, aut vigiliis etc.; vis con-
suetudinis, et quae ex eodem partim
fonte vires suas somniferas habent te-
nebrae, silentium, quies etc.; tum et le-
nes et vniformes et continuae in quos-
dam sensus agentes impressiones, vt mur-
mur riuuli aut aspectus segetis zephyro
agitatae etc.; porro pastus praegressus, fri-
gus intensius corporis periphericum, alia-
que sanguinem ab encephalo deriuantia,
pediluuia, clysmata, ipsae denique gra-
viores haemorrhagiae et s.p.

§. 322.

Et ipsae istae quas posteriore loco di-
ximus remotiores caussae ad proximam
ducere poterunt, vtpote quam, omni-
bus collatis, in imminuto aut impedito
influxu sanguinis oxygenati (quem vulgo
arteriosum vocant) ad encephalum, vt-
pote qui ad reactionem sensorii in sen-
suum functiones et voluntarios motus vi-
[Seite 275] gilis hominis summe necessarius est, veri-
similiter ponendam puto*).

Imminuitur quidem, sanguinei fluenti
a cerebro deriuatione et versus remotio-
res partes congestione; impeditur autem
aliena materie cerebrum comprimente,
situe hoc serosa colluuies, siue pus, cal-
variae ex fractura depressio etc.

[Seite 276]

Sequitur autem eam imminutionem
illudue impedimentum, vaporis s. aquulae
ventriculorum cerebri defectus, eorum-
que ipsorum collapsus, ex quo varia somni
phaenomena acute explicat vir egregie
physiologice doctus, alias iam a nobis
laudatus, Dav. Hartley*).

Respondet sane huic caussae, praeter
tot alia, singulare phaenomenon quod
mihi ipsi oculis vsurpare licuit in homine
viuo, cuius supra iam memini, cui, quo-
ties et quamdiu dormitabat, cerebrum
simul desidebat, interdiu vero vigilanti
copiosiore sanguine turgebat.

Respondet vero eidem etiam ab altera
parte peruigilium, quod nempe sangui-
nis versus caput congestiones sequi solet.

§. 323.

Somni mensura quidem magnam par-
tem ab aetatis, corporis habitus, tempe-
ramenti etc. varietate pendet: in vniuer-
sum tamen omnia eo conspirant, longio-
[Seite 277] rem somnum aut imbecillitatis comitem
esse, (vt in infantibus praematuro partu
editis, et silicerniis videmus,) aut fatui-
tatis et torporis vberrimum fontem.

§. 324.

Somno refecti expergiscimus, et is
quidem in vitam reditus similibus fere
ac ex ea in somnum transitus stipatur
symptomatibus; oscitatione sc. (eam vero
tum plerumque pandiculatio comitatur,)
sensuum etiam aliquali hebetudine et s.p.

§. 325.

Caussae vero euigilantes, iis quae
somnum inducunt respondere videntur:

proxima nempe erit sanguinis fluen-
tum copiosius ad encephalum rediens;

remotae, praeter consuetudinis vim,
cuius heic maxima potentia est, stimuli
varii generis, sintue externi sensus sopi-
tos excitantes, sintue interni, iidemque
aut in corpus proxime agentes vt vesicae
repletio; aut mediante phantasia systema
neruosum afficientes, quod somniorum est.

§. 326.

[Seite 278]

Sunt autem somnia imaginationis
quasi lusus, quibus species rerum sensi-
bus perceptarum, et quidem maxime quae
sunt oculis subiecta fidelibus, species re-
vocat, seque iisdem exercere et agitare
videtur.

Disputatum est, num sano homini
natura conueniant nec ne. Fuerunt qui
nullum absque somniis existere somnum
credant, etiamsi non semper eorundem
recordemur*). Alii contra somnia non
nisi turbatam viscerum infimi ven-
tris functionem sequi putant**). Et
sunt sane adultorum sanissimorum exem-
pla qui nunquam se somniasse asse-
ruerunt***).

[Seite 279]

Plerumque quidem confusa sunt et
inordinata id generis nocturna phan-
tasmata; est tamen quandoque vt et ra-
tionis miranda testentur vestigia*).

In vniersum autem magna corpo-
reorum stimulorum ad excitanda somnia
videtur esse potentia, seminis v.c. ad
lubricas species, nimiae repletionis ad
anxia visa etc. Imo exemplum accepi-
mus relatum hominis, cui dormienti
somnia pro lubitu suscitare poterant
amici, quando leniter eumdem allo-
quendo somnii materiem suppedita-
bant**). Verum hoc ad mixtum prae-
ter naturam statum somni et vigiliarum
referendum videtur, quo et vere mor-
bosa tam noctambulonum, quam ab hac
quidem longe diuersa magnetica vt vo-
[Seite 280] catur ecstasi correptorum somnambulo-
num affectio, spectat*).

Sed et in vniersum somnia pro eius-
modi status mixti specie habere placuit
Lockio aliisque.

SECTIO XXI.
DE
VICTV EIVSQVE APPETENTIA.

[Seite 281]
---

§. 327.

Vt virium animalium dispendium
somno, ita naturalium et ipsorum corpo-
ris elementorum successiua iactura victu
reparatur.

§. 328.

Efficacissime autem ad eundem com-
parandum et assumendum compellunt
voces naturae diuersi quidem generis, sed
eodem tendentes, intolerandi nempe ab
vna parte cruciatus famis et sitis, ab al-
tera dulcissimae sed non minus potentes
appetitus illecebrae.

§. 329.

Et famis quidem caussam alii in mo-
lesto ex ipso otio sensu vacui ventriculi
alii in mutuo affrictu rugarum eius quae-
[Seite 282] siuere, alii in stimulo ex copiosiore non
solum affluxu humorum inquilinorum,
saliuae maxime, et gastrici liquoris nato,
sed et acrimonia irritante, quae iisdem
tunc superuenire soleat nisi ingestis ei-
dem tempestiue caueatur.

§. 330.

Sitis vero magis in ipsarum faucium
molestissima siccitate, tum et in singulari
stimulo ab acrium, salinorum praesertim,
ingestione orto, quaerenda videtur. Se-
quitur ideo excedentem absorbtionem hu-
morum ex oris cauo, qualis v.c. matri
contingit lactanti quando iam lactentem
infantem vberi admouet; aut qualis non
raro post venaesectionem et alui laxatio-
nem obseruatur. Verum et ex stimulo
mentali a grauiori animi pathemate con-
tingere solet.

§. 331.

Necessitas quidem vtrique huic sti-
mulo satisfaciendi pro varietate aetatis,
habitu corporis, et maxime vi consuetu-
[Seite 283] dinis plus minus vrgens est, vt vix certi
quid de ea statui possit; in vniuersum
tamen eo res redire videtur, vt homo
adultus et sanus, qui suae spontis est,
[cui nempe nec phanaticis deliramentis
nec aliis praeter naturam affectionibus
istae voces naturae obtunduntur*)], ne
vnam quidem diem absque notabili vi-
rium prostratione, vix vero vltra octi-
duum sine vitae discrimine esu ca-
rere queat.

§. 332.

Potum vero, etsi eius desiderium ve-
hementius vrgere videtur, minus tamen
ad vitam et sanitatem necessarium esse,
docere videntur tum numerosae calido-
rum animalium species, mures, coturni-
ces, psittaci etc. quibus nulla potandi
necessitas imposita est, tum vero et ipso-
rum hominum exempla, qui omnis ge-
[Seite 284] neris potulentorum plane desueti, diu-
tissime sani et vegeti vixerunt*).

§. 333.

Quod vero victum attinet, quo istis
naturae vocibus internis facimus satis,
disputatum est, cuinam ex binis classibus
principibus, animalis sc. aut vegetabilis,
humani corporis fabrica magis respon-
deat, et cui ergo homo proxime a natura
destinatus videatur?**)

§. 334.

Herbinorum natura sua hominem esse,
post aliorum argumenta ex figura den-
tium***) aut longitudine intestinorum
hominis****) desumta, et quod tenuium
[Seite 285] tractus habitu valdopere a crassis disserat,
et colon ipsi bullosum sit etc., Roussea-
vius acute sane exinde comprobare stu-
duit, quod femina natura sua vnipara sit
et binis prouisa mammis*); quibus omni-
bus etiam addere liceret tum exempla
ruminationis humanae, vtpote quam af-
fectionem nonnisi herbiuoris competere
notissimum est, tum vero et facilitatem qua
herbiuora domestica victui animali assue-
scunt, cum e contrario animalia natura sua
carniuora si a cane domestico discesseris
vix vnquam ad cibos vegetabiles transeant.

Carniuorum autem qui cum Hel-
vetio**) faciunt hominem, ad ventri-
culi eius conformationem, et breue ipsi
intestinum coecum, similiaque argumenta
prouocant.

§. 335.

At enim vero curatiore obseruatione
luculentissime docemur neutiquam homi-
[Seite 286] nem ad alterutrum saltem, sed potius
natura sua ad vtrumque istorum alimen-
torum genus destinatum esse: cum et
dentes eius, maxime molares*), tum et
intestinorum fabricae quae modo citaui-
mus momenta, medium quasi teneant
inter easdem ferarum et herbiuororum
partes: maxime vero etiam articuli ratio
qua condyli mandibulae humanae ossi
temporum iuncti sunt eandem eius prae-
rogatiuam demonstrent.

§. 336.

[Seite 287]

Et si vera sunt, vt sunt verissima,
quae alias de hominis priuilegio monui-
mus, cui, latius quam cuiuis alii ani-
manti, vniuersus patet terrarum orbis,
facile exinde fluit, tum alterutro saltim
victus genere male ipsi consultum fuisse,
cum tot nunc commode habitet regiones
etiamsi vnius tantum alteriusue ordinis
alimenta ipsi praebeant.

§. 337.

Est vero homo omnium quae noui-
mus animalium longe maxime omniuo-
rum, quod non solum ab vna parte in-
genti dapum varietate ex vtroque orga-
nico regno parata luxuriari, verum ab
altera etiam vnico fere eodemque sim-
plicissimo victu sanus ac vegetus vi-
vere possit.

Ita enim, vt paucissima saltem tan-
gere liceat exempla, innumeri homines
hodienum vnice vegetabilibus vescuntur,
solani tuberibus, castaneis, dactylis etc.
[Seite 288] qui et aboriginum generis humani victus
fuit, siquidem eos primo et diu fructibus
saltem et radicibus, tum frumentis et le-
guminibus vitam sustentasse longe veri-
simillimum est*).

Mauri nomades fere solo gummi Se-
negalico viuunt**).

Kamtschatkae totque aliorum littorum
accolae piscibus.

Pastores in Americae australis prouin-
cia Caracas ad Orinocum fl.***) et in ipsa
Europa Morlachi****) fere vnice carne.

Imo vero barbarae nonnullae gentes
carnibus crudis, quod sane quondam de
Samojedis*****), Esquimotis******) et de
[Seite 289] australis Americae quibusdam nationi-
bus*) negari non poterat.

Nec minoris momenti singularia circa
potulenta quarundam gentium occurrunt.

Plurium v.c. insularum, quae tropi-
cos interiacent, maxime in mari pacifico
incolae aqua dulci omnimode carent, eius-
que loco lacte nucis cocos vtuntur.

Alii aquam marinam bibunt, et quae
sunt id generis alia innumera, homi-
nem omniuorum quam apertissime de-
monstrantia.

SECTIO XXII.
DE
MASTICATIONE
ET
DEGLVTITIONE.

[Seite 290]
---

§. 338.

Masticationi solidioris victus inseruit
maxime inferior maxilla, aeque ac supe-
rior triplicis generis dentibus munita.

Incisoribus nempe, qui plerisque*)
hominibus scalpriformes sunt, vt demor-
[Seite 291] dendo frusto inseruiant, et in inferiore
maxilla erecti (non vt in reliquis ani-
mantibus mammalibus dentatis plus mi-
nusue versus horizontem inclinati,) quod
quidem ad principes humani corporis
characteres distinctiuos refero.

Caninis robustis conicis, quibus du-
riora diffringimus, et qui in homine
neque exserti neque a vicinis distan-
tes, sed aequali serie iisdem approxi-
mati sunt.

Molaribus denique variae magnitudi-
nis ad conterendum aptis, et in homine
apicibus singulariter obtuse gibbis, ab
illis aliorum mammalium euidentissime
differentibus, instructis.

§. 339.

[Seite 292]

Iungitur autem mandibula reliquo
capiti articulo memorabili, qui medium
inter arthrodiam et ginglymum tenet; et
meniscis praeterea duobus cartilagineis
instructus cum sufficiente robore ac fir-
mitate summam quaquauersum obsequio-
sam mobilitatem conciliat.

Deorsum itaque eam maxillam agit,
dum os aperimus, maxime quidem bi-
venter, quem tamen nonnihil iuuare vi-
dentur geniohyoidei et mylohyoidei.

Reducunt eandem dum morsu aliquid
abscindimus, et ingenti quidem vi con-
stringuntur dum dura frangimus, masse-
teres praesertim et temporales.

In latera mouent eandem cum man-
dimus pterygoidei interni et externi.

Posteriores etiam antrorsum eam du-
cere valent.

§. 340.

Retinentur et diriguntur et subigun-
tur dentibus mandenda, buccinatore et
[Seite 293] flexillima ac mutabilis formae lingua
(§. 235.).

§. 341.

Simul autem dum manducamus emul-
getur quasi saliua,†) quae latex est spumo-
sus, plurima constans aqua albuminosae
materiei portioni nupta, parca scatens
terra calcarea phosphorata (quae tartaro
dentium et saliualibus calculis ortum
praebet,) perpetua linguae assuetudine
insipidus etsi salis microcosmici, muria-
tici, quin et passim acidi saccharini pau-
lulum continet; antisepticus*), et egre-
gie resoluens.

§. 342.

Fontes eius triplicis ordinis glandulae
sunt conglomeratae, quibus latera et in-
teriora mandibulae obsidentur.

Maximae earum, parotides**), sali-
vam suam Stenoniani***) ductus ope
[Seite 294] pone dentem molarem medium superio-
rem excernunt.

Quam submaxillares*) suppeditant, ea
per Whartonianos**) ductus effluit.

Minimarum denique, sublingua-
lium***), per numerosos ductus Rivi-
nianos****).

§. 343.

Augetur saliuae excretio, cuius ex
Nuckii arbitraria quidem sententia*****)
ad integram vsque libram intra duode-
cim horas secerni vulgo putant, tum sti-
mulo, tum mechanica pressione et quasi
emulsione.

Hac scil. (cui parotidum praesertim
situs ad mandibulae articulum fauet,) vbi
duriora manducamus, quae affluente isto
latice opportune molliuntur.

[Seite 295]

Illo vero aut reuera praesente, dum
nempe acriora ingerimus, quae ipso isto
affluxu opportune diluuntur; aut etiam
phantasiae ope excitato (§. 288.): quo et
saliuae affluxus pertinet, qui auidiorem
cibi appetentiam sequitur.

§. 344.

Miscetur autem praeterea saliuae, tum
mucus ex labialibus et genalibus glandu-
lis oriundus*), et qui linguam obducit,
tum roscida aquula quam molles oris par-
tes transsudant.

§. 345.

Et hacce quidem saliuali inquilino-
rum humorum mixtura quae ingesto
frusto masticationis ope affunditur, id
ipsum non solum magis magisque in pul-
taceum et commode deglutiendum verti-
tur bolum, sed et simul iam ad vlterio-
rem digestionem et assimilationem prae-
paratur.

§. 346.

[Seite 296]

Ipse vero deglutitionis mechanismus*)
etsi maxime compositus videatur et re-
vera longe plurimarum diuersi generis
partium coniunctis viribus peragatur, in
vniuersum tamen eo redit, vt primo
lingua versus propriam radicem retracta
ideoque intumescens et quasi rigescens,
dorso suo excauato bolum excipiat, vnde
in faucium isthmum deuolutus ab am-
pliato et ipsi quodammodo occurrente
pharyngis infundibulo non sine singulari
et violentiore nixu arripiatur, et dehinc
ternorum pharyngis constrictorum**)
ope in oesophagum depellatur; quae vero
omnia citissime se excipiunt et breuissi-
mis absoluuntur.

§. 347.

[Seite 297]

Pandendae autem huicce viae, secu-
raeque eidem reddendae, variis natura
prospexit adminiculis*).

Et linguae quidem in eo negotio
magni momenti motum moderatur os
hyoideum.

Ne autem quidquam ingestorum aber-
rans quasi siue choanas siue Eustachii
tubas ingrediatur, palato molli**) cau-
tum est, quod aeque ac dependens ab eius
arcuato laqueari uvula (cuius genuinus
vsus nondum satis patere videtur), pe-
culiaribus musculis tenditur et istos re-
cessus claudit***).

Glottidem vero ipsa tuetur lingua,
cum larynx eodem momento quo deglu-
tire conamur, sursum et antrorsum tractus
abscondatur quasi sub retracta linguae
[Seite 298] radice, ipsique apprimatur, ita vt glottis
insuper arctata et epiglottide sua munita
ab heterogeneorum illapsu tutissime tecta
seruetur.

§. 348.

Iuuat denique etiam deglutitionem
muci magna vis, quo vniuersa ea via
lubricatur, quemque praeter linguales
fontes, alias dictos (§. 237.), maxime
tonsillarum numerosi sinus*), tum et
ipsius pharyngis innumerae cryptae mu-
ciparae praebent.

§. 349.

Ipse vero oesophagus, quem deglu-
tienda antequam in ventriculum pertin-
gere possunt vltro transire debent, carno-
sus canalis est, angustus quidem et valde
robustus, simul autem obsequiosus et di-
latabilis et maxime sensibilis, tunicisque
constans, si a longe diuersa earum cras-
[Seite 299] sitie discesseris, reliqui alimentaris tubi
tunicis, haud dissimilibus*).

Exteriore nempe musculosa, fibris
contexta tam longitudinalibus quam
transuersis falcatis.

Media neruea, laxa, vtrinque in la-
xiorem adhuc abiens cellulosam, cuius
ope tam praecedenti quam subsequenti
membranae nectitur.

Intima denique, vt vniuersus tubus
alimentarius epithelio cuticulae ana-
logo tecta (§. 176.) et muco glaberrimo
lubricata.

§. 350.

Ita ergo agit hicce canalis, vt adue-
nientem haustum aut bolum excipiat qui-
dem, mox autem super eodem se con-
[Seite 300] stringat eundemque inferiora versus vltro
propellat, et si bolus est, quasi infarciat
vsque tum diaphragma superauerit, et
ita denique in ipsum ventriculi cauum
delabatur.

SECTIO XXIII.
DE
DIGESTIONE.

[Seite 301]
---

§. 351.

Est autem digestionis officina ventri-
culus in vniuersum magis quam vllum
aliud viscus animantibus ad vnum for-
tassis omnibus communis, et si exinde
dignitatem interaneorum aestumare vel-
les, omnium facile princeps dicendus.

§. 352.

Humanus quidem ventriculus*) in-
signis amplitudinis vtrem refert, in adulto
plerumque trium et quod excurrit aquae
librarum capax, duplicique ostio in-
structus:

superno altero, quod cardiam nomina-
verunt, quo nempe oesophagus plicata et
[Seite 302] obliquius recedente apertura in ipsum
stomachum dilatatur, eiusdemque fun-
dum, sinistrorsum locatum, spectat:

altero inferiore, in quod dextra eaque
angustior ventriculi pars abit, quodque
pylorum vocant, et quod in vicini duo-
deni cauum paululum descendit.

§. 353.

Situs autem ventriculo non idem est
vacuo ac repleto; cum ille flaccidus ita
dependeat in abdominale cauum, vt maior
eius curuatura deorsum spectet, pylorus
autem sursum directus plicatum cum
duodeno angulum efficiat*):

hic vero cibis turgens maiore ista cur-
vatura antrorsum voluatur**), ita vt py-
lorus tunc rectiore via in duodenum ten-
dat, cardia vero e contrario in angulum
quasi complicata occludatur.

§. 354.

[Seite 303]

Tunicae ventriculum constituunt qua-
ternae principes, tribus aliis mere cellu-
losis quae istas interiacent, distinctae.

Extima istarum ventriculo cum re-
liquo tubo intestinali tantum non omni
communis est, et in omenta infra di-
cenda, continuatur.

Excipit hanc ope cellulosae tunicae
ipsi iuncta muscularis valde memora-
bilis, cum ab ea insignis ventriculi irri-
tabilitas (§. 300.), pendeat. Contexta
autem est stratis fibrarum muscula-
rium*), quae quidem vulgo in tres or-
dines diuidere solent, vnum nempe lon-
gitudinalium et binos circularium; (re-
ctarum nempe et obliquarum fibrarum);
quae tamen infinitis adeo modis va-
riare constat, vt vix quidquam certi de
earum directione et distributione statuere
liceat.

[Seite 304]

Sequitur tertia membrana princeps,
quam nerueam vocant, inepta sane appel-
latione, cum ex tela mucosa constet sti-
pata, vtraque pagina in laxiorem abiente,
quibus exterius musculari, interius vil-
losae mox nominandae, nectitur. Firma
autem est et robusta, adeo vt totius ven-
triculi basis dicta sit.

Intima denique (praeter epithelium
vniuersum tubi alimentarii casum inue-
stiens), quam et abusiue villosam vocant,
mollissima est, quasi spongiosa, porosa,
et in numerosas complicata rugas*), ita
vt area eius longe amplior sit quam ea
ceterarum quas diximus tunicarum; pas-
sim cellulas exhibet minutissimas**), iis
longe maioribus, quibus reticulum rumi-
nantium elegantissime distinctum est, ali-
quomodo comparandas.

Muco intima eius superficies obduci-
tur, ex cryptis vt videtur muciparis
[Seite 305] oriundo, quae sane ad pylorum satis lu-
culenter distinguere licet.

§. 355.

Insigni instruitur ventriculus neruo-
rum apparatu*), ex vtroque cuius supra
meminimus (§. 214.) neruorum systemate
oriundo, vnde tam summam eius sensi-
litatem repetere licet, (qua tam facillime
ab omnis fere generis stimulis afficitur,
sintue externi, frigoris etc., sintue in-
terni aut ab ingestis, aut ab ipsis humo-
ribus inquilinis profecti, sintue denique
mentales:) quam ingentem illum et plane
mirabilem consensum, quem cum longe
plerisque reliqui corporis functionibus
alit; quo praesertim et animi commotio-
num ad vnam omnium in ventriculum
imperium, et huius e contrario organi
eiusque integritatis in animi serenitatem
potentissimus influxus pertinet**).

§. 356.

[Seite 306]

Sed non minus memorabilis vasorum
quoque ventriculi sanguiferorum et copia
et functio est, vtpote cuius arteriolae
infinitis ramusculorum seriebus cellulosas
eius membranas earumque glandulas per-
reptantes, succum secernunt gastricum,
qui ex intima ventriculi superficie perpe-
tuis quasi riuulis destillare videtur.

§. 357.

In vniuersum quidem is succus
quoad partes suas constitutiuas saliuae
haud dissimilis apparet, aeque anti-
septicus, validissimum menstruum*),
ipsum lactis coagulum sensim iterum re-
soluens**).

§. 358.

[Seite 307]

Et ipsi quidem huicce succo principes
in digestionis negotio partes tribuendae
videntur, qui victum, si nempe bene man-
sus et saliuali menstruo rite subactus fue-
rit, vltro resoluit*) et ita in pultaceum
chymum vertit vt qualitates specificae
quam plurimis ingestis demantur, muta-
tiones quibus ex legibus mere chemicis
obnoxia forent, vt putredo, rancor et
s.p. arceantur, et nouae e contrario fu-
turam chylificationem praeparantes, iis-
dem impertiantur**).

§. 359.

Adiuuari autem eam maximi mo-
menti functionem non vnius generis vi-
ribus accessoriis et quasi subsidiariis pro-
babile est, inter quas motum peristalti-
[Seite 308] cum eminere censent, quo quidem ci-
balis ea puls perpetua vndulatoria agita-
tione conquassetur et subigatur*). Vix
tamen adhuc extra omnem dubitationis
aleam positum videtur, num ventriculus
sanus reuera perpetuo peristaltico motu
agitetur; imo vero etiamsi agitatur, vsus
tamen istius vndulatae commotionis prin-
ceps eo redire videtur, vt rite digesta
deorsum vrgeat, cum e contrario ea quae adhuc l. 11.
subigi oportet, antequam satis subacta
sunt, motu antiperistaltico a pyloro re-
pellantur quasi et retrorsum agantur.

§. 360.

Ad reliquas autem eiusmodi faculta-
tes adiutrices referunt tum alterum mo-
tum a preli abdominalis rhythmo ventri-
culo accedentem; tum calidissimam huius
visceris sedem, quod ab insigni vicino-
rum vasorum et viscerum sanguinis co-
pia foueatur, quem ipsum fotum tanti
[Seite 309] olim aestimarunt, vt coctionis voce pro
digestione vterentur.

§. 361.

Temporis periodum constituere, quo
ingesta iunctis hisce quae hactenus enar-
rauimus viribus in chymum mutentur
vix possibile videbitur cogitanti, quam
multifaria ratione id pendeat cum a qua-
litate et quantitate ingestorum, tum a
vario virium digerentium virtutis gradu,
sed et a curatiore aut negligentiore masti-
catione qua ingesta ad digestionem prae-
parantur etc.

In sano enim homine vegetus ventri-
culus digestibiles ingestorum partes non
prius dimittit quam in pultem versae
sint. Vnde per se liquet pro victus va-
rietate varium quoque ad eius digestio-
nem tempus requiri*), quod tamen si
quid in vniuersum de eo constituere licet
eo redire videtur, vt intra tertiam ad
[Seite 310] sextam vsque post pastum horam ventri-
culus plerumque contentam pultem sen-
sim sensimque per pylorum emiserit.

§. 362.

Est autem pylorus*) annularis lim-
bus, non vt aliae ventriculi interni rugae
vnice a villosa eius tunica formatus, sed
et a subiacentis nerueae fasciculis, quin
imo et a muscularis membranae singula-
ribus quibusdam fibris: quae omnia fere
conoideum ventriculi exitum constituunt,
qui fere vt vteri ostium in vaginam ita
in duodenum porrigitur, et ab eodem
quasi comprehenditur.

SECTIO XXIV.
DE
SVCCO PANCREATICO.

[Seite 311]
---

§. 363.

Chymo, postquam pyloro expulsus
est, nouae et graues in duodeno*) (breui
sed valde memorabili intestinalis tubi
tractu) vicissitudines subeundae sunt, ante-
quam alibilis chylus ex eo separari pos-
sit; quo quidem sine denuo varii ordinis
humores inquilini ipsi affundi debent,
inter quos maxime eminent bilis et suc-
cus pancreaticus.

§. 364.

De vtroque seorsim; et quidem de
pancreatico latice primo agamus loco,
[Seite 312] quod reliquis binis humoribus resoluen-
tibus, quos hactenus absoluimus, saliuae
nempe et gastrico humori tam quod ad
indolem quam functionem valdopere af-
finis videatur.

§. 365.

Quanquam enim non nisi difficulter
purus et sincerus sani animantis pancrea-
ticus humor haberi possit, omnia tamen
quae de eius natura curatius indagata
comperimus, eo conspirant, esse eum in
vniuersum saliuae quam simillimum. Et
vix hodienum adhuc operae pretium foret
memorare erroneas hypotheses physiolo-
gicas Franc. Sylvii*), eiusque asse-
clarum Regn. de Graef**), Flor.
Schuyl***) aliorumque, de putatitio
huius humoris acore, pridem ab egregiis
viris Pechlino****), Swammerda-
[Seite 313] mio*) et Brunnero**) mascule refu-
tatas, nisi monitorio documento essent,
quam funesta et mortifera euadere possit
praxis medica, nisi saniori physiologiae
superstructa fuerit!

§. 366.

Verum et similis huic de qua agimus
lymphae ac saliuae fons est pancreas***)
nempe, quae omnium corporis humani
glandularum conglomeratarum post mam-
mas longe maxima est, et vniuersa sui
structura proxime cum saliualibus glan-
dulis conuenit; etiam in hoc, quod ca-
nales eius excretorii tenuissimis radicu-
lis orsi, sensim confluentes, denique in
communem ductum Wirsüngianum
abeant.

Penetrat autem hicce ductus duodeni
membranas, et succum quem ex ea glan-
[Seite 314] dula hauserat perpetuo stillicidio in ca-
vum huius intestini plorat.

§. 367.

Denique et excretio huius succi iis-
dem viribus promoueri videtur, quas et
supra ad saliuae excretionem diximus;
pressione nempe et stimulo.

Istius nempe ope emulgetur maxime
quando ventriculus repletus ipsi pancreati
incumbit.

Irritamenta autem sunt lymphae pan-
creaticae effluxum excitantia tum ipse ad-
huc crudus quasi chymus ex pyloro re-
cens aduena, tum bilis eodem ac pan-

creaticus succus ostio effluens.

§. 368.

Vsus huius succi eo maxime redire vi-
detur, vt chymum dissoluat, maxime si
quid in ventriculo iniquius digestum fue-
rit; in vniuersum autem vberrimo sui ac-
cessu eam pultem magis magisque inqui-
linae humorum naturae assimilet et ad
chylificationem aptiorem reddat.

SECTIO XXV.
DE
BILE.

[Seite 315]
---

§. 369.

Bilis secretioni destinatum est hepar*),
viscus homini ponderosissimum, maxi-
mum, [praesertim foetui**), quo propior
origini suae materno ia vtero fuerit], cuius
summam in animali oeconomia dignita-
tem tam ex ingenti vasorum apparatu in
id congesto et mirabili eorum distribu-
tione, quam ex eius vniuersitate ponde-
rare licet, qua animantibus rubro sanguine
praeditis omnibus, non minus ac cor
ipsum commune est.

§. 370.

[Seite 316]

Est autem hepati substantia sui gene-
ris, quae vel primo intuitu ab ea alio-
rum viscerum distinguitur, parenchy-
mate constans notissimi coloris et tenerae
texturae*), quod neruis perreptatur nu-
merosis**), tum venis lymphaticis, [ma-
xime in vtraque eius superficie conspi-
sciendis***)], ductibus porro biliferis, et
denique quae his ipsis ortum suum prae-
bent vasis sanguiferis****) ingentis nu-
meri et insignis partim magnitudinis, sed
diuersi ordinis, de quibus seorsim non-
nulla monenda sunt.

§. 371.

[Seite 317]

Et primo quidem loco nominantia ve-
nit portarum vena, cuius singularem et
ab vniuerso reliquo systemate venoso ab-
horrentem habitum ac decursum supra
iam paucis tetigimus (§. 97.). Ex longe
plerarumque nempe venarum visceralium
infimi ventris confluxu truncus forma-
tur, qui cellulosa vagina, s. capsula vulgo
sic dicta Glissonii*) fultus, ad ipsum
in hepar ingressum denuo in ramos et
dehinc quo altius hi in eius substantiam
penetrant in infinitas alias exilissimae de-
nique subtilitatis ramificationes diuidi-
tur, totum illud viscus vndiquaque per-
reptantes. Quare vniuersum illud sy-
stema iam pridem a Galeno cum arbore
comparatum est, cuius radices in abdo-
minale cauum dispersae, rami vero hepati
infixi haereant**).

§. 372.

[Seite 318]

Alterum vasorum sanguiferorum ge-
nus quo hepati prouisum est, arteria sc.
hepatica e coeliaca ortum ducit, capaci-
tate quidem et diuisionum seriebus por-
tarum vena longe inferius, vt tamen
etiam vniuersum hepar perreptet et in
subtilissimos ramusculos distribuatur.

§. 373.

Vtriusque vero ordinis extremi fines
in genuinas abeunt venulas, quae sensim
confluentes denique in insignes venosos
truncos concurrunt, qui venae cauae in-
feriori inseruntur.

§. 374.

Ipsi autem hi extremi fines, quibus
isti venae portarum ac arteriae hepaticae
ramusculi in venae cauae radiculas trans-
eunt, summae subtilitatis tenuissima vas-
cula constituunt in exilissimos glomeru-
los conuoluta*), qui Malpighio quon-
[Seite 319] dam imposuerunt, vt eos pro acinis glan-
dulosis, hexagonis, cauis, secretoriis
haberet*).

§. 375.

Ex iisdem vero vasorum sanguineo-
rum glomerulis oriuntur denique pori bi-
liarii, ductus nempe tenerrimi, qui fel-
leum laticem sanguini detrahunt, et in
communem demum ductum hepaticum
confluentes eundem ex iecore excernunt.

§. 376.

Iam vero quaesitum est, ex quonam
sanguine proxime secernatur bilis, num
ex arterioso, an vero ex eo quem porta-
rum vena aduehit?

Etsi autem priori sententiae**) fauere
videatur primo intuitu aliarum secretio-
num analogia, vtpote quas ad arterias
pertinere vulgo constat, curatiore tamen
indagatione facile docemur, longe prin-
[Seite 320] cipes sane si non in vniuersum omnes
biliosae secretionis partes deberi porta-
rum venae.

Quod enim argumentum ab analogia
petitum attinet, primo facile patet, ipsam
portarum venam, cum arteriae quodad di-
stributionem similis sit, ipsi quoque
quodad secretoriam functionem aequipa-
rari posse; tum vero eidem quam tuemur
sententiae fauere etiam analogiam quae
hepar inter et pulmones intercedit, quippe
apud quos etiam vasa magna pulmonalia
functioni istorum viscerum principi de-
stinata sunt, bronchialis e contrario ar-
teria, eorundem nutritioni, quo et ni
grauiter hallucinamur, arteriae hepaticae
vsus redire videtur; etsi faciles largiamur,
posse eam fortassis etiam aliquid, sed certo
minoris momenti et aduentitii nec satis
adhuc liquidi ad secernendam bilem
conferre.

§. 377.

Secretus autem biliosus latex hepati-
cus lento sed continuo tramite per hepa-
[Seite 321] ticum ductum destillat; et quidem ma-
xima eius pars perpetuo riuulo intesti-
num duodenum per communem chole-
dochum ductum intrat; simul vero obi-
ter aliquantum huius laticis sensim sen-
simque ex hepatico per cysticum ductum
in felleam vesicam recipitur ibique ali-
quamdiu asseruatur, et iam bilis cysticae
nomine venit*).

§. 378.

[Seite 322]

Est vero vesica fellea oblongus saccu-
lus fere pyriformis, concauae iecoris fa-
ciei adhaerens, tribusque constans mem-
branis.

extima scil. quae non totam cystidem
cingit, et peritonaei propago est.

media, quam nerueam vocant, quae
vt in ventriculo et intestinali tubo et lo-
tii vesica ita et heic robur et tonum ipsi
conciliat.

intima denique*), quam quodammodo
intimae ventriculi membranae (§. 359.)
comparare licet; itidem nempe infinitis
vasculis sanguiferis pertexta, itidem glan-
dularum mucipararum diues**) itidem
quoque rugis distincta***), quae sub-
inde elegantissime cancellata reticula
exhibent.

§. 379.

[Seite 323]

Ceruix huic vesicae conicus est in du-
ctum cysticum abiens, serpentino ductu
anfractuosus, et interius valuulis non-
nullis falcatis praeditus*).

§. 380.

Retinet receptam bilem, doneo ex de-
cliui directione, reclinato nempe et su-
pino corpore, sponte sua elabatur, aut
ex cystide pressione vicini intestini ieiuni
ac ilei, tum et coli trausuersi quando
scybala illuc transeunt**), emulgeatur.

Stimuli etiam duodeno inhaerentes,
bilis illuc deriuationem promouere po-
terunt.

Quid quod et insignis vesicae contra-
ctilitas, quam viuisectiones et phaeno-
mena pathologica docent, [etsi omni ir-
[Seite 324] ritabilitate destituta sit (§. 301.)] istam
excretionem iuuare posse, sane non im-
probabile videtur; maxime vbi vis sti-
mulans contentae bilis accesserit.

§. 381.

Haec enim etsi in vniuersuo quidem
hepatico isti latici (§. 377.) simillima sit,
ea tamen mora et stagnatione concentra-
tur quasi, tenacior et amarior redditur:
quo et praesertim venae cystidis lym-
phaticae*) conferre videntur, aquosas
bilis contentae partes sensim absorbentes.

§. 382.

Iam ergo de ipso felle agamus, sum-
mae dignitatis humore animali, et de
cuius indole ac vsu a senis inde lustris
plura quam de vllo alio corporis nostri
succo innumeris fere scriptis disputata et
controuersa accepimus.

[Seite 325]

Et quidem quae de eo enarrabimus
ad cysticum proxime spectant, quod et
perfectior censendus, et paratu ad disqui-
sitionem facilior sit.

§. 383.

Exhibet autem bilis ex funere recenti
hominis adulti sani desumta laticem paulo
viscidum, coloris ex brunneo prasini*),
inodorum, et si cum brutorum felle
comparaueris saporis parum imo vix
amaricantis.

§. 384.

Partes vero constitutiuae bilis, che-
mica analysi erutae, praeter maximam
vim aquei vehiculi, praesertim ad albu-
minosam materiem, resinam, sodam**),
[Seite 326] eamque partim acidis quibusdam, pho-
sphoreo inquam, sulphureo et muriatico
nuptam, exiguam quoque portionem cal-
cis phosphoratae et ferri redit, quibus
vero varia ratione accedit memorabilis
et propria sui generis materies flaua*).

§. 385.

Multimode tamen hae partes consti-
tutiuae variare videntur tum proportione
et quidem maxime partis albuminosae et
resinosae, tum vero et eo, quod peruersa
bilis secretione alia ipsi accedant elementa,
praesertim adipocerea substantia, quae ple-
risque calculis felleis materiem praebere
videtur, ex ea partim sola, partim sub-
stantiae quam diximus flauae iuncta, con-
stantibus.

§. 386.

Ipsa vero bilis indoles non eo redire
videtur, vt saponis in modum oleo aeque
amica ac aquae sit, et bina haec elementa
miscere ac combinare valeat; (quae Boer-
[Seite 327] haavii opinio praesertim Schröderi*)
quondam nostri egregiis experimentis,
ab aliis confirmatis et vlterius auctis**),
debilitata est;) sed vt contraria plane ra-
tione elementa ea si iam mixta fuerint,
disiungat iterum et separet***).

§. 387.

Et his rite perpensis genuinus idem-
que ingens et multifarius vsus quem bi-
lis in chylificationis negotio praestat per
se fluit.

Primo nempe ex mixta ea et aequa-
bili chymosa pulte quam ventriculus in
[Seite 328] duodenum dimiserat, et pancreas succo
suo vltro diluerat, dum tenuium intesti-
norum tubum vltro legit, faeces sensim
praecipitat, chylosumque cremorem ab
iisdem separat*).

Simul autem bilis ipsa in binas partes
secedit, serosam alteram, alteram resino-
sam; haec, faecibus adhaerens easque
tingens cum iisdem postmodum excerni-
tur, altera vero, ni grauiter fallimur,
chylo admixta ad sanguinem redit**).

Praeterea etiam bilis intestinali tubo
stimuli loco prodesse, eundemque ad mo-
tum peristalticum vegetius subeundum
instigare videtur.

Vt alias vtilitates taceam vulgo bili
tributas mihi vero non adeo probabiles,
v.c. vt et in ieiunum ventriculum regur-
gitare et appetitum excitare possit, quod in
sano homine vix contingere puto et s.p.

SECTIO XXVI.
DE
LIENIS FVNCTIONE.

[Seite 329]
---

§. 388.

Hepati vasorum praesertim com-
mercio proxime iunctus est lien*); a
sinistris ipsi aduersus; figura sua ob-
longa**), in vniuersum quidem vici-
nis visceribus quibus adiacet, se quasi ac-
commodans, multifariis vero ceteroquin
varietatibus formae, numeri, aliisque
naturae quasi lusibus obnoxius***).

§. 389.

[Seite 330]

Color ipsi liuidus, textura vero plane
singularis, mollis, facile laceranda, ideo-
que duplici inuolucro membranaceo mu-
nita, quorum interius lieni proprium
est, exterius autem ab omento proficisci
videtur.

§. 390.

Situs vero et volumen lienis praeter-
quam quod non minus ac figura eius sin-
gularibus subinde varietatibus ludat, in
vniuersum etiam pro diuersa repletione
ventriculi varius est; turget nempe san-
guine quamdiu vacuus laxe dependet sto-
machus; quando hic vero tumet, tunc
ab eo ipso pressus emulgetur lien.

Sed et alio et quidem perpetuo etsi
leni et aequabili motu agitatur, respira-
lionem nempe sequente, cuius primario
instrumento, diaphragmati nempe, pro-
xime subiectus est.

§. 391.

Texturam spleni quondam tribuebant
cellulosam, eamque passim cauernosis
[Seite 331] penis corporibus comparabant; fallaci
plane argumento, quod curatiore humani
lienis indagine in totum refutatur*). Hac
enim docemur, vniuersum hocce viscus
fere totum quantum e vasis conflatum
esse sanguiferis, pro mediocri eius mole
longe amplissimis; ita vt omnium cor-
poris humani partium sanguinis ditis-
sima extet.

§. 392.

Et quidem arteria lienalis, tunicarum
tenuitate et robore, Wintringhami
experimentis demonstrato, conspicua, in
infinitos ramusculos diuisa, vltimis de-
mum suis finibus pulposos penicillos re-
fert, qui dein venulis lienalibus origi-
nem praebent, sensim sensimque in per-
amplos et laxos facileque dilatabiles trun-
cos confluentibus.

§. 393.

Nectitur autem et fulcitur ingens haec
sanguineorum vasorum congeries parco
[Seite 332] parenchymate celluloso, vnde venae ab-
sorbentes lymphaticae oriuntur, quarum
trunci in sima maxime lienis facie inter
vtrumque qood diximus inuolucrum eius
membranaceum, decurrunt*).

§. 394.

Ipsa vero haecce laxa et sanguinis ca-
pacissima lienis textura iis egregie re-
spondet, quae supra (§. 390.) de sangui-
neo huius visceris turgore diximus: et
ex eadem quoque purpurei laticis in liene
congestione et lentiore reflexu, conside-
rata simul viscerum, quae spleni pro-
xime adiacent, natura, peculiaris illu-
stratur sanguinis lienalis indoles, quae
ipsa demum functioni huius aenigmatici
visceris, de qua toties disputatum est,
lucem impertire videtur.

§. 395.

[Seite 333]

Est autem sanguis quem lien praebet
fluidissimus, resolutus, qui difficillime
cogitur et serum suum iniquius a cras-
samento dimittit; colorem porro prae se
fert liuidum, obscurum, qualis in foetu
est; quae quidem omnia satis aperte car-
bonacei elementi abundantiam demon-
strare videntur: quam et facili experi-
mento et quod vix fallit vlterius proba-
tum comperi, quando humani lienis re-
center dissecti segmenta et taleolos oxy-
genato exposui aëri, cuius accessu laetis-
sime rubebant, aër ipse vero oxygenio
suo ita sensim orbus, carbonaceo e con-
trario elemento inquinabatur.

§. 396.

Cum autem porro lien vnicum id ge-
neris viscus sit, omni, praeter vasa quae
diximus et quae vltimato versus hepar
tendunt, excretorio ductu destitutum,
pronum videbatur concludere vsum eius
eo redire, vt hepatis functioni inseruiat,
[Seite 334] et ad bilis praeparationem partes suas
conferat; cui quidem sententiae nouum
adhuc accedere putabatur pondus obser-
vatione, qua bilem cysticam iis in ani-
mantibus quibus antea lien excisus erat,
[quod singulare experimentum ab anti-
quis inde temporibus saepissime institue-
runt*)] subinde pallidam et inertem,
repertam esse constabat.

§. 397.

Vicenis vero ad minimum de proble-
matici huius visceris vsu genuino hypo-
thesibus a physiologis propositis, binae
nuper accessere grauioris momenti sen-
tentiae, quarum quidem vtraque splenis
cum ventriculo commercium innuit, in
eo tamen plane diuersae, quod altera**)
lienem pro diuerticulo sanguinis arteriosi
[Seite 335] habeat, qui secretioni succi gastrici desti-
natus sit; altera contra*), eaque egre-
giis sane argumentis et experimentis suf-
fulta, eundem splenem potius recipiendae
magnae partis potulentorum, ex cardiaca
ventriculi parte inseruire statuat; vtpote
quae hac ratione, per vias hactenus qui-
dem clandestinas, breui quod aiunt manu
ex stomacho in lienem, adeoque in san-
guineum fluentum transire queant; quae
quidem sententia, praesertim si dubia
quaedam quae eam adhuc premere viden-
tur**) soluta fuerint, vtique reliquis
palmam praeripit.

SECTIO XXVII.
DE
OMENTI FVNCTIONE.

[Seite 336]
---

§. 398.

Omentum gastrocolicum s. magnum*)
(quo nomine a paruo s. hepaticogastrico**)
distinguitur), singularis plane peritonaei
propago est, proxime a ventriculi extimo
inuolucro ortum ducens.

§. 399.

Quanquam enim innumerae fere sint
peritonaei in cauo abdominali continua-
tiones, et omnes ac singulae eo cauo con-
[Seite 337] tentae partes hactenus eo obducantur, vt
aperto abdomine nihil plane offendas
quod non eodem obtectum sit; variis
tamen id fieri rationibus constat, in clas-
ses quasi redigendis.

Est enim vt aliis partibus obiter tan-
tum praetensum sit peritonaeum, aut ali-
quam saltem earum faciem inuestiat,
quale quid in renibus, intestino recto,
lotii vesica, quodammodo etiam pancreate
et fellea cystide obseruatur.

Est etiam vt alia viscera quamquam
etiam abdominalis caui parietibus adsi-
deant, altius tamen in ventrem promi-
nentia longe maxima sui superficie peri-
toneo cingantur, quod v.c. de hepate,
liene, imo vero et de ventriculo et vtero
muliebri, quid quod et de testibus im-
maturioris masculi foetus dicere licet.

Diuersa ab his ratio denuo est intesti-
nalis tubi (quicquid eius praeter rectum
restat), qui tubus in medium vsque ab-
dominis cauum adeo penetrauit, vt la-
tissimos peritonaei processus secum traxe-
[Seite 338] rit quasi, quibus suspensus adhaeret, me-
senterium et mesocolon; cuiusmodi sin-
gularibus istius membranae processibus
etiam ligamenta vteri lata annume-
randa sunt.

§. 400.

Denique vero omnium longissima et
singularis peritonaei continuatio omen-
tum est; amplus, tenerrimae texturae
inanis saccus, a ventriculi curuatura
maiore dependens, intestinorum maxime
tenuium tractui praetensus, et gyris eo-
rum arcte se applicans, horumque inter-
stitiis quodammodo se insinuans.

§. 401.

Praeter vasa sanguifera, quibus omen-
tum pingitur, striis quoque s. taeniis adi-
posis distinctum est, passim reticulatis
(vnde vernaculum haec membrana nomen
impertitum habet), et quae in obesis sub-
inde ad molestam neque periculo caren-
tem molem increscunt; quibusque in
vniuersum omentum halitu quasi pin-
guiusculo vndiquaque perungitur.

§. 402.

[Seite 339]

Pendere hinc aliquis omenti vsus vi-
detur, de quo quidem omnes consen-
tiunt, vt scilicet intestina lubricet, adeo-
que perpetuum eorum motum adiuuet et
facilitet: qui et vsus esse videtur similium
sed exiguarum bursularum, quibus co-
lon*) et rectum**) passim obsessum est***).

Tum vero etiam vt eorundem coali-
tui cum peritonaeo praecaueat, qua vni-
versum primarum viarum officium tur-
baretur.

§. 403.

Neque verisimilitudine caret alius du-
plicis generis vsus, omento tributus****),
vt scilicet dilatationem viscerum quibus
adhaeret, facilitet, tumque et sanguini
[Seite 340] eorum, quamdiu depleta et vacua sunt,
tanquam diuerticuli loco, inseruiat.

§. 404.

At enim vero singularem plane omen-
torum, praesertim etiam parui s. hepa-
ticogastrici, structuram consideranti, haud
improbabile videtur, esse praeter recen-
sitas aliam adhuc et quidem fortassis
principem eius vtilitatem, nobis adhuc
ignotam, comparatae anatomes ope vltro
inuestigandam.

SECTIO XXVIII.
DE
FVNCTIONE INTESTINORVM.

[Seite 341]
---

§. 405.

Ipse vero intestinalis tubus, cui prae-
tenditur omentum, et in quem delatum
vidimus (§. 362. 363.) chymum, vlterius
in eodem ita elaborandum vt chylus a
faecibus separari possit, in binos diuidi-
tur tractus principes, tenuium sc. et cras-
sorum; de quorum functionibus seorsim.

§. 406.

Tenuia*) autem iterum in ternas
sectiones dispescunt: duodeni, ieiuni
et ilei.

Illi a longitudinis ratione, obiter ha-
bita nomen inditum est.

[Seite 342]

Isti a habitu, quod nempe in recenti
funere plerumque collapsum appareat,
quasi inane cum hoc postremum contra
idemque longissimum, quod a gyris de-
nominarunt, magis turgens et quasi in-
flatum, imo iam quodammodo crassorum
in modum in bullas hinc illinc diuisum
appareat.

§. 407.

Tunicae tenuium in vniuersum si-
miles iis quas ad ventriculum diximus
(§. 354.).

Extima mesenterii propago est.

Muscularis ex duplicis ordinis fibris
constat: longitudinalibus nempe, inter-
ruptis, exterius decurrentibus, maxime
ea in facie intestini, quae mesenterio ex
aduerso opposita est; tum vero interiori-
bus annularibus s. falcatis, quae lumen
tubi angustant, cum priores contra eun-
dem breuiorem reddant. Ab vtrisque
viuidissima et diutissima intestinorum ir-
ritabilitas pendet, cuius alias memini-
mus (§. 300.).

[Seite 343]

Neruea ex cellulosa compingitur sti-
pata; et facili encheiresi, flatu praeser-
tim, iterum in spumosam quasi telam re-
solui potest*); in eadem quoque vaso-
rum sanguiferorum ad meseraica**) per-
tinentium elegantissimae arbusculae***)
distributae sunt; eademque intestinis vt
ventriculo tenacitatem et robur impertit.

Intima denique, tenerrimo suo epi-
thelio obducta, quae quidem in tenuibus
magis quam in reliquo alimentari tubo
villosae nomen vere meretur, iunctim
cum praecedentis membranae interiore
facie hinc illinc in iuga vndulata et pli-
cas rugosas abit, quae in inflatis et ex-
siccatis intestinis falcatam aciem prae se
ferunt, tumque valuulae conniuentes s.
Kerkringianae appellantur****).

§. 408.

[Seite 344]

Ipsi autem villi quorum ingenti vi*)
intima ea tenuium superficies arctissime
obsita est, et quorum elegantissimam stru-
cturam subtilissime vasculosam primus
curatius indagauit simul autem passim
vltra naturae veritatem ornauit Lieber-
kühnius**), quamdiu chylo vacuum
est intestinum, laxe pendulis quodam-
modo comparari possunt perulis, molli
contextu spongioso intus scatentibus;
quando vero intestinali eo lacte resorpto
turgent, tunc forma mutata fere phalli
esculenti speciem prae se ferunt.

§. 409.

[Seite 345]

Cinguntur autem ad basin suam hi
villi innumeris folliculis glandulosis, qui
maxime nerueae tunicae inhaerent, ostiolo
autem perexiguo in cauum intestinale
penetrant, illincque mucum suum tra-
dunt, quo vniuersus ille tubus intus
oblitus est.

Et quidem triplices harum glandula-
rum ordines constituunt: Brunneria-
nas sc. maiores, easque discretas, maxime
ei duodeni parti inspersas, quae proxime
pyloro subiecta est*); tum Peyeria-
nas, minores, agminatas, praesertim
alteri intestini tenuis extremo inhaeren-
tes**), quo valuulam coli spectat; de-
nique Lieberkühnianas minimas,
quarum octonae circ. ad singulum vil-
lum pertinere dicuntur***); quarum vero
[Seite 346] priores ordines quales nempe iconibus
citatis exhibentur, adeo inconstantes mihi
visi sunt vt potius ad vitiatum et mor-
bosum statum eos pertinere putarim*);
cum saltem non vna vice in sanissimis
variae aetatis hominum intestinis tenui-
bus ne vestigium quidem eiusmodi pa-
pillarum fungosarum, poro pertusarum
inuenerim; in aphthosis e contrario sub-
inde vniuersum fere intestinalem tubum
infinita plane vi earum, partim singula-
rium partim congregatarum, obsitum vi-
derim**).

§. 410.

Vti in ventriculum, ita etiam in te-
nuium intestinorum cauum depluere suc-
cum, quem ideo entericum s. humorem
intestinalem vocant, praeter alia vulgato
experimento, quod Pechlinus***), ni
[Seite 347] fallor, primus instituit, euictum est. Na-
tura sua haud absimilem esse gastrico li-
quori probabile videtur, quanquam cu-
ratior eius indagatio adhuc ad desiderata
physiologica pertineat; neque de quanti-
tate qua secernitur quidquam statuere au-
sim, quam Hallerus sane nimis largi-
ter, si quid recte video, ad octo libras
per nycthemerum constituit.

§. 411.

Porro et hoc intestinis cum ventriculo
commune est, vt similiter, imo certius,
aut sane viuidius peristaltico motu*) agi-
tentur, qui maxime quamdiu chymosa
puls ipsa transit, eandem vndulatoria et
erratica constrictione hinc illinc leniter
subigat, et a duodenali parte versus crassa
propellat. Etsi enim et antiperistaltica
commotio negari nequeat, qua subinde
retrograda agitatione conuelluntur, ea
[Seite 348] tamen in sano homine priore longe debi-
lior et rarior et breuioris momenti existit.

§. 412.

Et hactenus quidem recensitis viri-
bus principibus tam mouentibus, quas
modo diximus, quam menstruis et alte-
rantibus humorum inquilinorum quos
chymo passim affundi vidimus, memora-
biles contingunt huicce ipsi mutationes*),
maxime eo redeuntes, vt in ieiuno aequa-
bilis mixtionis liquidiorem pultem refe-
rat, grisei fere coloris, odoris vero aci-
diusculi: postquam autem in ileum per-
venerit, in binas partes secedere incipiat;
faeces nempe ex flauo pallide bruneos**),
[Seite 349] nauseosi odoris et qui ipsis supernatat,
genuinum chylum, e chymo emulsum,
[Seite 350] bilis ope a faecibus separatum, et re-
sorbtioni in lactea vasa destinatum, quo
eundem sequenti sectione vlterius comi-
tabimur, iam prius visuri quaenam porro
residuis faecibus via legenda sit.

§. 413.

His ergo, postquam diutino per ileum
itinere magis magisque inspissatae fuerint
valuula coli superanda et ita in crassorum
tractum transeundum est; quo scopo ilei
vicinum extremum eo copiosiore muco
intus illitum et lubricatum est, vt eo
facilius istae faeces exinde per ipsam val-
vulam delabi possint.

§. 414.

Est autem valuula coli*) s. vt a vero
inuentore non immerito appellari potest,
valuula Fallopii**) ilei quod in crassi
[Seite 351] idem amplectentis cauum penetrat, con-
tinuatio breuis seu processus, cuius labia
exteriora altius prominente ruga crassi
intestini ita constituuntur*), vt non so-
[Seite 352] lum veluti in aliis id generis plicis in-
tima tantum et neruea, sed et muscularis
tunicae fibrae ad eandem concurrant.
Duplex exinde nascitur eius functio, vt
nempe tam praeposterum faecum e tenui
in crassa transitum, quam eorundem ex
his in illud regressum impediat.

§. 415.

Crassum intestinum, quod ipsum iti-
dem vt tenue in ternas sectiones diuise-
runt, a coeco incipit [cui processus adhae-
ret vermiformis, dubii in adulto homine
vsus particula*),] et in vniuersum per-
amplum exhibet alueum, vt scybala in
eo sensim colligi et ad opportunam vsque
excretionem retineri possint.

§. 416.

Vti diametro ita et tunicarum crassi-
tie et robore tenuia excedit. Muscularis
praesertim id singulare habet, quod fibrae
[Seite 353] eius longitudinales si recti partem extre-
mam excipias, in terna sic dicta liga-
menta coli*) collecta sint; ipsumque in-
testinum in bullosa quasi segmenta di-
stinguatur. Intima vero non adeo ele-
ganter floccosa est ac in tenuibus, sed isti
similior quae ventriculi cauum inuestit.

§. 417.

Motus peristalticus crassis minus vi-
vidus esse videtur quam tenuibus. Maior
e contrario preli abdominalis in eadem
actio, cum vniuersum colon ipsi proxime
subiectum sit.

§. 418.

Et ita contenta crassis scybala lente
promouentur donec tandem in rectum
delata stimulo interno de excretione mo-
neant et vrgeant, cui facilitandae partim
defectu rugarum transuersarum, praeser-
tim vero ingenti muci copia prospectum
est, id ipsum extremum intestinum in-
terius lubricante.

§. 419.

[Seite 354]

Perficit vero eam excretionem maxime
abdominalis preli deorsum vrgentis nixus,
superans resistentiam coccygis et vtrius-
que sphincteris, quorum interior fibra-
rum annularium insignis fasciculus est,
exterior vero musculus vere, cutaneus;
quibus peractis, remittente nixu, leua-
tor maxime ani intestinum retrahit, a
spincteribus iterum clausum*).

SECTIO XXIX.
DE
FVNCTIONE SYSTEMATIS
VASORVM ABSORBENTIVM*).

[Seite 355]
---

§. 420.

Chylum quem in intestino ileo a fae-
cibus suis liberatum reliqueramus, ex
multifariis humorum generibus compo-
situm esse, ex antea dictis per se patet.
Et ingentem quidem copiam humorum
inquilinorum, saliuae, succi gastrici, pan-
creatici, enterici, bilis etc. quos chymo
affundi vidimus, quanquam non nisi ad
maxime incertos et fallaces calculos re-
digi queat, in vniuersum tamen eam
chyli partem constitutiuam, quae ab ali-
mentis accedit, longe superare, extra
[Seite 356] omnem dubitationis aleam positum vide-
tur. Solutioque problematis exinde de-
riuanda, quomodo diuersissimi ordinis
ingesta nihilominus tamen in eundem
sibi similem et homogeneum et animali
naturae adaequatum lacteum chylum
verti possint.

§. 421.

Viae autem quas chylus legere debet,
antequam ex intestinis ad sanguinis cui
destinatus est massam peruenire possit,
partem constituunt systematis absorben-
tis, cuius hactenus non nisi obiter men-
tionem iniecimus, de quo iam ex pro-
fesso agere oportet, quodque quaternas
in vniuersum complectitur partes, venas
nempe tam lacteas quam lymphaticas;
tum glandulas conglobatas; denique du-
ctum thoracicum, de quibus omnibus
sigillatim quaedam monenda sunt.

§. 422.

Quod ortum lacteorum ex intestinis
attinet, vix quidem dubium est, perti-
nere eum ad villos tunicae intimae supra
[Seite 357] dictos; de eo autem adhuc ambigitur
num ex ipsis istis villis proxime produ-
cantur, an vero tantum ope cellulosae
intermediae remotius cum ipsis commer-
cium alant. Mihi quidem hactenus non-
dum licuit ipsas vasorum lacteorum radi-
culas luculenter ad ipsos vsque istos vil-
los ita prosequi, vt immediatus earun-
dem partium nexus exinde elucesceret,
sed vasa ista hinc illinc in intestini tuni-
cis, insigni statim trunculo originem du-
cere, et si coniecturae locus est dandus
ex vicinae regionis cellulosa chylum, vil-
lorum ope primo haustum vlterius resor-
bere videntur. Id quod sane in catellis
non vna vice obseruare mihi visus sum,
quibus ex celebri Listeriano experi-
mento*) vna alteraue ante eorum viui-
sectionem hora caeruleum indicum in-
fuderam.

§. 423.

Trunculi autem quos modo diximus
prius aliquot plerumque vnciarum lon-
[Seite 358] gitudine in ipsa intestini superficie sub
tunica eius extima decurrunt, imo sub-
inde angulosis maeandris eunt quasi et
redeunt, antequam mesenterium intrent.

§. 424.

In ipso autem per mesenterium de-
cursu hinc illinc in glandulas meseraicas
abeunt, quarum duplicem seriem distin-
guere licet. Alteram quae intestina vi-
cina est et dispersas minores fabaeformes
exhibet. Alteram chyli receptaculo pro-
piorem, maioribus constantem et aggre-
gatis glandulis.

§. 425.

Vtrumque vero genus reuera nihil
aliud esse videtur, quam ipsorum vaso-
rum lacteorum glomeruli stricte com-
pacti, infinitis vasculis sanguiferis per-
texti*), cursum chyli retardantes, eo
fortassis sine vt ea mora tanto melius et
intimius animali naturae assimiletur et
[Seite 359] quasi maturescat, antequam thoracicum
ductum intret et dehinc sanguinis fluento
admisceatur.

§. 426.

Quaesitum est num et crassis intesti-
nis venae sint lacteae, quod tum enema-
tum specificorum, nutrientium aut ine-
briantium etc. virtute, tum exinde pro-
bare studuerunt, quod scybala quo diu-
tius retineantur eo duriora et magis ex-
succa fiant. Quanquam autem haec ar-
gumenta nullatenus demonstrent chylum
aliquem genuinum ex faecibus adhuc re-
sorberi postquam valuulam Fallopii
superarunt, hoc tamen exinde vlterius
confirmatur, quod quidem ipsa autopsia
pridem iam euictum est, scatere vtique
crassa intestina satis insigni apparatu ve-
narum lymphaticarum*), quibus in vni-
versum vna fere eademque cum lacteis
et fabrica et functio est, ita vt et lactea
mesenterii, quamdiu intestina chylo ca-
rent, lympham interim sorbeant**).

[Seite 360]

Crassa tamen intestina non a natura
ad chyli resorbtionem parata esse, vel
maxime habitus tunicae eorum intimae
declarat, a villosa tenuium membrana
valde abhorrens.

§. 427.

Alia vero eademque grauior et solu-
tione difficilior quaestio est, num omnis
chylus quem tenuia sorbent, vnice pu-
blica ea ac regia vt vocant via, per lactea
nempe et thoracicum ductum, sanguini
aduehatur, an vero praeterea et quales
extent viae clandestinae, quibus se iti-
dem sanguinis fluento insinuare queat?

Fateri quidem oportet pleraque qui-
bus priuatani eam chyli per venas sangui-
feras ipsas resorbtionem probare studue-
runt, non adeo firmo niti talo; ita enim
Ruyschii assertum, indurari et con-
stringi senio ingruente glandulas mese-
raicas vt functioni vltro obeundae impa-
res fiant, pridem refutatum, imo potius
euictum est, alias etiam earum glandula-
[Seite 361] rum affectiones, intumescentias etc. male
obstructionum nomine vulgo venire*),
cum satis plerumque peruiae maneant, et
argento viuo facilem aditum et transitum
concedant. Vulgato vero phaenomeno,
quo aquam tepidam cadaueris inertibus
venis meseraicis infusam in cauum inte-
stinale transsudare constat, ad functio-
nem viui corporis demonstrandam pa-
rum ponderis inesse mihi videtur; mul-
to minus autem orichalceo tubo bi-
cruri et biramo, quem ad eam opinio-
nem roborandam inuenerat Lieber-
kühnius. Sed et quod assertum le-
gimus**) de viso vere in venis meserai-
cis rubris chylo, vlteriorem adhuc in-
daginem et confirmationem exigere vi-
detur, ita vt hactenus quidem nondum
mihi persuasum sit reuehere hasce ve-
nas quidquam aliud quam sanguinem
[Seite 362] validissime carbonisatum bilisque secre-
tioni destinatum*).

§. 428.

[Seite 363]

Vltimi denique venarum lactearum
trunci aeque ac alii quidam ipsis simil-
limi e confluxu quamplurimorum vaso-
rum lymphaticorum orti*), coëunt in
receptaculum s. cisternam chyli, quo no-
mine ductus thoracici s. Pecquetiani
infimam eamque ampliorem partem distin-
guere solent.

§. 429.

Est autem hicce ductus**) membrana-
ceus canalis, gracilis, satis tamen robu-
stus, plus minus anfractuosus et miris
subinde directionis imo et diuisionis va-
rietatibus ludens***), muscularibus fibris
[Seite 364] aeque destitutus ac neruis, valuulis hinc
illinc distinctus, denique ad infimam circ.
colli vertebram postquam venam subcla-
viam sinistram superauerat ad eandem re-
flexus*), eidemque insertus, et in ipso
eo insertionis ostio peculiaris structurae
valuula munitus.

§. 430.

Vires autem chylum tam in lacteis
venis quam per ductum thoracicum pro-
pellentes maxime quidem ad contractili-
tatem horum vasorum, tum ad valuulas
eorum, et ad vim a tergo vrgentem, re-
ferendae videntur.

§. 431.

Valuulae vero quam diximus, ostio
ductus chyliferi supremo praefixae, vsum
non tam ad impediendum sanguinis in
eundem ingressum, quam ad modifican-
dum chyli in eam venam transitum et
non nisi guttatim in eandem destillan-
dum inseruire, probabile est.

[Seite 365]

Ita enim cauetur ne vnquam chyli
recenter aduenae nimis copiosa portio
sanguinem intret, quam cordis parietes
internos vehementius stimulare, et ini-
quius et difficilius ab iisdem subigi ne-
cessum foret, cum is recens chylus ma-
xime heterogeneis elementis constet, non
ex primis solum viis lacteorum ope va-
sorum, sed et ex vniuerso reliquo cor-
pore per vasa lymphatica aduectis.

§. 432.

Ipsae enim istae venae lymphaticae*);
quae tertiam systematis absorbentis par-
tem constituunt, et in vniuersum tam
fabrica quam functione sua cum lacteis
conueniunt, longe latius tamen et per
vniuersum fortassis corpus dominantur**),
maxime autem ex tela oriuntur mucosa,
[Seite 366] quam ideo vinculum princeps diximus
(§. 27.) quod vtrumque vasorum systema,
sanguiferum inquam et absorbens, inter-
cedit; insigni vero praesertim copia ab
integumentis communibus externis, ex
faucibus et oesophago (§. 330.), tum et
a pleura et peritonaeo, et a visceribus tho-
race et abdomine contentis*).

§. 433.

Et quidem simili ratione oriri viden-
tur quam ad lacteorum ex intestinis ori-
ginem diximus, ita vt singula lympha-
tici vasis radicula ex vicina tela mucosa,
tanquam ex territorio suo, contentum
rorem sorbeat et vlterius propellat.

§. 434.

In decursu suo lymphatica haecce cre-
brius rarius valuulis bigatis distinguun-
tur, passim etiam tantum non omnes in
glandulas conglobatas abeunt, viciniores
etiam hinc illinc anastomosibus nectun-
[Seite 367] tur, et quae quorundam viscerum, v.c.
pulmonum, hepatis etc. superficiem ob-
ducunt, elegantissima formant reticula.

§. 435.

Functionem eorum praeter alia, ex
supra dictis patentia, maxime iuuat in-
signe cum tunicarum teneritudine iun-
ctum robur, quo et in administratione
eorum anatomica tam ponderosae argenti
viui columnae resistere valent: tum vero
etiam in artubus maxime, muscularis
motus qui multimode eadem premens et
quasi subigens, tonum eorum egregie
auget.

§. 436.

Princeps autem eorum actio, qua qui-
dem ex fluidis multifariis quibus origi-
nes eorum alluuntur, alia promtius, alia
segnius hauriunt, imo vero quaedam
quasi appetunt, alia contra plane re-
spuunt*), a vitalitatis eorum peculiari
[Seite 368] modificatione pendet, quam acutissimus
Brugmans vitae cuidam propriae (§. 42.)
tribuendam censet*).

§. 437.

De finibus vero horum lymphatico-
rum iam pro certo constat confluere longe
maximam partem eorum in ductum tho-
racicum: exceptis saltem lymphaticis
dextri brachii, dextri in collo lateris,
porro dextri pulmonis, et venis absor-
bentibus ex eodem latere diaphragmatis
et hepatis oriundis, vtpote quae non in
eundem ductum, sed in ipsam eiusdem
lateris subclauiam inseruntur.

§. 438.

[Seite 369]

Exinde autem quod lymphatica vasa
per vniuersum fere corpus longe lateque
regnent, et maxime quidem exinde quod
et ingens eorum copia ex ipsa cutanea
corporis superficie fluida a foris applicata
resorbere possit, per se patet quam mul-
tifaria esse debeat indoles proxime re-
sorbtae huius lymphae; quam varieta-
tem etiam curatior in funeribus indaga-
tio confirmat, vbi v.c. latex in hepatis
aut lienis venis absorbentibus contentus,
alius deprehendatur, quam illarum quae
ad vterum decurrunt et s.p.

§. 439.

Vt enim (intactis tot materiarum ge-
neribus quae variis in morbis systema
lymphaticarum venarum intrant), prin-
cipalia saltem ex iis fluidis recenseam
quae vigente sanitate ab ipsis resorbentur,
pertinet illuc praeter ipsum chylum in
tenuium intestinorum tractu a faecibus
separatum, halitus quo cauitates vulgo
[Seite 370] sic dictae corporis vaporantur, maxime
etiam ille qui fauces humectat, tum ille
qui in vniuersa tela mucosa continetur,
item adeps eidem telae inhaerens, porro
et subtilior pars ex istis humoribus se-
cretis qui aliquamdiu in ductibus v.c.
mammae lactantis, aut vesiculis, semi-
nalibus aut fellea etc. aliisue id generis
receptaculis asseruati stagnant, denique
etiam non exigua portio fluidorum stillatitiorum quae
integumentis corporis communibus ap-
plicata sunt*).

§. 440.

Verum et solidae quoque corporis hu-
mani partes, postquam vsibus quibus a
natura destinatae erant defunctae sunt,
insensili modo deliquescunt et ita a lym-
phaticis absorbentur, cuius rei testimo-
nio vel glandulae sic dictae thymi maxi-
mam partem iam infantili aetate re-
[Seite 371] sorbtam, dentium lacteorum radices quasi
destructas, imo et alueolos dentium post
casum eorum euanescentes, nominasse
sufficiat. Imo vero et vniuersae osseae
compagis perpetuae vicissitudines hic me-
morandae veniunt, ex succi ossei insen-
sili renouatione natae, de quibus alias ex
professo disputaui*).

§. 441.

Facile itaque patet cum tam ingens
sit varietis materiarum quae a venis la-
cteis et lymphaticis sorbillantur, nihil
vero crudi et heterogenei ad sanguineum
fluentum in statu sano accedere debeat,
peculiaribus opus fuisse mediis, quibus
ipsa ea zaria materies, antequam ipsi huic
fluento affunditur, subacta et quasi assi-
milata fuerit.

§. 442.

Et hic quidem vsus princeps esse vi-
detur glandularum conglobatarum, quae
[Seite 372] denique vltimam systematis lymphatici
partem constituunt, vt tam diuersissimae
indolis aquulae, praesertim per cutem
resorbtae, lentiore motu et mora qua-
dam (fortassis etiam noui laticis ex arte-
riolis ipsis aduenientis accessu) magis
magisque animali naturae asimilentur,
indeque caueatur, ne crudi nimis humo-
res*) praepostere sanguini admixti no-
ciuos in cor exserant stimulos.

§. 443.

[Seite 373]

Quod ad reliqua autem ipsae hae
glandulae per totum fere corpus passim
dispersae*), hinc illinc vt in inguine et
sub axillis coagminatae, in vniuersum
meseraicis quas diximus glandulis quam
simillimae sunt, itidem ex ipsorum va-
sorum absorbentium inuolutionibus
magnam partem constantes, itidem in-
genti numero sanguineorum vasculorum
instructae, similibus morbosis affectioni-
bus facile obnoxiae etc.

SECTIO XXX.
DE
SANGVIFICATIONE.

[Seite 374]
---

§. 444.

Sanguificationis vocem eo sensu hic
sumi vt chyli cum sanguine assimilatio-
nem, et succedaneae iacturae quam hic
patitur aeque succedaneam istius ope re-
stitutionem denotet, vix monitu opus est.

§. 445.

In eo enim vertitur omnium corpo-
ris nostri humorum diuisio in ternas
classes (§ 4. 5.) crudorum, sanguineorum
et secretorum; vt media earum ipsius
principis vitalis laticis torrentem com-
plectatur, cui perpetuo tramite numerosi
humores secreti detrahuntur, aequali
vero perpetuo affluxu ab altera parte per
innumeros absorbentis systematis riuulos
[Seite 375] tum chylus, tum per lymphatica re-
sorbtus humor, accedit.

§. 446.

Cum vero sanguis adeo singularis
plane et in suo genere vnicus humor sit,
cui nullus in vniuersa natura aequalis
extet, per se facile intelligitur variis
opus esse adminiculis et mediis, quorum
ope heterogenei isti humores aduentitii,
sanguini ex thoracico ductu accedentes,
cum eo subigantur ipsique assimilentur.

§. 447.

Et primo quidem loco huc facere vi-
dentur anfractus illi, quos saepius iam
diximus, quibus tum lacteae tum lym-
phaticae venae, maxime in meseraicis
reliquisque conglobatis glandulis vltro
citroque circumferuntur, simulque magis
magisque animali et inquilino quasi con-
tagio inficiuntur.

§. 448.

Porro autem considerare oportet, ma-
gnam istius lymphae partem, quae cum
[Seite 376] intestinali chylo in thoracico ductu mixta
subclauiam sinistram intrat, et intimis
quasi viscerum aliarumque corporis par-
tium mollium penetralibus haustam, ex
ipso sanguine antea secretam, ideoque
totam quantam animali iam natura im-
butam esse, et facillime procul dubio
sanguinis massae, ad quam tantum redit,
iterum admixtam fore.

§. 449.

Tum vero et accedit, de quo supra
iam monitum est, lentus et quasi stilla-
titius chyli in sanguinem transitus, qui
non nisi guttatim per vltimam thoracici
ductus valuulam in subclauiam delabi-
tur, ita vt exiguae hae portiunculae eo
intimius sanguini admisceri possint.

§. 450.

Sed et ipsa cordis interior structura eo
conferre videtur, vt sanguis nouo chylo
recenter grauidus miris istis musculis pa-
pillaribus, quibus cordis ventriculi scatent
intime conquassetur et condepsatur.

§. 451.

[Seite 377]

Magnas etiam pulmonum sanguinem
nouo chylo donatum excipientium, et
respirationis negotii in assimilatione chyli
partes esse*) facile patebit cogitanti tum
stupendam istorum viscerum fabricam
vasculosam (§. 140.), tum eorundem per-
petuum et aequabilem alternum, dum
animam ducimus, motum.

§. 452.

Reliquum denique sanguificationis a
maiore per vniuersum corpus sanguinis
circulo, et quae eundem iuuant viribus,
perficitur, musculari maxime motu etc.

§. 453.

Quanquam autem tantis et tam mul-
tifariis adminiculis chyli cum sanguine
[Seite 378] connubio prouisum sit, chylo etiam ipsi
quoad partes suas constitutiuas aliqua
cum sanguine intercedere videatur, simi-
litudo: plurium tamen horarum impen-
dio opus esse vulgo asseritur, antequam
chylus lacteo suo colore exutus, purpureo
cui destinatus est fluento, intime assimi-
latus sit; cui asserto probando praeter
alia argumenta illo etiam ex pathologia
desumto vti solent, quod toties, pluri-
bus post digestionem horis ex vena secta
integrum effluxisse chylum obseruatum
fuerit: quale quidem phaenomenon mihi
ipsi aliquando oculis vsurpare licuit, vbi
vero simul nimis luculenter apparuit
sanguinem eum inflammatoria vt vulgo
audit dispositione, chyli assimilationi
inimica laborare, ita vt exinde ad sta-
tum sanum circa quem omnis physiolo-
gia versatur, vix vllam deduci posse con-
sequentiam, persuasum habeam.

SECTIO XXXI.
DE
NVTRITIONE.

[Seite 379]
---

§. 454.

Praeter eam sanguinis functionem,
quam alias indagauimus, oxygenium
quod vocant elementum per vniuersum
corpus distribuendi et carbonaceum eius
loco reuehendi, prima et principalia eius
munera eo redeunt, vt corpori nutri-
mentum, secretoriis autem organis pro-
prie sic dictis, peculiarem quem ipsi de-
trahunt laticem, praebeat; de quo du-
plici officio proxime agendum est; et
primo quidem loco de nutritione.

§. 455.

Est autem nutritio summum naturae
priuilegium, et omnium ac singulorum
in vtroque regno corporum organicorum
[Seite 380] communis et princeps praerogatiua, qua
machinas et automata humano artificio
confecta, primo statim intuitu mirum
quantum longissime superant, vtpote
quorum nulli vnquam artifex eam do-
tem indere potest, qua, ne dicam in-
crescere, quasi adolescere, et se ipsam
magis magisque perfectiorem reddere,
verum nec proprio vt ita dicam Marte
se conseruare, iacturas detritu sensim il-
latas sibi ipsi reparare possit et s.p.*).

§. 456.

Et haec ipsa est corporis nostri facul-
tas nutritia, qua omnes istae summae et
admirandae functiones peraguntur, cuius
nempe ope inde a primis formationis
nostrae auspiciis increscimus, adolesci-
mus, et ad vltimum vsque vitae halitum
iacturae qua corpus nostrum, quam diu
viuit, se ipsum ab vna parte destruit et
[Seite 381] quasi consumit, ab altera succurritur et
medela adfertur*).

§. 457.

Verum de illius iacturae ratione di-
versimode disputatum est, maxime num
et ea in solidas corporis nostri partes
cadat**), numue potius [quae acuti sane
ingenii quorundam virorum sententia
est***)] hae postquam semel formatae et
adultae fuerint, intemeratae perennent?

§. 458.

[Seite 382]

Et de quibusdam quidem partibus si-
milaribus solidis, epidermide v.c. vngui-
bus etc. nullus plane dubio locus est
quin vere sensim et destruantur et repa-
rentur; sed et de ipsis ossibus rem extra
dubitationis aleam positam videri patebit,
vel notissima experimenta consideranti,
in animantibus calidi sanguinis, rubiae
tinctorum radice pastis instituenda, aut
ossium planorum, praesertim caluariae,
quae in summo senio ob iniquiorem nu-
tritionem, mirum subinde in modum
attenuantur, et s.p.*).

§. 459.

In vniuersum autem si quid recte vi-
deo, eae partes solidae ita et sensim de-
teri et nutriendo perfecte restitui viden-
tur, quibus quoque vis reproductiua in-
sita est, miranda nempe facultas non
perpetuum tantum istum atomorum se-
cundum naturam detrimentum, sed et
[Seite 383] maiorum partium fortuitam iacturam,
iniuriis praesertim externis, vulneribus
etc. illatam, reparandi et deperditam
substantiam perfecte restaurandi, quam
in ossibus*), paucisque aliis quas modo
diximus partibus euictam et confirmatam
nouimus.

§. 460.

E contrario vero genuina haecce re-
productiua vis quantum post plurima ten-
tamina quae eo sine institui concludere
mihi licet, in homine aliisque calidi san-
guinis animantibus vix vlli parti solidae
similari reuera et perfecte concessa vide-
tur, quae praeter contractilitatem
alio vis vitalis genere gaudet; irritabili-
tate nempe, aut sensibilitate, aut denique
vita propria**).

§. 461.

[Seite 384]

In hisce ergo partibus (huiusmodi vi-
ribus vitalibus altioris quasi ordinis gau-
dentibus) idem semper ac perpetuum
perennare mihi videtur parenchyma, ba-
sin earum partium constituens; eatenus
tantum vicissitudini cuidam obnoxium,
vt vigente nutritione interstitia fibrarum
et parenchymatis nutriente gelatina ani-
mali iugiter repleta turgeant; iniquius
vero procedente nutritione eadem inter-
[Seite 385] stitia gelatina ista orbata collabantur
quasi, hincque partes gracilescant.

§. 462.

Plastica enim lympha, de cuius digni-
tate alias pluribus dictum est, vti ipsa
facile in cellulosam telam abit, ita et in
vniuersum principem materiem corporis
et gluten quasi animale constituere vide-
tur, gelatinae istius ope alendum et
nutriendum.

§. 463.

Tunc vero maxime quamdiu corpus
increscit, propriae quoque accedere vi-
dentur vires, quarum ope lympha ex
vasis sanguiferis in cellulosam deposita,
rite distribuatur, cuiuis proprio parenchy-
mati intime quasi assimiletur etc. quo ni
fallimur, partim affinitatis quaedam lex
pertinet, cuius ope partes similares ipsae
sibi homogenea et maxime affinia ele-
menta attrahunt et quasi appropriant;
partim vero nisus ille formatiuus, de
[Seite 386] quo infra pluribus dicendi locus erit, et
cui elementaris huius materiei hactenus
informis iusta applicatio et in statutam
figuram efformatio tribuenda videtur.

§. 464.

Ad vtramque hancce vim, si quid
recte video, referenda quoque maxime
est nutritio eiusmodi partium similarium,
ad quas ipsa vasa sanguifera proxime non
pertingunt, vt vngues, pili etc. et nihi-
lominus tamen potentissimo et vere in-
fallibili nisu primo generantur, tum in-
crescunt et per totam vitam aluntur, de-
nique et si casu labantur, facillime de-
nuo reproducuntur*).

§. 465.

[Seite 387]

Vti vero haec quam diximus in vni-
versum nutritionis ratio esse videtur, ita
ab altera parte multifarias eiusdem gra-
dum et modum intercedere varietates
constat, vbi praesertim a laxiore aut stri-
ctiore materiei nutritiae appositione va-
ria ipsarum partium similarium densior
aut tenerior compages et hinc porro va-
rium vniuersi corporis pondus specifi-
cum*) pendere videtur. Circa quod vt
hominem ab homine ita etiam gentes
nonnullas a gentibus differre notum est:
cuius rei documento vnicum saltem bo-
realium quarundam gentium Jakutarum,
Buratarum etc. exemplum in medium
protulisse sufficiat, insigni et plane sin-
gulari corporis leuitate conspicuarum.

SECTIO XXXII.
DE
SECRETIONIBVS IN VNI-
VERSVM.

[Seite 388]
---

§. 466.

Praeter nutritios succos alii quoque
et quidem diuersissimi ordinis humores
multifario fine ex sanguinis penu detra-
huntur, idque secretionis ope*), qua
vero functione in physiologicis nihil esse
obscurius, post alios neque immerito
questus est Hallerus.

§. 467.

Et quidem humores secreti tanta ab
vna parte varietate ludere, ab altera vero
[Seite 389] tanta affinitate inuicem quasi confluere
videntur, vt non nisi ad maxime arbi-
trarias classes eosdem redigere liceat. In
vniuersum tamen, si aliquam rationem
habere velimus leuioris grauiorisue mu-
tationis et modificationis quam elementa
eorum, sanguinis penu contenta, in secre-
toriis organis patiuntur, sequenti ordine
recensendae videntur:

ita vt a lacte initium facere possimus,
quod quodammodo pro chylo reducto
habere licet, et simplicissimo processu ex
sanguine cui nuper chylus accesserat, se-
cerni videtur.

Sequantur aquei latices, (vt vulgo ob
limpidam tenuitatem vocari solent, etsi
plerique partium constitutiuarum in-
dole, albuminosae praesertim portio-
nis, ab ipsa aqua haud parum disserant;)
quo oculi humores pertinent, et lacru-
mae; vapor etiam ni fallimur, in vni-
versum cellulosae interstitiis contentus,
et thoracico et abdominali cauo: a quo
[Seite 390] parum abhorrere videtur peticardii liquor,
et is quo cerebri ventriculi irrorantur.

Ad aquosos etiam vulgo refertur tum
in femina grauida amnii liquor, tum
peculiari tamen indole et elementorum
propriorum mixtura insignis vrina.

Magis iam decompositi videntur sali-
vales humores, masticationi, digestioni
et chylificationi inseruientes.

Tum mucosi, cauitates plerorumque
viscerum quae ad naturales et genitales
functiones pertinent, aeque ac aëreas
narium et laryngis ac asperae arteriae
vias, inuestientes.

Ab his vero non multum alienus vi-
detur mucus internum oculum obdu-
cens; vt et qui epidermidi subiectus est.

Et ad eandem classem referendum vi-
detur aurium cerumen, vt et vnguen-
tum quo glandulae Meibomii palpe-
bras illinunt, tum articulare vnguen, et
fortasse etiam ambiguus ille humor ano-
[Seite 391] nymus quem vteri vagina venereo oestro
correpta plerumque fundere solet.

Adiposi sunt praeter ipsum vulgarem
adipem inprimis ossium medulla et cuta-
neum smegma.

Assine quoque huic videtur vnguen-
tum, tam ad glandis virilis coronam sub
praeputio quam in femineo genitali ex-
terno secretum.

Vere serosus s. albuminosus videtur
latex Graafianis ouarii muliebris ve-
siculis inhaerens; et prostatae liquor.

Virile autem semen sui generis humor
apparet cui nullum alium aequiparare licet.

Idemque et de bile dicendum erit.

§. 468.

Tantam vero humorum secretorum
varietatem non vno quoque modo ne-
que eiusdem generis organis ex sangui-
nis massa secerni, per se facile intelligi-
tur. Et intercedit eos vel exinde me-
morabilis varietas, quod alii breuiore
[Seite 392] via, alii per longas demum ambages de-
trahantur et vlterius praeparentur.

§. 469.

Simplicissimus quidem istorum secre-
tionis modorum ille dicendus est, quo
per diapedesin vt vocant humor secer-
nendus arteriarum tunicas transsudare
saltem videtur; quale quid de adipis et
succi ossei secretione statuitur*).

§. 470.

[Seite 393]

Magis vero compositus videtur ille
secretionis mechanismus, qui glandula-
rum ope perficitur*), quo quidem etiam
vulgo folliculos et cryptas referunt, qua-
les v.c. in corii nonnullis regionibus,
aeque ac in faucibus et aspera arteria fa-
cile sunt conspiciendae: et quas glandu-
larum simplicissimarum nomine insignire
solent.

[Seite 394]

Proprie tamen secernentium glandu-
larum nomen merentur, quas (vt a lym-
phaticis conglobatis distinguantur) con-
glomeratas vocant, quo saliuales, et la-
crumales, et pancreas, et mammae per-
tinent: quae quidem excretorio ductu
prouisae e maioribus primo lobis, hi
vero iterata diuisione e minoribus lobu-
lis compositi sunt, de quorum interiore
structura acriter quondam in medicorum
scholis disputatum est. Malpighius*)
quidem miliares globulos, qui facili en-
cheiresi in plerisque eorum demonstran-
tur, pro acinis vt vocabat, crypta inte-
rius excauatis habebat. Ruyschius e
contrario putatitios illos acinos excaua-
tos nil esse aliud contendebat, quam
glomerulos vasculorum sanguiferorum,
quam quidem sententiam longe magis
naturae consentaneam esse felicior admi-
[Seite 395] nistratio anatomica, subtilior praesertim
iniectio et armatus oculus docent.

§. 471.

Neque ab hac structura, si a paren-
chymate discesseris proprio, multum ab-
horrere, imo vero eidem multum lucis
impertire videtur, ea viscerum quorun-
dam secernentium, hepatis maxime et
renum, quorum sane postremi luculen-
tissime eiusmodi Ruyschianos glo-
merulos, seu acinos Malpighianos
exhibent. In horum enim cortice capil-
larium arteriolarum lateribus emergunt
ramuli, qui in glomerulos abeunt vascu-
losos, granulorum ad instar ab iis ramu-
lis tanquam a petiolis pendentes; et ex
his quidem arteriosis glomerulis vasa
primo oriuntur subtilissima decolora se-
cernentia [quorum ex arteriarum sinibus
originis supra iam obiter mentionem in-
iecimus (§. 92.)]; tum vero et radiculae
venarum, in quas ipsae arteriolae refle-
ctuntur, et quae reliquum sanguinem,
[Seite 396] secreto interim latice orbum, in truncos
venosos reuehunt*).

§. 472.

Denique vero et aliis quibusdam car-
nibus secernentibus alius iterum et plane
peculiaris est organismus, vt v.c. testi-
bus qui toti quanti ex praelongorum et
numerosorum vasorum implicationibus
arcte conuoluti sunt et s.p.

§. 473.

Interim tamen diuersam humorum
secretorum indolem non tam ab habitu
et forma organorum secernentium ex-
terna, quam ab intima eorundem
textura pendere vitalitati eorum re-
spondente, tum variorum in humano
corpore humorum exemplo probabile
sit, qui etsi in organis primo in-
tuitu magnopere ab inuicem differenti-
bus secernantur, natura tamen sua valde
[Seite 397] affinia deprehenduntur, vt v.c. saliua et
gastricus succus etc. tum vero maxime
anatomes comparatae testimonio, qua
quidem eiusdem ordinis humores in va-
riis animantium generibus diuersis valde
quoad externum habitum organis perco-
lari constat*).

§. 474.

Iam vero ad caussarum indaginem ac-
cedimus, quarum virtute id ipsum ob-
tinetur vt statuti isti humores statutis
hisce in organis secernantur: quae qui-
dem totius de secretione doctrinae longe
difficillima est disquisitio, quamplurimis
adhuc scrupulis obnoxia.

§. 475.

Id quidem extra dubitationis aleam
positum videtur, principem et quasi pro-
[Seite 398] ximam plerarumque secretionum causam
in organorum secernentium intima fa-
brica quaerendam esse, quo quidem in
glandulis conglomeratis et visceribus se-
cernentibus maxime pertinet, tam pecu-
liaris extremorum vasculorum sanguife-
rorum, ex quibus humores secernuntur,
directio et distributio; quam parenchy-
ma cuiuis visceri secernenti adeo proprium
vt in multis, primo statim intuitu
agnosci et ab aliis carnibus distingui
possit (§. 20.).

§. 476.

Tum vero et verosimile videtur, de
quo passim iam haud inficianda argu-
menta exhibuimus, esse visceribus qui-
busdam secernentibus vti parenchyma
peculiare ita et vitam propriam, vis
nempe vitalis singularem speciem, a com-
munibus eiusmodi virium generibus,
contractilitate, irritabilitate et sensilitate
distinguendam.

§. 477.

[Seite 399]

Porro autem si quid recte video et
absorbenti systemati summae ad sustinen-
das secretiones partes esse videntur; quod
ex omnibus ac singulis visceribus secer-
nentibus eiusmodi laticem sorbeat et
ad sanguinem reuehat, qui iam pecu-
liari istius humoris qui illibi separatur
contagio quasi imbutus est; biliosum v.
c. ex hepate, spermaticum e testibus etc.

Perpetuus adeo in secretionis systemate
circulus vigere videtur, ita vt sanguinis
massae continuo elementa quasi humo-
rum secernendorum ex ipsis organis se-
cernentibus aduehantur, quae postmo-
dum quando denuo cum sanguinis fluento
ad ea organa redeunt, ex affinitatis qua-
dam lege eo facilius iterum attrahuntur,
et sanguinis partes sibi maxime homo-
geneas secum rapiunt.

§. 478.

Quibusdam etiam humoribus secer-
nendis ipsa sanguinis ex quo proxime
[Seite 400] secernuntur, specifica indole prouisum
est: quale quid ad bilem vidimus ex
venae portarum sanguine abstractam,
cuius venae sanguis ab ipsis suis fonti-
bus vnde confluit carbonaceo elemento
est grauidissimus.

§. 479.

Taceo alia adminicula, quae singula-
res quasdam secretiones iuuant, conge-
stionem v.c. et deriuationem, in lactis
secretione adeo luculentam, et quae
sunt eius generis alia.

§. 480.

Ipsos vero humores organis quae di-
ximus, et viribus modo recensitis secre-
tos, ea posthac porro intercedit diffe-
rentia, quod alii ex ipsis organis secer-
nentibus proxime statim in ipsum cui
destinati sunt et in quo functiones suas
exercebunt locum destillent, alii vero
prius ad singularia receptacula abeant,
in quibus aliquamdiu asseruentur, vlte-
[Seite 401] riusque quasi maturescant, antequam ex-
cernantur, quo lac in ductibus suis, tum
vrina et bilis et virile semen in vesicis
suis, quodammodo etiam serum Graa-
fianis ouariorum vesiculis contentum,
referenda sunt.

SECTIO XXXIII.
DE
ADIPE.

[Seite 402]
---

§. 481.

Humorum secretorum (quorum suc-
cinctam tantum synopsin superiore capite
iunctim exhibuimus), singulorum plero-
rumque vberior notitia passim suis locis
iam data est, aliorum infra prout occa-
sio feret adhuc mentio agetur. Biga
saltem restat eorum, quae vix aptiorem
locum inueniet, de ipsis disserendi, quam
hunc in quem iam functionibus natu-
ralibus hactenus absolutis delati sumus.
Et quidem alter istorum, adeps nempe,
ad inquilinos (§. 4.) pertinet; alter, scil.
vrina, ad excrementitios. De vtroque
ergo seorsim.

§. 482.

[Seite 403]

Etenim adeps*) oleosus succus est,
in vniuersum vnguinosis vegetabilium
oleis haud absimilis**), blandus, ino-
dorus, leuior aqua; praeter bina ele-
menta quae ipsi cum oleis quae modo
diximus, aeque ac cum cera communia
sunt, carbonaceum inquam et hydroge-
nium; praesertim acido sebaceo***) sca-
tet vt vulgo audit, quod propius ab acetico abesse videtur.

§. 483.

Ex sanguine secretus et in telam mu-
cosam depositus guttatim eidem inhaeret,
[Seite 404] laminis huius telae tanquam sepimentis
diuisus, simili fere ratione qua humor
oculi quem vitreum appellant similibus
eiusmodi telae cellulis continetur.

§. 484.

Verum adipis ad diuersas corporis
humani partes varia quoque relatio est.

Sunt enim primo loco partes corpo-
ris, quarum tela mucosa etsi mollissima
et tenerrima, nunquam tamen in homine
sano adipe repletur, qualis ea est quae
palpebris interiacet, et virili virgae sub-
strata etc.

Porro autem innumeris per corpus
locis inconstans adeps diffusus est, ma-
xime in panniculo adiposo, musculorum
interstitiis etc.

Denique autem quibusdam in locis
perpetuus et ni fallor certis et definitis
loculis inclusus est adeps, statutis et sin-
gularibus vsibus inseruiens, quo v.c.
illud referrem seuum quod basi cordis
[Seite 405] quasi infusum est*); tum et eum adipem
qui montem veneris in pube feminea
constituit, et qui peculiarem et circum-
scriptam glebam formare mihi visus est**).

§. 485.

Diuersis in locis varia eius est consi-
stentia. Fluidior v.c. qui orbitae in-
haeret; durior e contrario et ad seui
similitudinem accedens, qui renibus
adiacet.

§. 486.

Sero in fetu subnascitur, ita vt vix
ante quintum post conceptionem men-
sem certa eius vestigia in eo dignoscere
liceat.

§. 487.

[Seite 406]

De ipsa vero secretione eius disputa-
tum est: num scil. ope peculiarium glan-
dularum fiat, quae Gu. Huntero sen-
tentia fuit, an tantum per diapedesin ex
arteriis transsudet? Posterior sententia
praeter alia argumenta vel exinde verisi-
milior videtur, quod et subinde praeter
naturam adeps visus fuerit in regionibus
alias eo orbis: id quod simplicius ex
iniqua vasorum dispositione, quam glan-
dulis plane contra naturam nouiter exor-
tis explicari posse videtur: ita v.c. in
ipso oculi bulbo adeps aliquando reper-
tus est; et simile seuum locum replere
solet ex quo testis exstirpatus est; imo
vix cauum corporis est, in quo non
quandoque visa fuerint steatomata.

Sed et in vniuersum glandulae qui-
bus secretionem pinguedinis tribuere an-
nisi sunt viri cl. hactenus ad entia ratio-
nis pertinent.

[Seite 407]

Vtut interim sit, id certe constat, tum
secretionem tum resorbtionem eius cele-
riter peragi posse.

§. 488.

Vsus adipis multifarius est.

Lubricat solida et motum adiuuat.
Nimiam sensilitatem obtundit. Demum
et cutem aequaliter distendendo pulcri-
tudinem iuuat.

Vt peculiares pinguedinis certis qui-
busdam locis destinatae vsus taceam, vt
medullae ossium etc.

Secretus vero in corpore humano sano
adeps ad ipsam eius nutritionem parum
imo vero vix quicquam conferre vi-
detur*).

Maiori contra probabilitatis specie
se commendat nuperorum sententia, qui
[Seite 408] quoque adipem tanquam pro recepta-
culo superfluae nec alias facile euacu-
andae portionis elementi hydrogenii ha-
bent*).

SECTIO XXXIV.
DE
VRINA.

[Seite 409]
---

§. 489.

Sanguini praeter nutritios succos, et
humores secretos inquilinos (§. 4.), iner-
tes etiam et superflui latices excremen-
titii detrahuntur (excrementa vulgo se-
cundae coctionis dicta), iidemque dupli-
cis ordinis: alterum nempe quod per-
spirando exhalatur, de quo alias dixi-
mus: alterum, lotium scil. quod in re-
nibus decolatur.

§. 490.

Sunt autem renes*) bina viscera vtrin-
que ad supremam lumborum regionem
retro peritonaeum posita; paulo com-
planata; figura tamen aeque ac numero
[Seite 410] frequentius quam vllum aliud corporis
humani viscus varietatibus ludentia*);
a vasis pendentia vulgo sic dictis emul-
gentibus**) [pro partium quas adeunt
portione insigni gaudentibus magnitu-
dine]; et sebaceo quasi adipe (§. 485.)
suffulta.

§. 491.

Cinguntur membrana propria, ele-
ganter vasculosa; et quoduis eorum, ma-
xime in corpore infantili ex octonis circ.
aut paulo pluribus reniculis compositum
videtur, quorum quemque iterum sep-
tingentis ad octingentas radiis carnosis
constare asserebat Ferreinius, quos
pyramides appellabat albidas.

§. 492.

[Seite 411]

Ren vero a conuexo dorso versus
concauam peluim dissectus seu discerptus
duplicem exhibet substantiam; alteram
periphericam quam corticem vocant, in-
teriorem alteram quae medullae nomine
venit.

Vtraque arteriis venisque scatet san-
guiferis; cortex vero praeterea vasis sub-
tilissimis decoloribus*) lotium secernen-
tibus; medulla idem efferentibus.

Secretorii isti ductus ratione supra de-
scripta (§. 471.) ex arteriolis oriuntur in
glomerulos conuolutis qui renis cortici
inhaerent; et quidem ipsi longe maxi-
mam corticis renalis substantiam consti-
tuunt, et singulari suo anfractuoso de-
[Seite 412] cursu facile ab efferentibus s. Bellinia-
nis tubulis distinguuntur, in quos qui-
dem abeunt, qui recta decurrentes via e
corticali ista in medullarem substantiam
progrediuntur, cuius maximam partem
efficiunt, et postquam iterato confluxu
in pauciores trunculos coaluerunt, de-
nique ostiis suis papillas, renali pelui
contentas, cribri in modum perforant*).

§. 493.

Papillae hae numero plerumque re-
spondent loborum, e quibus singulum
renem conflatum esse diximus, et lotium
in corticis vasis decoloribus secretum,
ac per medullae tubulos Bellinianos
vlterius deriuatum primo in infundibula
sua effundunt, quae postmodum in com-
munem peluim confluunt.

§. 494.

Peluis vero in vreteres continuatur,
membranaceos canales, maxime sensiles,
[Seite 413] muco interius illitos, valde dilatabiles,
in homine plerumque hinc illinc inae-
qualis amplitudinis*), posticae denique
et inferiori vesicae vrinariae faciei ita in-
sertos, vt non statim eius parietes per-
forent, sed adhuc inter membranam
eius musculosam et nerueam (quae illibi
maiori quoque crassitie gaudent) altius
paulo descendant, tumque demum in
ipsum eius cauum obliquo ostio hient;
qua quidem fabrica maxime cautum est,
ne vrina quae per vreteres in vesicam
destillauit exinde iterum in eos repelli
possit.

§. 495.

Ipsa autem lotii vesica**), variae pro
varia aetate diuersoque sexu figurae, in
adulto homine plerumque duarum circ.
librarum vrinae capax est; fundus eius
qui in foetu in vrachum abit, tum et
[Seite 414] postica facies peritonaeo tegitur, quod
ad reliquas autem sui membranas in vni-
versum cum iis quas ad ventriculum
diximus, conuenit.

Musculosa quidem taeniis constat in-
terruptis librarum carnearum, varia sub-
inde decussata directione (in aliis aliter
se habente) vesicam cingentibus*); de-
trusorem vrinae vulgo vocant, orbicula-
res vero fibras ceruicem vesicae inique
cingentes inconstantis etiam tam originis
quam figurae, sphincterem appellant.

Neruea et huic membranoso visceri
primarium suum robur impertit.

Intima denique, folliculorum cribro-
sorum diues**), maxime ad ceruicem
muco est sublita.

§. 496.

Lotium autem in vesicam delatum,
copia sensim molestum fit, et vrgens, vt
[Seite 415] de excretione moneat, cui denique vre-
thra tanquam emissarium est destinata,
pro sexus varietate diuersimode se ha-
bens, cuius ideo vlteriorem mentionem
ad sexualium functionum enarrationem
differamus.

§. 497.

Euacuatur autem vesica superata sphin-
cteris constrictione tum proprii quem
diximus detrusoris ope (§. 495.), tum
abdominalis preli et respirationis admi-
niculo; quibus denique in viris accedit
acceleratorum actio, vel guttas lotii in
ipso vrethrae bulbo resides adhuc eiacu-
lantium.

§. 498.

Quod vero ipsius vrinae indolem at-
tinet, infinitis quidem modis ea ludit*)
respectu aetatis, item tempestatis, ma-
xime etiam temporis breuioris aut lon-
gioris quo post pastum et potum prae-
[Seite 416] gressum mittitur, tum et qualitatis in-
gestorum*) etc.; in vniuersum tamen si
lotium spectes adulti sani hominis, post
somnum quietum recentissime missum,
aquosus est latex odoris nidorosi, colo-
ris citrini, quas quidem qualitates pro-
prias, peculiari materiae vricae debet,
praeter quam vero copiosissimae qua di-
lutus est aquae tanquam communi vehi-
culo multifaria alia, et proportione in
aliis aliter se habentia, insunt elementa**).
Eminet in his insignis quantitas acidi
phosphorei quod quidem aliis elementis
et partibus constitutiuis vrinae nuptum
sodam phosphoratam, ammoniacum phos-
[Seite 417] phoratum, et calcem phosphoratam ex-
hibet; praesertim autem peculiari plane
acido, vrico inquam s. lithiaco, scatet
quod lotio proprium in nullo alio corpo-
ris humani humore, repertum est*).

SECTIO XXXV.
DE
SEXVVM DISCRIMINE
IN VNIVERSVM.

[Seite 418]
---

§. 499.

Quotquot hactenus enarrando absolui-
mus corporis humani functiones in vni-
versum quidem vtrique sexui communes
sunt: ita tamen vt modum quo nonnul-
lae earum peraguntur haud exigua in
diuerso sexu intercedat differentia*), cu-
[Seite 419] ius potiora momenta antequam ad fun-
ctiones sexuales proprie sic dictas progre-
dimur, paucis recensenda sunt.

§. 500.

Et in genere quidem cuiuis sexui pro-
prius suus est et ab altero discrepans ha-
bitus: in homine nato plus minus lu-
culenter obseruabilis: in foetibus vero
tenerioribus primo faltem intuitu vix
dignoscendus, vtpote quibus neque ipsa
genitalia externa si obiter saltim inspecta
fuerint differre videntur, cum femineo
embryoni clitoris pro portione vaegran-
[Seite 420] dis*) et prominens, masculo vero scro-
tum adhuc vix vllum sit**).

§. 501.

Sed et infantili aetate illud vniuersi
habitus pro sexus varietate discrimen pa-
rum adhuc in sensus incurrit; sensim
vero sensimque magis obseruabile fit ado-
lescentiae annis, vbi et praeter mamil-
larum sororiantes orbes, reliqui corporis
feminei conformatio et teneritudo ac
mollities, minorque statura ceteris pari-
[Seite 421] bus cum virili toroso et lacertoso corpore
comparata eandem differentiam luculen-
tissime demonstrat*).

§. 502.

Verum et relatio partium corporis
feminei in maxime symmetricis a virili
aliquantum diuersa. Facialis v.c. capi-
tis pars isti pro portione minor, abdomi-
nalis et lumbaris trunci pars longior,
ilia latiora, neque tamen in pulcro cor-
pore femineo humerorum latitudinem
excedentia, nates ampliores, crura in
descensu suo versus genua magis con-
vergentia.

§. 503.

[Seite 422]

Similis vero isti quae externum cor-
poris habitum in vtroque sexu intercedit
discrepantia et in ipsis ossibus obseruatur,
vtpote quae in feminis ceteris paribus
longe laeuiora et rotundiora esse constat,
cylindrica praesertim graciliora quam in
viris, plana autem tenuiora; vt singula-
rium ossium diuersitates taceam, sinus
v.c. frontales vix prominentes, limbos
alueolares magis ellipticos, thoracem an-
gustiorem, peluim contra ampliorem, tum
et clauicularum, femorum etc. discre-
pantiam*).

§. 504.

Quod molles vero corporis partes at-
tinet, in vniuersum feminis tela mucosa
laxior, magis obsequiosa, vt in grauidi-
[Seite 423] tate facilius dilatetur; cutis vero tenerior
et a substrato adipe nitidius candida.

Capillamentum quidem plerumque
longius; aliae autem corporis partes,
quae in viris pilosae sunt, feminis aut
plane glabrae, vt mentum et pectus; aut
minus hirtae, vt perinaeum; aut ambitu
magis circumscriptae, vt verenda; aut
pube saltem tenella et mollissima tectae,
vt brachia et crura.

§. 505.

Inter singularium autem functionum
diuersitatem memorandus venit pulsus,
feminis (ceteris paribus) frequentior
(§. 116.), maior quoque sanguinis ad in-
fimum ventrem dimanantis portio; pul-
mones contra minores, thorace quippe
angustiore, eoque tamen superiore prae-
sertim parte, mobiliore inclusi. Item os
hyoideum longe minus, et larynx vix
prominulus et arctior, hincque vox mi-
nus grauis.

§. 506.

[Seite 424]

Quod ad animales vero functiones,
praeter muliebria maiore neruorum ap-
paratu instructa, in vniuersum feminis
est systematis neruosi longe maior mobi-
litas: et ad animi commotiones facilior
propensio. Muscularis contra vis debi-
lior, ipsique musculi (si a glutaeis, vtro-
que psoa, quadrato lumborum aliisque
paucis discesseris), pro portione minores.

§. 507.

Respectu denique naturalium functio-
num in eo sexu obseruatur cum minore
ventriculo minor quoque cibi appeten-
tia*); incrementum vero corporis cele-
rius, ac termini dentitionis, pubertatis,
et adolescentis staturae praecociores.

§. 508.

[Seite 425]

Sed longe maxima et princeps sexuum
differentia ipsas concernit genitales fun-
ctiones, quibus viro fecundandi, femi-
nae vero concipiendi facultas competit;
quarumque vlterior indago iam adhuc
exponenda restat.

SECTIO XXXVI.
DE
FVNCTIONE GENITALI
SEXVS VIRILIS.

[Seite 426]
---

§. 509.

Genitalis viri liquor testium biga pa-
ratur a funiculis suis spermaticis (per an-
nulum vulgo sic dictum abdominalem
s. hiatum potius tendinum in musculis
abdominis obliquis externis) in scrotum
propendentium, qui praeter lymphaticas,
quibus abundant venas, triplicis maxime
ordinis constant vasis.

Arteria nempe spermatica quae pro
portione exilis diametri omnium corpo-
ris arteriarum longissima dicitur, et san-
guinem plerumque proxime ex ipsa aorta
abdominali ad testem vehit:

tum ductu deferente, qui semen ex
isto arterioso sanguine secretum ad vesi-
culas defert seminales:

[Seite 427]

denique venarum plexu vulgo sic di-
cto pampiniformi, qui reliquum sangui-
nem excipit et cauae aut renali tradit.

§. 510.

At enim vero non ab omni inde tem-
pore testes ita in scroto suspensi haerent:
sed in foetu masculo immaturiore longe
alio situ dispositi sunt, cuius quidem si-
tus ratio et successiuae mutationes ab
Hallero primum curatius indagatae*),
diuersimode autem postmodum explicatae
et quod ad varia momenta controuersae
sunt, quarum succinctam notitiam vnice
ad ipsam naturam dare liceat, quam in
memorabili embryonum masculorum eo
fine a me dissectorum serie, ad manus
habeo.

§. 511.

Aperto igitur infimo ventre foetus
immaturioris visitur in vtroque inguine
[Seite 428] ad annulum sic dictum musculorum ob-
liquorum, perangustum in ipso perito-
naeo ostiolum (– Tab. III. fig. 1. e. et fig.
2. –) ad meatum aliquem et quasi angi-
portum deorsum ducens, qui ipsum eum
annulum perforat, et dehinc in peculia-
rem sacculum (– fig. 1. d. –) abit, extra
abdominale cauum porrectum, scrotum
spectantem, fibris cellulosis intertextum,
et recipiendo posthac testi destinatum.

§. 512.

Porro autem ad ipsissimum posticum
istius ostioli abdominalis marginem alius
oritur processus peritonaei, sed qui sur-
sum vergit, et in tenello foetu (– fig. 2. –)
maximam quidem partem non nisi pli-
cam refert longitudinalem, ex cuius basi
exiguus cylinder seu potius inuersus co-
nus surgit, qui denique suprema sui
parte in bullam terminatur, cui ipse
inhaeret testis cum epididymide (– fig. 1.
a. et fig. 2. –) ita vt hic primo intuitu
[Seite 429] bacculam quasi mentiatur, petiolo suo
insidentem, et fere vt hepar aut lien li-
bere in abdominale cauum dependere
videatur (§. 399.).

§. 513.

Quae vero postmodum constituent fu-
niculum spermaticum vasa, retro tener-
rimum ea aetatula et quasi pellucidum
peritonaeum decurrentia visuntur, ita vt
arteria et vena spermatica (– fig. 1. b.f. –)
ad spinae latera descendentia, vas defe-
rens vero (– c.g. –) introrsum versus
vesicae vrinariae (– h. –) ceruicem ten-
dens in laxa cellulosa, quae retro peri-
tonaeum posita est, decurrant, et in ea
quam diximus peritonaei plica ipsi testi
insinuentur.

§. 514.

Iam vero inde a medio circ. grauidi-
tatis testes sensim sensimque deorsum
aguntur, ita vt propius propiusque ad
angiportum quem diximus peritonaei
[Seite 430] (§. 511.) accedant, simulque plica ista
peritonaei cum cylindro suo complice-
tur, donec denique testis ipsi istius an-
giportus ostio proxime incumbat.

§. 515.

Quando nunc iam maturiore in foetu
ad descensum paratus est testis, arctum
hactenus ostiolum adeo dilatatur, vt ille
ad ipsum aeque ac rimam s. vt vulgo
vocant annulum, quo cingitur abdomi-
nalem et vniuersum angiportum transire
et se quasi praecipitem in bullosum cuius
meminimus sacculum (§. 511.) dare pos-
sit; quo facto peritonaei illud ostium
mox arctissime clauditur, imo vero bre-
vi coalescit plane, vt vix vestigium eius
in infantili aetate adhuc superesse soleat.

§. 516.

Quo lentior vero testis adhuc in ab-
dominali cauo haerentis versus ostium
illud progressus erat, eo celerior et quasi
momentaneus videtur ipse eius per an-
[Seite 431] giportum transitus. Vulgatum enim est
dissectis foetibus maturis aut incumben-
tem adhuc ostio peritonaei testem; aut
superato annulo eundem in inguine iam
haerentem videre: nonnisi semel vero
mihi contigit vt in foetus gemelli cauo
abdominali, cuius iconem exhibeo, dex-
trum testem eo ipso momento deprehen-
derem, quo medio angiportu arctissime
inhaerens et quasi ab eo strangulatus
(– fig. 1. a. –) in procinctu fuisse videba-
tur, vt ex abdomine in sacculum illabe-
retur; id quod sinistro testi iam contige-
rat, vtpote qui iam ex angiportu emer-
sus, et ostium huius abdominale iam
arcte clausum erat (– e. –).

§. 517.

Nulli quidem statuto tempori adstri-
ctus est memorabilis hicce testium ex ab-
domine per inguen transitus: plerumque
tamen circ. in vltimum grauiditatis men-
sem incidere videtur: quanquam neque
rarissime in neonatis adhuc siue in ipso
[Seite 432] abdominali cauo, siue in supremo inguine
haerentes inueniantur. Nam in vniuer-
sum etiam nouum adhuc testi ex abdo-
mine iam emerso emetiendum est itine-
ris stadium, vt ex inguine cum ipso suo
cui iam inhaeret sacculo vlterius in scro-
tum penetret.

§. 518.

Hunc quem hactenus descripsimus
esse vere testium ex abdomine in scrotum
descendentium progressiuum motum, to-
ties repetita obseruatione certo constat.
Iam vero caussas et vires eruere, quibus
mirandum illud iter debetur, perdifficile
videtur. In dies enim magis magisque
persuadeor, neutram earum virium, qui-
bus hucusque tribui solebat is descensus,
[scil. nec cremasteris actionem aut dia-
phragmatis, aut solam contractilitatem
cellulosae tendinosis fibris intertextae,
quae cylindrico isti peritonaei processui
(§. 512.) inhaeret et gubernaculi Hunte-
riani nomine venire solet etc.] ad ex-
[Seite 433] plicandum tam singularem motum, prae-
sertim quod ipsum illapsum testis per
angiportum toties dictum attinet, suffi-
cere: praebere vero e contrario vniuer-
sum hocce negotium, si quod aliud, lu-
culentissimum vitae propriae exemplum,
vtpote sine cuius peculiari quodam ad-
miniculo tam memorabile et in suo ge-
nere vnicum iter cui nulla alia in vni-
versa animali oeconomia functio compa-
randa venit, vix animo comprehendi
poterit.

§. 519.

Inuolucra vero quibus absoluto eo
itinere testes continentur, commode in
vtrique commune et in cuiuis propria di-
stinguuntur.

Illud scrotum est, tenui constans cute,
cui parcus substratus est adeps, quodque
id prae reliquis integumentis communi-
bus priuum habet, vt habitum mirum
in modum mutet, subinde nempe laxum
et flaccidum dependeat, subinde vero
[Seite 434] (et quidem maxime sub oestro venereo,
aut frigoris accessu etc.) constrictum quasi
rigescat, tuncque singulariter rugis et
sulcis distinctum sit.

§. 520.

Inter ea vero testium inuolucra, quae
cuiuis propria sunt, statim ipsi scroto
subiecta est tunica dartos, peculiari et
viuida praedita contractilitate, qua egre-
gii viri Winslovius, Hallerus etc.
seduci se passi sunt, vt eidem indolem et
vim musculosam male tribuerent.

§. 521.

Excipiunt hanc (post copiosam et mol-
lem cellulosam) triplicis ordinis tunicae
vaginales*), exterior nempe quae testi
et funiculo spermatico communis est, et
cui cremaster musculus disiunctis fascicu-
lis adnascitur.

[Seite 435]

Interiores autem propriae tam funi-
culi spermatici quam ipsius testis, qua-
rum posterior fundo suo tunicae isti com-
muni plerumque adhaeret, intus vero la-
tice lubricante (fere vt pericardium) ir-
roratur.

§. 522.

Origo autem harum tunicarum vagi-
nalium tam diuersimode disputata, ni
fallor ex iis quae de testium descensus
ratione exposui, haud difficulter expli-
canda videtur.

Communis nempe a bulloso sacculo seu
processu peritonaei descendente (§. 511.)
ortum ducit.

Propria testis vero ab ea peritonaei
propagine quae a cylindro (§. 512.) sur-
sum vergens a primis inde initiis testem
inuestit.

Quae denique funiculo propria est, a
plica quam diximus peritonaei et breui
cylindro in quem abit antequam ipsum
testem amplectatur.

§. 523.

[Seite 436]

Ipsi vero testi*) corticis in modum
arctissime adnata est tunica albuginea, per
cuius duplicationem cum vaginali inte-
riore sanguifera vasa in pulpam testis
penetrant**), quae tota quanta ex in-
numeris vasis, spithameae circ. longitu-
dinis***), in glomeratos lobulos conuo-
lutis, constat, tam sanguiferis quam se-
cernentibus†), quorum postremi semen
secretum per rete vasculosum Halleri††)
et vasa efferentia Graafiana†††) in api-
ces conorum epididymidis deuehunt.

§. 524.

[Seite 437]

Quae nempe ipsi testi ad latus accum-
bit epididymis, vnico, sed 30 circ. pedes
longitudine aequante constat vase, quod
ab altera parte, quae caput eius audit,
in plus minus 20 glomerulos seu conos
distinctum est*), altera vero eaque infe-
riore sensim crassescente**) quam caudam
vocant, in vas deferens continuatur.

§. 525.

Vtrumque vero vas deferens versus
vesicae vrinariae ceruicem ascendens et
sub prostata inuicem conuergens, dehinc
retrorsum flectitur et dilatatur in vesicu-
las seminales: ita tamen vt tam ex hisce
vesiculis quam ex deferentibus vasis com-
munium pororum biga in vrethram,
pone caput gallinaginis, hiet***).

§. 526.

[Seite 438]

Ipsae denique vesiculae seminales,
quae posticae et inferiori cystidis vrina-
riae faciei adsident, copioso adipe circum-
fusae, in vniuersum intestinula duo re-
ferunt, diuersimode flexuosa et nume-
rosis coecis appendiculis ramosa*).

Tunicis constant duabus, fere eius-
modi quales ad biliarem vesiculam dixi-
mus: altera nempe robustiore ex earum
genere quae vulgo nerueae vocantur: al-
tera teneriore interna, cellulis et scrobi-
culis scatente, et passim iugis eminenti-
bus (similibus iis quae in eiusdem vesi-
cae felleae ceruice cernuntur) tanquam
in loculos diuisa.

§. 527.

Et his quidem hactenus dictis viis
inde a pubescentis adolescentiae annis
lente et parca quantitate secernitur et
continetur semen, singularis plane et
[Seite 439] summae dignitatis liquor, coloris ex
lacteo subflauescentis*), odoris prorsus
peculiaris, mucosae viscositatis, et in-
signis ponderis specifici, vtpote quo reli-
quos humores secretos ad vnum omnes
excedere videtur**).

§. 528.

Illud praeterea sibi priuum habet,
quod [obseruante primo a. 1677 Lud.
Ham***) Dantiscano] infinita animatum
sit multitudine vermiculorum microsco-
picorum ex eorum ordine quae infuso-
ria dicuntur: quibusque in variis ani-
mantium generibus multifaria quoque
[Seite 440] est figura. Homini quidem*) animalcula
spermatica sunt oualia, tenuissime cau-
data: non autem nisi in sano et prolifico
semine reperiri dicuntur, ita vt quodam-
modo criterion aduentitium fecundae
eius maturitatis constituere videantur:
aduentitium inquam, cum ceteroquin
nihilum plane ipsis inesse principii ipsius
fecundantis, multoque minus ea pro fu-
turorum homunculorum germinibus ha-
benda esse, post tot grauissima argumenta
et obseruata**), hodienum vix adhuc
monitu opus esse, speramus.

§. 529.

Genitale hocce liquidum vesiculis
quas diximus sensim collectum ad futu-
ram vsque excretionem retinetur, eaque
stagnatione similes fere mutationes pati-
[Seite 441] tur quales bili in cystide sua detentae
contingere vidimus, vt nempe aquoso
latice ipsi detracto magis magisque in-
spissetur quasi et concentretur*).

§. 530.

Vti enim vniuersi testes cum funibus,
a quibus dependent, mira scatent multi-
tudine venarum lymphaticarum, quae
exin spermatico contagio infectum lati-
cem ad sanguinem reuehant, et sic vlte-
riorem seminis secretionem ea quam
alias exposuimus ratione (§. 477.) iuuent
et facilitent: ita et ipsis seminalibus ve-
[Seite 442] siculis eiusdem ordinis vasis prouisum
est, quae inertiorem resorbendo aquulam,
reliquum semen eo efficacius reddunt.

§. 531.

De eo vero valde dubito, an et vn-
quam in homine sano genuinum semen
ex vesiculis resorbeatur: – magis adhuc
de eo quod aliquando assertum est, re-
vehi idem proxime in vicinas venas san-
guiferas: – omnium maxime vero de
eo, quod eiusmodi seminis resorbtione
(si qua daretur) intempestiuis ad venerem
stimulis cautum esse possit, cum eandem,
(si phaenomena spectamus animalium
quae statutis anni temporibus in venerem
ruunt, comparando ea cum castratorum
constitutione) potius caussam effrenatae
et fere rabidae libidinis esse, luculenter
pateat.

§. 532.

Longe aliam potius eo fine homini
(et quidem quantum hactenus noui nulli
praeter eum alii animanti) concessam
esse praerogatiuam probabile videtur, pol-
[Seite 443] lutionum nocturnarum, quas eatenus ad
naturales*) viri excretiones refero, vt
iisdem rarius frequentiusue pro tempe-
ramenti nempe et constitutionis varietate
a molesto et alias vrgente superfluo se-
mine liberetur**).

§. 533.

Ipsum vero semen nunquam since-
rum excernitur, sed prostatae liquore
mixtum, qui, quod externum eius habi-
tum attinet, ouorum albumini valde si-
milis apparet, nomenque a fonte suo ha-
bet, corpore nempe insignis magnitudi-
nis et singularis plane valde compacti
parenchymatis, quod seminales vesiculas
[Seite 444] et vrethrae bulbum interiacet, et vulgo
glandulae prostatae nomine insigniri so-
let. Viae huius liquoris nondum satis
notae sunt, nisi forte cum sinu caruncu-
lae seminalis communicant, cuius orifi-
cium medium inter binos vesicularum
seminalium poros (§. 525.) in vrethrae
tubum hiat*).

§. 534.

Est autem virilis vrethra commune
emissarium ternis diuersi ordinis humo-
ribus destinatum: lotio scil., geniturae,
et liquori prostatae. Muco sublinitur ex
numerosis sinibus passim per eius cana-
lem dispersis**), oriundo. Cingitur au-
tem spongioso contextu, cui alia duo,
sed longe crassiora eiusmodi spongiosa
corpora***) incumbunt, quae maximam
[Seite 445] virilis membri partem constituunt; quod
anterius glande (prioris quod diximus
spongiosi contextus propagine) termina-
tum, in vniuersum quidem tenera et ad-
ipis experte et obsequiosa cute tegitur,
quae inde a corona balani praeputium
format, et plane libera super glande fere
vt palpebrae super oculi bulbo mobilis
est. Interior vero praeputii duplicatura
super ipsam glandem (quasi vt albuginea
oculi) mutato habitu reflectitur, et ad
coronam copiosis glandulis Littrianis*)
[quodammodo Meibomianis palpe-
brarum comparandis] singulare smegma
fundentibus, obsita est**).

§. 535.

[Seite 446]

Ita autem constructo virili membro
erectionis contigit facultas, vt nempe sti-
mulo siue corporeo siue mentali irrita-
tum vehementer aucta et accelerata san-
guinis in corpora eius cauernosa impe-
tuosa congestione et effusione*) turgeat
et obrigescat, situmque mutet, postea
vero refluente iterum superfluo sanguine
denuo detumescat et collabatur**).

§. 536.

[Seite 447]

Flaccidum ita membrum vbi a vesicae
ceruice oritur singulariter anfractuose fle-
ctitur*), isque ad lotii sinceri excretio-
nem aptissimus, ad geniturae vero emis-
sionem plane ineptus status est**), vtpote
quod tunc vrethrae principium cum ve-
sicularum seminalium ostiolis in acutio-
rem coëat angulum.

§. 537.

A libidinoso autem stimulo sensim in-
tumescente pene, primo prostaticus ef-
fluere solet liquor, qui saepe sincerus,
[Seite 448] vix vero vnquam simul cum lotio ex-
cernitur; cuius autem primarius finis est,
vt iunctim cum ipso semine euibretur;
situe vt albuminosa sua lubricitate tenaci
eius inertiae subueniat et eiaculationem
promoueat, situe vt ad ipsum generatio-
nis negotium partes aliquas conferre cen-
sendus sit.

§. 538.

Ipsa vero ea seminis emissio excitatur
tam copia eius in receptaculis suis vr-
gente, quam sexuali instinctu: perficitur
autem summa primo tentigine qua vrinae
via praecluditur, geniturae e contrario
sternitur quasi; tum vero spastica quadam
vesicularum seminalium contractione, le-
vatoris ani*) et vrinae acceleratorum con-
vulsione, et vniuersi systematis neruosi
breui et leniori, attamen quasi epileptica
et vires deprimente**), succussione.

SECTIO XXXVII.
DE
FVNCTIONE GENITALI
SEXVS SEQVIORIS IN VNIVERSVM.

[Seite 449]
---

§. 539.

Virilia vti ad dandum, ita muliebria
ad recipiendum a natura apta et in vni-
versum maxime ab inuicem diuersa sunt.
Quibusdam tamen in partibus vtriusque
generis organa perquam similem mon-
strant fabricationem. Ita sub pube in
commissura labiorum superiore latens cli-
toris non vna in re cum virili membro
conuenit, nisi quod ab vrethra seiuncta
ideoque imperforata, et in rite formatis
perexigua sit. Subinde enim et in adul-
tis eiusmodi abnormem proportionem
seruasse memoriae proditum est, qua em-
bryonum femineorum clitoridem conspi-
cuam diximus (§. 492), quale obscenum
[Seite 450] vitium plerisque fabulosis Hermaphro-
ditis originem praebuisse probabile vide-
tur*). Similiter ceterum ea particula
cauernosis constat corporibus et erectioni
apta est, et praeputio tegitur, et smegma
praebet Littriano (§. 525.) haud absi-
mile**).

§. 540.

A clitoride descendunt nymphae, iti-
dem subinde enormi magnitudine aber-
[Seite 451] rantes*), [qui excessus etiam fabulosae
famae occasionem dedit**);] aeque ac
clitoris summa sensilitate gaudentes; vri-
nae emissae radium quodammodo diri-
gere videntur, cum vrethrae, in hoc sexu
breuissimae, ostium [subinde pliculis pa-
pillosis quasi ciliatum***)] in fundo ea-
rum delitescat.

§. 541.

[Seite 452]

Ostio huic subiectum est ipsius vagi-
nae orificium, varii ordinis cryptis cin-
ctum, quo v.c. lacunae vrethericae
Graafii*), et orificia prostatarum in-
epte sic dictarum Casp. Bartholini**)
etc. pertinent, quorum muco vnguinoso
obscenae istae partes illinuntur***).

§. 542.

Ipse vero vaginae aditus praetensum
sibi habet hymen†): membranam plerum-
que annularis formae, nulli quod sciam,
praeter humanum genus alii animantium
generi concessam, et cuius hactenus nulla
physica vtilitas innotuit.

[Seite 453]

Destructi hymenis laciniae sensim in
carunculas myrtiformes, incerti numeri,
abeunt, quae temeratae virginitatis signa
certissima praebent.

§. 543.

Dehinc vagina, vrinariam inter vesi-
cam et intestinum rectum ascendit, ex
parenchymate celluloso copiose vascu-
loso constipata; infra musculo constri-
ctore cunni*) cincta; interius vero mol-
lissima tunica vestita; quae binis elegan-
tibus rugarum**) columnis, antica scil.
et posteriore***), distincta est, et ex
ipsis hisce rugis mucum plorat cauum
eius illinentem.

§. 544.

Supremo vero vaginae ambitui insi-
det denique vterus, a ligamentis latis
vtrinque suspensus haerens.

[Seite 454]

Cylindrica eius ceruix*) a vagina
quasi amplectitur et angusto canali per-
foratur, qui simili ac vagina rugolo ap-
paratu, arbore nempe sic dicta vitae di-
stinguitur, et cuius vtraque extrema ori-
ficia maxime vero superius s. internum
tenaci plerumque muco obsita sunt.

§. 545.

Substantia vtero plane singularis, ex
parenchymate proprio perdenso et com-
pacto**), ingenti vasorum sanguifero-
rum copia, miris anfractibus serpentinis
decurrentium***), pertexto, quorum ve-
nae valuulis destituuntur. Porro etiam
vasorum lymphaticorum apparatu†) in-
[Seite 455] structus est; neruisque scatet numerosis*),
quorum ope mirandum illum cum ple-
risque corporis partibus consensum alit.

§. 546.

Exterius tegitur vterus peritonaeo,
interna vero eius exigua cauitas et ma-
xime quidem in fundo, molli et tener-
rime spongiosa obuestitur membrana,
quam alii**) vasis decoloribus (§. 92.),
alii***) venis lymphaticis absorbentibus
constare asserunt.

§. 547.

Musculosam quod attinet texturam
vtero a nonnullis tributam†) aliis
[Seite 456] vero negatam*), id saltem monere li-
ceat, mihi quidem in omnibus, quotquot
hactenus curatius indagaui vteris huma-
nis, grauidis aeque ac non grauidis (et
quidem vtriusque generis vteros non in
praeparatis tantum sed et in recentissimis
funeribus explorandi occasio fuit), ne hi-
lum reperisse quod pro genuinis muscu-
laribus fibris agnoscere licuisset: asserto-
ribus vero muscularis vteri humani tex-
turae fatendum esse, fibras quas in eo
pro muscularibus habeant, certe ab omni-
bus aliis in vniuerso humano corpore,
qualitatibus suis mirum quantum ab-
horrere. Indies e contrario magis ma-
gisque mihi persuadetur, veram irritabi-
litatem vtero nullam esse (§. 301.): sed
vitam, si cui alii corporis parti, propriam
[Seite 457] (§. 42.) tam peculiaribus plane vteri mo-
tibus et functionibus respondentem,
quas a nulla earum virium vitalium quae
partibus similaribus communes sunt
(§. 39–41.), deriuare licet: et quae ve-
teribus pridem medicis et philosophis ad-
eo singulares et propriae visae sunt, vt
vterum inde animal in animanti conten-
tum vulgo appellarent*).

§. 548.

Ex lacunaris s. fundi vterini angulis
emergunt vtrinque tubae Fallopia-
nae**) angusti et tortuosi canaliculi, in
suprema ligamentorum latorum duplica-
tura decurrentes, textura sua isti vaginae
similes, nisi quod interius rugis destitu-
tae mollissima et tenerrima spongiosa car-
ne vestiantur.

§. 549.

[Seite 458]

Extremum earum ostium abdominale,
praeterquam quod ostio vterino amplius
est, singularis plane et elegantis fabricae
fimbriis laciniatis et quasi digitatis cingi-
tur, quarum in conceptionis negotio
partes non infimae esse videntur, quippe
quae venereo oestro aeque ac tubae ipsae
turgentes subiecta sibi ouaria amplecti
videntur.

§. 550.

Ipsa vero ouaria s. vt ante Stenonis
tempora*) audiebant testes muliebres,
praeter tenax et fere tendineum inuolu-
crum densa constant et arcte contexta
tela cellulosa, cui in quouis ouario in-
haerent plus minus circ. 15 ouula sic
dicta Graafiana, vesiculae scil. s. po-
tius guttae seri flauescentis albuminosi,
quod vt genuinum ouorum albumen, si
[Seite 459] recens ouarium feruenti immersum fue-
rit, cogitur.

§. 551.

Et huiusmodi quidem albuminosa
gutta princeps humor esse videtur, quem
mulier ad conceptum confert, siquidem
verosimile est, per virilis aetatis decur-
sum sensim sensimque aliam harum gut-
tularum post aliam ita ad maturitatem
suam peruenire, vt inuolucrum, quo
ouarium cingi vidimus, penetret quasi,
donec tandem aliquando id ipsum inuo-
lucrum rumpere et a tubae ostio abdomi-
nali excipi possit.

§. 552.

At enimuero praeter hancce ex ouario
prosilientem albuminosam guttulam a-
lium quoque liquorem, quem veteres
satis abusiue quidem feminei seminis no-
mine designabant sub venereo oestro
fundi constat, de cuius tamen indole et
fontibus et vniuersitate non magis ad-
[Seite 460] huc certi quid statuere licet ac de fine
et vsibus eius*).

SECTIO XXXVIII.
DE
MENSTRVIS.

[Seite 461]
---

§. 553.

Frequentissima et grauis vteri functio
est vt per triginta circ. annos menstruum
tributum soluat, quam legem nulli alii
animantium generi*) imposuit natura,
cum, vt Plinii verbis vtar, solum ani-
[Seite 462] mal menstruale mulier sit: nullam vero
hactenus notarum gentium*) ab eadem
exemit, cum in vniuersum ad necessaria
pertineat requisita quibus ad generis sui
propagationem aptus fiat sequior sexus.

§. 554.

Auspicia vero huius functionis nostro
sub coelo plerumque incidunt in annum
[Seite 463] aetatis decimum quintum, praecedenti-
bus vtplurimum plethoricis symptomati-
bus, congestione versus pectus, tensio-
nis sensu lumbari in regione, crurum
lassitudine etc. Et quidem prima ea vice
ex genitalibus ab initio prodire solet hu-
mor rubellus, quem sensim intensius ru-
bens sanguinolentus latex sequitur, de-
nique in purpureum cruorem abiens:
qui tamen tum odore quem spirat speci-
fico, tum iniqua coagulationis ratione,
aliisque modis a reliquo sanguine differt,
quique per aliquot dies lente manare per-
git; cessantibus interim quae modo dixi-
mus incommodis.

§. 555.

Cruentum vero illud profluuium ab
eo inde tempore elapsis quibusuis qua-
tuor septimanis denuo redire, tuncque
plus minus sex circ. diebus continuare
solet, quo quidem temporis spatio in ve-
geta femina quinae praeter propter vnciae
sanguinis ad dimidiam vsque libram ex-
cerni creduntur.

§. 556.

[Seite 464]

Intermittitur vero haec actio plerum-
que quamdiu mulieres aut grauidae sunt,
aut lactantes.

Plane cessat autem vniuersa functio,
postquam 30 circ. annis viguit, quod ita-
que nostro sub climate circa quadragesi-
mum quintum aetatis annum contingere
solet.

§. 557.

Fontes catameniorum ab aliis ad va-
ginae vasa ab aliis et quidem verosimi-
lius ad vterina relati sunt; quae enim
in contrariam sententiam proferuntur
exempla mulierum, quibus etsi grauidae
aut vtero atretae fuerint aut vteri inuersi
prolapsu laborarint, tamen menstrua flu-
xerint, nil aliud tamen probant, quam
egregia naturae medicatricis conamina,
quae via praeclusa regia, insolitis viis
feliciter vti nouit. Sunt autem ab altera
parte numerosa extispicia feminarum,
quae menstruatae diem suum obierant
quarumque cauum vterinum catamenia
[Seite 465] plorasse monstrabat*); vt argumenta a
priori quod dicunt desumta taceam, qui-
bus ipsum mensium finem eo redire pro-
babile fit, vt vterus menstrua tali hae-
morrhagia ad futuram grauiditatem prae-
paretur et nutriendo foetui aptior red-
datur**) Iisdemque quoque rationibus
hic fluxus arteriosis potius vteri vasculis
quam venis tribuendus videtur***),

§. 558.

Quod vero caussas periodicae huius
et perennis haemorrhagiae attinet, tantis
earum indago adhuc premitur difficulta-
tibus, vt et heic non nisi probabilia se-
qui nec vltra id quam quod verisimile
occurrerit, progredi liceat†).

[Seite 466]

Proximam ergo topicae*) cuidam con-
gestioni plethoricae tribuunt, cui sane
symptomata imminentium menstruorum
aeque ac copia et natura vasorum vteri-
norum respondent.

Remotioribus vero tum situm erectum,
(principem istum, qui humanum genus
a reliquis animantis destinguit characte-
rem;) tum et singulare vteri parenchyma,
vitamque eius propriam annumerare li-
cebit.

[Seite 467]

Circa periodici autem eius decursus
rationem ignorantiam fateri quam vanis
hypothesibus inhiare praestabit: cum
hactenus omnia ea periodica phaeno-
mena tam sano quam aegroto animanti
contingentia, quorum termini vltra nycthe-
merum prorogantur, ad naturae animalis
mysteria referenda videantur.

SECTIO XXXIX.
DE
CONCEPTIONE
ET
GRAVIDITATE.

[Seite 468]
---

§. 559.

Iam ad ea accedimus, quorum causa
vtriusque sexus genitalia, de quibus
hactenus egimus, machinata sunt: con-
ceptionem nempe, et generis humani
propagationem; in quorum disquisitione
ita versabimur, vt prius nuda enarremus
phaenomena in admirabili eo et vere di-
vino negotio obseruanda; tum vero vires
indagemus quibus ipsa ea phaenomena
tribuenda videbuntur.

§. 560.

Atque primo notari meretur generi
humano non vt longe plurimis reliquo-
[Seite 469] rum animantium peculiare statutum esse
anni tempus, quo in venerem ruant*),
sed quamuis tempestatem perinde aptam
esse ad excitandos ipsi amorum igniculos.

§. 561.

Quando ergo femina admisit virum**)
et vterque eorum eo animali instinctu ca-
lent quo non alter siue vniuersitate siue
vehementia par extat, vterus ni grauiter
fallimur, inflammatorio quodammodo
orgasmo turgens***), vita sua propria
[Seite 470] (§. 547.) animatus haurit quasi semen a
viro euibratum*); et proprium contra
fundere videtur (§. 552.); tubae autem
simul obrigescunt et fimbrias suas vicinis
ouariis applicant; ex quorum alterutro
vna ex vesiculis Graafianis fere vt ab-
scessus maturus finditur, et albuminosa
quam continebat gutta ab ostio tubae ab-
dominali sorbta in ipsum vteri cauum
deriuatur.

§. 562.

[Seite 471]

Elapsa autem hacce ouarii gutta, vul-
nusculi labia externa cicatrice claudun-
tur, remanens vero cui ipsa inhaeserat,
membranula vasculosa abit in corpus lu-
teum*), ab initio itidem cauum et pla-
stica vt mihi quidem videtur lympha ple-
num, quae temporis progressu in carno-
sum vertitur nucleum**), crasso cortice,
vasorum sanguineorum insignibus ramu-
lis pertexto, cinctum***).

§. 563.

[Seite 472]

Vtero nunc impraegnato, canalis, cer-
vicem eius perforans, maxime versus
orificium superius s. internum (§. 544.)
arcte clauditur, ita vt secundum naturam
nullus superfoetationi proprie sic dictae*)
locus supersit. Ceterum vix vlla hacte-
nus dantur signa constantia et fallere
nescia, quibus ipsa mulier de his quae
ipsi dum concipit intus contingunt, sa-
tis certa esse possit**).

§. 564.

[Seite 473]

Interna vero vteri superficies inflam-
matoria quasi plasticae lymphae crusta
obduci videtur (§. 15.), quae in caducam
s. deciduam Hunteri*) abit: cuiusque
binas laminas distinguunt; alteram nem-
pe quam crassam vocant, ipsum vteri
cauum, exceptis ostiis tubarum et cerui-
cis interno, inuestientem**): alteram
quae serius, postquam nempe ouulum
formari et in ipsa decidua radices agere
cepit, exinde super ipsam oui reliquam
[Seite 474] superficiem, quasi vt peritonaeum super
pleraque infimi ventris viscera, continua-
tur (– Tab. IV. fig. 1. a. – fig. 2. –), ideo-
que caducae reflexae nomine venire
solet*).

§. 565.

Ipsum vero ouulum prius quidem ge-
neratur quam embryo, cui recipiendo
inseruiet, ita tamen vt vix ante finem
alterius post conceptionem hebdomadis
formatio eius inchoët**). Ante hunc
[Seite 475] terminum enim vnquam formati con-
ceptus humani vestigia vere obseruata
fuisse, valdopere dubito.

§. 566.

Constat autem hocce ouulum, praeter
extimum illud inuolucrum aduentitium,
quod ipsi a caduca ista Hunteri accesse-
rat, binis velamentis s. membranis pro-
priis*).

Exteriore altera, quae chorion**) est
nuperorum (– Tab. IV. fig. 1. c –); cuius-
[Seite 476] que extima superficies ab initio magnam
partem nodosis flocculis ineffabilis ele-
gantiae est obsessa (– fig. 1. b – fig. 2. –)
quare et chorion flocculentum, s. frondo-
sum s. muscosum appellarunt. Iisdemque
flocculis, qui partis foetalis futurae pla-
centae rudimenta sunt, tanquam radici-
bus suis, ouulum inseritur deciduae vte-
rinae (§. 564.).

Altera membrana eaque interior am-
nion est (– fig. 1. d –), sanguineorum va-
sorum expers (§. 5.), tenera quidem, me-
morabilis tamen tenacitatis.

§. 567.

Binae hae ouuli membranae propriae
primis ab inchoata oui formatione septi-
manis amplitudine sua magnopere ab in-
vicem differunt; ita vt chorion maiorem
exhibeat vesicam, cui amnion tanquam
[Seite 477] longe minor vesicula ei saltem loco in-
tus adhaeret, qui circ. centro floccosae
chorii superficiei extimae respondet.

Reliquum vero interstitium, quod
tunc adhuc chorion atque amnion inter-
cedit, crystallina repletur aquula, quam
chorii liquorem vocare licet, dubiae cete-
rum originis et breuis aeui.

Cum enim amnion celeriora capiat in-
crementa quam chorion, huicque iam
primis post conceptionem mensibus ap-
propinquetur*) eodem gradu crystalli-
num huncce liquorem absorberi ne-
cesse est.

§. 568.

Intima vero ista oui membrana inde
a prima sua formatione (§. 565.) ad ipsum
vsque instantis partus terminum liquore
amnii**) plena est, latice sc. aquoso, co-
[Seite 478] loris subflauescentis, odoris fere nullius,
saporis blandi vix subsalsi, quem vulgo
alibilem putant et albumini comparant,
a quo tamen mirum quantum abhorrere
curatior eius indago facile docet*).

Fontes eius adhuc dubii, certe neque
ad foetum neque ad vmbilicalem funem
referendi, cum et subuentaneis insit ouu-
lis quae neutrum istorum continent.

Copia eius inuersa ratione ad foetus
molem se habet. Eo maior nempe quo
tenerior adhuc embryon et v.v.

Atque exinde vsum huius liquoris pri-
marium hariolari licebit, qui magis ad
tuendum tenelli embryi gelatinosum
quasi, et iniuriarum externarum maxime
impatiens, corpusculum, quam ad eius
nutritionem inseruire videtur. Eam enim
liquoris amnii portiunculam quae quan-
doque (sed adeo raro vt vel exinde prae-
ter naturae ordinem id contigisse censen-
[Seite 479] dum sit) foetus ventriculum intrasse visa
est, neutiquam nutritioni eius destina-
tam esse facile patebit tum indolem hu-
ius liquoris, tum habitum systematis
chyliferi foetuum consideranti; vt vere
acephalorum exempla*), aliaque id ge-
neris argumenta sicco praeteream pede.

§. 569.

Ipse vero embryon, qui ab vmbi-
licali fune vt fructus a petiolo suspensus
huic liquori innatat, a tertia circ. inde
post conceptionem septimana formari in-
cipit**); et primo quidem simplicissima
[Seite 480] paruae fabae s. reniculi subglobosa forma
apparet, cui sensim extremitatum rudi-
menta succrescunt, facies vlterius effor-
matur et s.p.*).

§. 570.

Ex ordine naturae mulier vnipara est
et singulum tantum foetum concipit.
Non raro tamen gemellos gerit, quorum
ratio ad solitarios partus ex Sussmil-
chii calculis est vt 1:70**). Tuncque
[Seite 481] plerumque cuiuis gemello proprium est
amnion, vtrique vero commune chorion*).

§. 571.

Medium vero cuius ope mutuum em-
bryonem inter et matrem alitur commer-
cium, vmbilici est funiculus et, in quam
distribuitur, placenta.

§. 572.

Et funiculus quidem vmbilicalis, qui
ipsi embryoni coaeuus videtur, multi-
mode ludit tam longitudine quam crassi-
tie, tum insertionis in placentam loco,
nodis varicosis etc. In vniuersum tamen
[Seite 482] ex ternis vasis sanguineis spirae modo
contortus est, vena nempe quae hepar
foetus petit, et binis arteriis ex iliacis
internis s. hypogastricis eius oriundis;
quae quidem septis cellulosis variabilis
directionis*) separantur; intus vero no-
dulis s. quasiualuulis Hobokenii passim
coangustantur**).

In funem vero colligantur haec vasa
ope cellulosae, quae singulari humore
limpidissimo plena, Whartonis no-
men, gelatinae autem speciem prae se
fert, exterius vero amnii continuatione
inuoluta est.

§. 573.

Qua vero funi adhaeret foetus, ex
huius vrinariae vesicae fundo (§. 486.)
[Seite 483] medius inter vtramque arteriam vmbili-
calem in funem penetrat vrachus*), ho-
mini per breue saltem spatium peruius,
moxque totus euanescens, qui autem in
aliis mammalibus ad allantoidem**) du-
cit, qua humanum foetum plane destitui
iam inter omnes constat. Nam et aenig-
matica illa vesicula vmbilicalis in huma-
nis ouulis chorion inter et amnion vi-
senda***), mihi quidem non tam allan-
toidi†), quam tunicae erythroidi quae
in nonnullorum mammalium conceptu
extat, aeque ac vitellari sacco pulli in-
cubati analoga videtur. Nimis sane fre-
[Seite 484] quenter, et nimis constanti ratione in
ouulis humanis foecundis altero praeser-
tim tertioue post conceptionem mense
obseruata est, quam vt pro fortuita fa-
brica, situe morbosa, situe monstrosa
eandem habere liceat*).

§. 574.

[Seite 485]

Sanguifera autem quae diximus funi-
culi vasa in placentam abeunt, de cuius
ortu ex frondosa chorii superficie, quae
deciduae crassae infigitur, supra monitum
est; vnde et duplicis generis substantia
intelligitur, ex qua contextam esse pla-
centam constat; vterina nempe altera a
decidua deriuanda et spongiosum eius
parenchyma constituens; altera foetalis
quae nempe ex vmbilicalibus vasis in
chorion distributis, proficiscitur.

Eatenus autem iniquum est ouuli te-
nelli incrementum, vt glabrae chorii
parti maius et celerius sit augmentum,
quam muscosae, adeoque placentae ad
oui ambitum ratio eo maior quo recen-
tior adhuc conceptus, minor e contra-
rio quo propior partui.

Simul vero progrediente grauiditate
magis magisque stricta et stipata euadit
eius textura, ab extima facie qua vte-
rum respicit sulcata et lobata, ab inte-
riore qua foetum spectans amnio vesti-
[Seite 486] tur, glabra. Magnitudine autem, cras-
sitie, figura et situ s. cohaesionis ad vte-
rum loco multimode varians; plerum-
que tamen fundo eius agglutinata; in
vniuersum tam sensilitate quam genuina
irritabilitate aequaliter destituta.

§. 575.

Etsi autem omnes in eo consentiant,
esse placentam princeps cuius ope foetus
nutritur instrumentum, de genuina ta-
men eius agendi ratione, et mutua tam
ad vterum quam ad foetum relatione,
diuersimode nuperis temporibus disputa-
tum est. Omnibus tamen rite pensitatis
eo res redire videtur, vt quidem nulla
perpetua anastomosis vasa sanguinea vteri
materni cum funiculi vasis intercedat*);
sed qui continuo tramite ex vtero in eam
[Seite 487] placentae partem penetret matris oxyge-
natus sanguis, quae deciduae crassae ori-
ginem suam debet, exin ab extremis va-
sorum vmbilicalium radiculis, quae in
chorion muscosum distribuuntur, resor-
beatur et in funiculi truncum venosum
ducatur: redux vero ex foetu per arte-
rias vmbilicales sanguis carbonisatus si-
mili ratione in parenchyma placentae ef-
fusus, a venosis partis eius vterinae ra-
diculis hauriatur et vtero reddatur.

Respondent his cautissima sed cassa ten-
tamina de replendis per vterina vasa va-
sis vmbilicalibus, aut v.v. iniiciendis
per vmbilicalem funem vterinis; aut de
tingendis rubiae pigmento ossibus foe-
tuum quorum matres dum iis grauidae
fuerant, ista radice pastae sunt; respon-
det etiam differentia quae ipsum matris
et foetus sanguinem intercedere visa est.

§. 576.

Progrediente vero grauiditate dum foe-
tus et secundinae tanta incrementa ca-
[Seite 488] piunt, vtero quoque ipsi graues subeun-
das esse mutationes per se facile intelli-
gitur. Et hae quidem praeter molis aug-
mentum tam situm, quam figuram, ma-
xime vero ipsam eius texturam attinent,
vtpote quae perpetua et graui humorum
congestione quam vterus grauidus expe-
ritur, tum quodad sanguinea eius vasa,
tum quodad intertextum ipsis parenchy-
ma insigniter alteratur.

Et ista quidem, quo magis increscit
vterus, eo magis quoque ex anfractuosis
et angustis rectiora siunt*) et magis ma-
gisque ampliora, et venae quidem graui-
ditate prouecta amplissimae**), ita vt
pro sinibus passim imposuerint anatomicis.

Hoc vero sensim sensimque rarius eua-
dit laxiusque***) maxime qua ouum con-
tentum spectat, ita vt crassus quidem sit
vterus grauidus praesertim in fundo, et
in viua et vegeta muliere sanguine tur-
[Seite 489] gens ac vi vitali vigens; simul tamen
mollis et habitu suo, praesertim in fu-
nere [vbi, pridem recte monente Aran-
tio, grauiditate prouecta lamellosam
quasi texturam mentitur*)], mirum
quantum a stricto et compacto vteri non
grauidi parenchymate abhorrens.

§. 577.

Reliquas autem vteri praegnantis muta-
tiones grauiores**) cum iis quae ouo et
foetui memorabiliora accidunt, iunctim
ex ordine decem mensium lunarium bre-
vissimis exhibere liceat, secundum quos
hodie grauiditatis decursum satis com-
mode computare solent.

§. 578.

Atque vti in vniuersum vterum statim
ab impraegnatione sua turgere vidimus
[Seite 490] (§. 561.), ita et ab eo inde tempore mole
et pondere auctior altius paulo in vagi-
nae superiora descendit, figuram tamen
pristinam tribus primis mensibus hacte-
nus retinet, nisi quod fundus eius paulo
conuexior et corporis anterior paries a
postico remotior euadat, cauumque vte-
rinum antehac angustissimum et fere tri-
angulare nunc ab humoribus ouuli ex-
pansum subglobosae huius formae sese
accommodet.

Ouulum vero ipsum quod circa finem
primi mensis columbini oui magnitudine
spectatur, et vtramque deciduam ab inui-
cem aeque ac exiguum amnion ab am-
pliore chorio remotum habet, tertio ad
sinem vergente iam fere anserini oui mo-
lem attingit, et caduca reflexa ad crassam,
amnion vero ad chorion proxime acce-
dit, illudque magna liquoris sui nominis
copia plenum est, in quo tenellus et pro
portione istius liquoris valde exilis em-
bryon (vtpote qui eo termino vix iunio-
rem musculum magnitudine aequat,) a
[Seite 491] pressione vteri securus, et iam quidem
praeceps*) minus firmo tamen et incon-
stantiore situ fluctuare videtur.

§. 579.

A quarto vero inde mense vterus oua-
tam magis s. subglobosam induit formam,
et ceruice eius magis magisque emollita
et sensim sensimque abbreuiata et quasi
deleta s. potius versus latera distenta, de-
nuo sursum vergit et ex minore pelui in
maiorem ascendere incipit. Simul vero
ipsae tubae cum conuexo vteri fundo sur-
sum feruntur, extenduntur et elongan-
tur; adeo autem vteri lateribus arcte ad-
haerescunt, vt circa mediam tantum ipsa-
rum longitudinem ab illis recedant, et
obiter tantum spectatae ex vteri medio
prodire videantur, quod erroneae de in-
genti fundi vterini incremento opinioni
ansam praebuit.

Et ab eo quoque inde tempore foetus
in talem increscit molem, quae oui ca-
[Seite 492] pacitati magis proportionalis est, tunc-
que iam in firmiorem et magis fixum si-
tum conglobatum se componere incipit,
quem ad partus vsque terminum seruat,
capite nempe cernuo, dorsoque incuruo
quod plerumque alterutri matris lateri
aliquantisper obuersum iacet.

§. 580.

Media grauiditate quae in quinti
mensis finem incidit, vterus in eam in-
creuit magnitudinem, vt fundus eius in-
ter pubem et vmbilicum circ. medius
positus, ipsaque grauiditas iam externo
abdominis habitu obseruabilis sit.

Simulque foetus ab eo inde tempore
corporis sui agitatione matri distinctius
sensilis fieri solet, etsi nec de huius mo-
menti termino statuti et determinati quid
decernere liceat.

§. 581.

Reliquis quinque mensibus lunaribus
vterus cum contento foetu vlteriora in-
[Seite 493] crementa capiens circa sextum mensem
fundo suo vmbilicum fere attingit; ab
octauo autem inde porro vlterius assur-
gens ipsi cordis scrobiculo appropinqua-
tur. Ceruix vero eius interim magis ma-
gisque obliteratur, complanatur et atte-
nuatur.

§. 582.

Decimo denique mense quasi mole
sua obrutus vterus (vtpote cuius longitu-
dinalis axis tunc ad 11 vncias, transuer-
sus vero ad 9 et vltra ascendere solet)
denuo subsidere incipit.

Vtraque membrana caduca, maxime
vero reflexa, quae chorio adhaeret, a plu-
ribus iam retro mensibus magis magis-
que attenuata nunc reticulatam quasi
speciem prae se fert fibris breuibus albi-
dis distinctam*).

[Seite 494]

Placentae tunc temporis ea moles, vt
maior eius diameter 9 vncias aequet, cras-
sities vnciam vnam; pondus vero vnius
circ. librae et quod excurrit.

Funiculi vmbilicalis longitudo ple-
rumque 18 vnciarum et vltra.

Maturi et habilioris foetus pondus li-
brarum fere septem; longitudo 20 prae-
ter propter vnciarum*).

Amnii denique liquoris adeo quidem
variabilis quantitas, vt nihil plane defi-
niti circa eam statuere liceat, plerumque
tamen vbi vegetus fuerit foetus vix li-
bram vnam pondere excedent.

SECTIO XL.
DE
NISV FORMATIVO.

[Seite 495]
---

§. 583.

Enarratis hactenus simpliciter con-
ceptionis phaenomenis et quae tam ouo
humano quam ipsi qui eo continetur
foetui grauiditatis decursu contingere
fida constat obseruatione, iam ad vires
rimandas accedimus, quarum virtute stu-
pendum illud generationis negotium per-
fici verosimile videtur.

§. 584.

Et nostra quidem memoria in eo ne-
gotio breuibus ita se expedire placuit vi-
ris quibusdam cl., vt nullam prorsus ho-
die amplius locum habere generationem
contenderent, sed vniuersum humanum
genus in alterutrius protoplastorum ge-
[Seite 496] nitalibus, germinum praeformatorum
specie, iunctim praeextitisse, eaque ger-
mina temporis progressu successiue euolui
tantummodo, assererent.

In eo saltim dissentientes quod alii
eorum, germina ea in paternis animal-
culis spermaticis*) quaererent; alii e
contrario eadem in materna ouaria po-
nerent**).

§. 585.

[Seite 497]

At enim vero ipsa haec de germinum
inde a rerum initiis praeformatorum suc-
cessiua euolutione hypothesis, curatius
ponderata, nullatenus admittenda est*).

Praeterquam enim quod superuacuis
et inutilibus, quas supponit, creationi-
bus innumerorum germinum, quibus
nunquam ad euolutionis terminum per-
tingere datum esset, ipsi rationi repug-
nare dicenda sit; adeo hyperphysicarum
conditionum, quas sibi sumit, impen-
dio**), physicarum autem quibus indi-
get virium multiplicatione***), laborat;

[Seite 498]

vt vel eas ob caussas nullatenus cum casta
et saniore physiologia conciliari possit.

Tum vero et hoc accedit, quod inter
phaenomena quibus ad stabiliendam eam
vsi sunt fautores eius, ne vnicum qui-
dem hactenus innotuerit, quod naturae
veritati ita respondeat, vt isti hypothesi
probandae rite sufficiat*).

Contra vero alia, omni exceptioni
maiora extant obseruata, quibus ea di-
recte et plenarie refutatur.

§. 586.

Quo minus autem ista euolutionis, vt
vulgo audit, hypothesis, tum phaeno-
menis, tum philosophandi regulis, con-
sentanea est, tanto magis e contrario tam
simplicitate quam naturae conuenientia
se commendat ea sententia, qua ipsius
conceptionis ope neutiquam tantum ger-
[Seite 499] mina ista fictitia euolui, sed ex informi
hactenus genitali materie reuera generari
et sensim et successiue formari nouum
conceptum statuitur.

§. 587.

Quod quidem verae, per successiuam
efformationem generationis negotium
cum diuersimode a physiologis explica-
tum sit, mihi quidem, ni grauiter hal-
lucinor, proxime ad ipsius naturae veri-
tatem ita statuendum videtur, vt ponamus

§. 588.

[Seite 501]

Verisimillimum itaque mihi videtur,
variis istis vtriusque sexus humoribus in-
quilinis (§. 527. 533. 551.) quos foecundo
coïtu in vterino cauo confundi constat,
[Seite 502] statutum primo tempus opus esse, quo
intimius inuicem misceantur, subigantur
et maturescant. Elapso autem isto prae-
parationis termino iam in maturatis istis
et intime coactis liquoribus excitari ni-
sum formatiuum, cuius virtute informis
hactenus spermatica materies partim in
ouuli elegantia putamina (§. 565.), par-
tim in embryonis ipsis contenti (§. 569.)
figuram effingatur et viuisicetur; eandem-
que causam esse, quare non obstantibus
adminiculis nostris dioptricis, (hodienum
ad tantum perfectionis fastigium euectis,)
nihilominus primis post conceptionem
septimanis praeter informes humores vteri
cauo tunc contentos, ne minimum qui-
dem vestigium formati iam embryonis
erui possit, qui tamen tertia circ. septi-
mana subitus quasi apparet.

§. 589.

Limites institutionum excederem, si
prolixiore sermone argumenta ex ipsa na-
tura petita enarrare vellem, quibus nisus
[Seite 503] formatiui in generationis negotio poten-
tia si quid recte video longe verisimillima
redditur. Aliqua tamen eorum breuissi-
mis tantum tangere liceat, quorum vis
seueriore paulo meditatione facile patescet.

§. 590.

Refero huc v.c. ex hybridorum histo-
ria memorabile experimentum, quo in
hybridis prolificis, per plures generatio-
nes saepius iterata eorum foecundatione
ope virilis eiusdem speciei seminis, adeo
sensim a primaeua materna forma defle-
xit noua ea pronepotum hybridorum fa-
cies, vt potius magis magisque in pater-
nam alterius speciei formam abiret, et
sic denique ista in hanc (arbitraria quasi
metamorphosi) tota quanta transmutata
plane videretur*).

§. 591.

Ita ex monstrorum notitia huc referri
meretur notistimum phaenomenon, quo
[Seite 504] monstra (quae nempe euolutionis hypo-
theseos fautores tantum non omnia a pri-
ma inde creatione in ipso iam germine
monstrosa ea fabrica praeextitisse asse-
runt) inter animantium domesticorum
quasdam species (et omnium maxime
quidem inter sues) tam frequentia, inter
feram e contrario eorundem primigeniam
varietatem adeo rarissima existere constat.

§. 592.

Reproductionis quoque phaenomena
vti in vniuersum longe aptius ad nisum
formatiuum quam ad germinum partia-
lium praeexistentiam referri poterunt,
ita praesertim aliqua eorum, [v.c. vn-
guium, qui post primae digitorum pha-
langis iacturam in proxima media pha-
lange renati sunt*),] nullam plane aliam
solutionem admittere videntur.

§. 593.

Omnibus denique ab vtraque parte
rite comparatis et aequa lance pensitatis,
[Seite 505] facile patet, et ipsos germinum defenso-
res, semini virili, praeter vim, quam
ipsi tribuunt, excitantem, magnas insu-
per quoque vires formatrices concedere
debere, eamque pro qua militant doctri-
nam, reuera semper tamen nisus forma-
tiui adminiculis egere; hunc vero e con-
trario, absque vllo germinum praeexi-
stentium subsidio, explicandis generatio-
nis phaenomenis sufficere. Neque adeo
opus videri, vt entia quod dicunt citra
necessitatem multiplicentur.

SECTIO XLI.
DE
PARTV EIVSQVE SEQVELIS.

[Seite 506]
---

§. 594.

Foetus, viribus hactenus indagatis
formatus, iamque absolutus et perfectus,
vbi ad maturitatis suae terminum perue-
nit, partu*) in lucem edi debet.

§. 595.

Incidit autem criticus iste terminus ex
sueto naturae ordine (circa quem solum
omnis physiologia versatur), in finem de-
cimi post conceptionem mensis lunaris,
i.e. in 39m circ. aut 40m hebdomadem.

§. 596.

Tumque, quando istum terminum at-
tigit vterum gerens, absoluta pariendi
[Seite 507] necessitate vrgetur, quam minus ac vl-
lam aliam corporis humani functionem
voluntatis arbitrio obnoxiam esse, alias
iam dictum est (§. 287.).

§. 597.

Et quidem de causis tam determina-
tae et subitae catastrophes diuersimode
disputarunt physiologi. Omnibus tamen
ponderatis, excitans partus causa ad ae-
ternam naturae legem referenda videtur,
hactenus vero non magis explicabilis
quam tot alia id generis naturae phae-
nomena periodica, metamorphosis v.c.
insectorum, decursus stadiorum in febri-
bus exanthematicis, crises etc. etc. Ne-
que inepte ouum humanum maturum
quodammodo et ceteris paribus fructui
vegetabili compararunt, qui rite matura-
tus, constringentibus se vasis eum hacte-
nus nutrientibus, demum fere sua sponte
ab arbore delabitur. Et quidem obser-
vatum est, placentam humanam appro-
pinquante partus termino constringi
[Seite 508] paulo et ad proxime instantem eius ab
vtero separationem quasi praeparari.

Quae enim de summa vteri expansione
aliisque huiusmodi ad partum incitamen-
tis vulgo dicuntur, praeter alia argumen-
ta vel tot exemplis conceptuum extra-
vterinorum, tubariorum nempe aut oua-
riorum refutantur, quibus et vacuum
vterum, elapsis decem post praeternatu-
ralem eam conceptionem mensibus, soli-
tis etsi irritis doloribus correptum fuisse
constat*).

§. 598.

At enim vero praeter excitantem eam
causam, potentissimis quoque efficientibus
opus esse, ex ipsius conceptus et recepta-
culi eius vterini ratione, per se facile in-
telligitur.

Earumque proximam et primariam
vnice ad vitam vteri propriam referendam
esse persuasus sum (§. 42. 547.).

[Seite 509]

Ex remotioribus autem principem te-
nere locum videtur qui respirationis ope
exercentur nixus, praesertim nerui in-
tercostalis cum reliquo systemate neruoso
ingenti conspiratione*) excitatus.

§. 599.

Et quidem iam postremis grauiditatis
septimanis vterum paulo subsidere dixi-
mus (§. 582.), vnde et abdominis forma
aliquantum mutatur, respirationis autem
incommoda quibus hactenus laborabat
grauiditate prouecta mater, leuantur.
Simul vero vaginalis mucus (§. 543.) vbe-
rius secernitur, ipsa vagina relaxatur,
rugarum in ea columnae quasi obliteran-
tur, labia pudendorum intumescunt;
ipsum denique vteri orificium appropin-
quante partus termino paulatim aperitur
et orbiculari ostio hiat.

§. 600.

Phaenomena vero excitati partus ra-
tione inuasionis et decursus**) statutum
[Seite 510] quoque seruare solent ordinem, quare et
ab obstetricantibus in stadia diuisa sunt,
quorum nuperi quatuor numerant, etsi
limites eorum non vno modo definiant.

§. 601.

Primum, quo dolores isti veri, pecu-
liaris plane indolis et progressiuae e lum-
bis versus inferiora vteri directionis,
(vniuersum quidem partum per inter-
valla sed varia vehementia et frequentia
comitantes,) primo parturientem lenius
inuadunt, tumque praesagientes vocan-
tur, et vteri orificium insigniter aperiri
incipit. Magis simul concidit venter,
vrget lotium, et effluit e laxe tumenti-
bus genitalibus muci copia.

§. 602.

Alterum, quo increscentibus dolori-
bus qui iam praeparantium nomine ve-
niunt, sub preli abdominalis vehemen-
tiore nixu, alta inspiratione etc. vela-
mentorum quae ouum constituunt infe-
[Seite 511] rius segmentum extra vteri orificium in
vaginam propellitur.

§. 603.

Tertio stadio cruciatus isti denuo in-
crescentes, nuncque dolores ad partum
dicti, iterum vehementiore impetu in
vterum agunt eumque deorsum trudunt,
hic vero in foetum vrget, ita vt iam
velamentorum quod modo diximus seg-
mentum, inde maxime tensum, crepet,
et maior liquoris amnii portio effluat.

§. 604.

Quarto denique sub violentissimis do-
lorum conquassantium cruciatibus*) sum-
[Seite 512] mo parturientis nixu, quem tantum
non semper horripilatio, stridor, genuum
tremor etc. comitantur, capite penetrat
mox nascendus infans, et quidem ver-
tice eius plerumque pubis arcui alliso,
reliquo autem capite interim vlterius
propulso, et circa verticem haerentem,
tanquam circa axem reuoluto, facie pri-
mus prodit; et sic cruento sub profluuio
portionis secundariae liquoris amnii, san-
guine mixtae, in lucem editur.

§. 605.

Expulsum feliciter foetum paruo ple-
rumque interuallo sequitur secundinarum
partus itidem dolorifico nixu, sed longe
mitiore stipatus; noua quoque iterum
haemorrhagia ex ea caui vterini parte*),
[Seite 513] cui deciduae crassae ope adhaeserat pla-
centa*), exceptus.

§. 606.

Vterus vero simulae duplicem istum,
hactenus sibi onustum, partum edidit,
sensim sensimque contrahitur, donec de-
nique in pristinam formam, quid quod
et fere ad pristinam iterum paruitatem
redactus fuerit.

§. 607.

Ab eo vero inde tempore per primam
circ. puerperii septimanam lochia fluunt,
in vniuersum catameniis satis similia,
[Seite 514] largiore tamen aliquanto quantitate, prae-
sertim nisi lactat mater. Cruentus au-
tem eorum color sexto circ. die in sub-
rubellum, dehinc in albidum abit.

Simul vero vterus a residuis deciduae
ramentis purgatur, et ita praegnationis
suae munere defunctus ad nouam vsque
aut menstruationem aut conceptionem in-
terim feriatur.

SECTIO XLII.
DE
LACTE.

[Seite 515]
---

§. 608.

Multimode cum vtero conspirant
mammae, fontes sanctissimi, humani ge-
neris educatores vt eleganter audiunt
apud Gellium Favorino philosopho.
Vtriusque enim ordinis organorum fun-
ctio infantili aetate vix adhuc vlla est;
iisdem tunc pubertatis annis vtraque si-
mul vigere incipit, vt quando primum
ingruunt catamenia, sororient quoque
mammae; ab eo vero inde tempore pas-
sim aut simultaneas vices subeunt quan-
do grauiditatis progressu mammae quo-
que turgere et lac fundere incipiunt;
aut alternas, cum quamdiu lactat mater,
cessent interim menstrua, si vero non
lactat, lochia eo copiosius fluant et s.p.
[Seite 516] Denique autem ingrauescente aetate vtra-
que functio simul quoque plane cessat,
vt quando iam non amplius reuertantur
catamenia tam vterus quam mammae
aequaliter inertes tabescant; vt patholo-
gica taceam phaenomena in menstruorum
v.c. anomaliis, fluore albo, exstirpatione
ouariorum, aliisque morbosis affectioni-
bus luculenter obseruanda, et eandem de
qua agimus sympathiam demonstrantia.

§. 609.

Neque mirum videbitur tam intimum
vteri et mammarum commercium consi-
deranti, tam multifarias consensus phy-
siologici species, alias (§. 56.) sigillatim
enarratas, ad vnam fere omnes inter ea
muliebris thoracis et abdominis organa
locum habere*).

§. 610.

Maximi praesertim momenti quon-
dam aestimabatur consensus anastomoti-
[Seite 517] cus arteriam inter mammariam internam
et epigastricam obseruabilis*); cui etsi
nimium tribuerint olim physiologi**),
haud contemnendas tamen deberi in ea
conspiratione partes, probabile videbitur
luminis mutationem consideranti quae
epigastricae grauiditatis tempore et quam-
diu mater lactat, contingit.

§. 611.

At enim vero et hoc vterus cum mam-
mis commune habet, quod vtriusque or-
dinis haecce organa cum chylo amicam
quasi affinitatem alere videantur, in
morbosis non vnius generis affectionibus,
verum etiam in neonatis puellis tantum
non semper obseruabilem.

§. 612.

[Seite 518]

Mamma vero muliebris*) quae tum
forma sua, quasi praesertim in flore ae-
tatis conspicua est, tum vero eo quod et
praeter lactationis periodos ipsam eam
formam magis quam aliorum mamma-
lium vbera perennem seruet, ad characte-
res specificos sexus feminei in humano
genere pertinet, placentiformi constat
glandularum conglomeratarum congerie,
numerosis sulcis in maiores lobos distin-
cta, et adiposae massae in vniuersum
quasi immersa; maxime autem antror-
sum firmiore sebo tumens, cui tenerrima
obtensa est cutis.

§. 613.

Quinis autem istorum loborum ite-
rata diuisione ex minoribus lobulis com-
ponitur, hique ex vulgo sic dictis acinis,
quibus vltimae ductuum lactiferorum ra-
[Seite 519] diculae*) inhaerent ex arteriae mamma-
riae internae extremis ramulis chylosum
laticem attrahentes.

§. 614.

Abeunt autem hae radiculae magis
magisque confluentes**) denique in trun-
cos principes, numero loborum respon-
dentes, ita vt plerumque in quauis mam-
ma quindecim eorum aut paulo plures
numerentur. Hi quidem passim in sinus
ampliores dilatantur, nulla autem genuina
anastomosi inuicem necti videntur***).

§. 615.

Terminantur autem hi trunci tenerri-
mis canaliculis excretoriis, qui versus
centrum mammae intercedente cellulosa
in papillam colligantur†), quae subtilis-
[Seite 520] simis vasis sanguiferis et neruulis per-
texta ad externorum quorundam stimu-
lorum accessum singulari erectioni ob-
noxia est.

§. 616.

Ambit papillam areola*), quae aeque
ac ista ipsa singulari colore**) reticuli
quod epidermidi***) substernitur, con-
spicua est, praeterea autem folliculis quo-
que sebaceis†), distinguitur.

§. 617.

Quod vero in hactenus descripta offi-
cina secernitur, lac muliebre succus est
noti coloris, aquosus, pinguiusculus,
subdulcis, lenis, in vniuersum quidem
[Seite 521] mammalium domesticorum lacti similis,
magis tamen quam in vllo istorum ani-
mantium innumeris varietatibus propor-
tionis partium constitutiuarum ludens;
etiam ob insignem qua scatet salis essen-
tialis, mox dicendi, quantitatem longe
difficillimus coactu, neque vllum alcali
volatilis vestigium praebens*).

§. 618.

Spiritu vini autem coactum eadem
elementa monstrat, quibus et animalium
quae diximus, lac constare notum est.
Praeter aquosum enim halitum quem re-
center emulsum et adhuc calens spirat,
serum a caseosa parte secedens, tam sac-
charum lactis continet**), quam acidum
[Seite 522] aceticum, calci et mangnesiae phospho-
ratae aeque ac oleosis et mucosis partibus
nuptum. Butyraceum vero cremorem
globulis constare dicunt sed variae et in-
constantis magnitudinis, vtpote quorum
diametrum intra 1/200 et 1/600 lineae ludere
asserunt*).

§. 619.

Analogia vero quae chylum inter et
sanguinem et vtrosque inter hosce liquo-
res et ipsum lac**) praeualere obseruatur,
satis probabile reddit, esse hunc de quo
agimus postremum humorem ipsius chyli
speciem ex sanguinis massa reductam, s.
potius ante plenariam eius assimilationem
[Seite 523] ex sanguineo penu, cui modo accesserat,
iterum separatam; cui sententiae praeter
alia argumenta tum specificae ingestorum
qualitates fauent, non raro in lacte nu-
tricis luculenter obseruabiles*): tum
vero chylosus habitus aquosi lactis quale
sub grauiditate et paulo post partum e
mammis stillat**).

§. 620.

[Seite 524]

Caussa vero, quare continuata lacta-
tione blandum hocce foetus pabulum
temporis progressu spissius et magis ma-
gisque pingue euadat, maxime ad venas
lymphaticas videtur referenda, quibus
mammae abundant, et quae quo vberior
est et diuturnior lactis effluxus eo plus
et magis continuo serosas partes resor-
bent, easdemque denuo sanguinis massae
affundendo, vniuersum huius secretionis
negotium augent et promouent (§. 477.);
imo vero et post ablactationem residuum
lac hauriunt eidemque massae admiscent.

§. 621.

Vberrima enim lactis secretio proxi-
mis post partum diebus contingit, et si
mater lactat ipsa infantis suctione vlte-
rius ad vnam alteramue per nyctheme-
[Seite 525] rum libram, sustinetur, donec menstrua,
quae plerumque tam diu intermittunt
(§. 556.), denuo reuertantur.

Est tamen quod intactarum subinde
virginum, quid quod et vtriusque sexus
infantium neonatorum, imo vero et vi-
rorum*) [aeque ac aliorum mammalium
masculorum adultorum**)] mammas lac
praebuisse, obseruatum fuerit.

§. 622.

Excretionem vero lactis sollicitat eius
vbertas, qua et sponte exstillare notum
est: vlterius autem perficit eandem tum
pressio mammae externa, tum infantis
suctio.

SECTIO XLIII.
DE
HOMINIS NATI ET NASCENDI
DIFFERENTIIS*).

[Seite 526]
---

§. 623.

Ex iis quae de vitae ratione foetus,
materni adhuc vteri carceribus contenti,
balneoque calido submersi diximus, per
[Seite 527] se facile intelligitur magnam intercedere
debere diuersitatem oeconomiae eius ani-
malis functiones, si cum iisdem compa-
raueris quando nunc in nato infante et
qui suae spontis est peraguntur; cuius
quidem differentiae principalia momenta
sigillatim hic enarrare oportet.

§. 624.

Atque vt a sanguine eiusque in orbem
motu initium faciamus, primo loco ipse
ille purpureus latex in foetu, respirare
nescio, tum rubedine obscuriore quam
nec aëris accessus floridiorem reddit (§.
13.), tum et eo a nati hominis sanguine
differt, quod difficilius et inperfecte in
coagulum abeat*). Porro vero et eidem
longe alia via in foetu strata est, qui cum
vterina placenta funiculi ope circulato-
rium alit commercium neque hactenus
auram spirauit, quam quae post partum,
sublato isto cum matre commercio et
[Seite 528] hausto semel vitali pabulo, a sanguine
legitur*).

§. 625.

Et primo quidem vena vmbilicalis ex
placenta aduena, annulum sic dictum
vmbilicalem foetus penetrans, hepar eius
petit, sanguinemque suum sinui venae
portarum infundit; vnde partim per ipsos
huius memorabilis venae ramos in hepar
distribuitur, partim vero per ductum ve-
nosum Arantii**) recta via venae cauae
inferiori traditur.

[Seite 529]

Vterque canalis, sinis scil. iste vmbi-
licalis venae foetus abdomine contentus,
et ductus hicce venosus, resecto post par-
tum sanguifero fune clauduntur, et ille
quidem in ligamentum hepatis teres mu-
tatur.

§. 626.

Sanguini vero iam ex caua inferiore
cor dextrum adeunti, pulmonalis dehinc
via in foetu adhuc maximam partem prae-
clusa est aliaque interim ipsi legenda,
qua ope Eustachianae valuulae et fo-
raminis oualis in sinistram s. posteriorem
cordis aurem deriuatur.

§. 627.

Ostio enim cauae huius inferioris ex
abdomine ascendentis in foetu praetendi-
tur insignis lunatae formae valuula*),
quae ab inuentore**) Eustachii nomen
[Seite 530] fert, et aetate adolescente plerumque sen-
sim deleri solet, in foetu autem abdomi-
nalem sanguinem aduenam versus ostium
mox dicendum, septo auricularum inter-
medio insculptum, dirigere videtur*).

§. 628.

Est nempe illud foramen sic dictum
ouale**), quo maxima certe ex caua in-
feriore adueniens sanguinis copia sub qua-
vis auricularum diastole in sinistram au-
rem deducitur***), regressum eius im-
pediente praetensa foramini falcatae for-
mae valuula, quae subsequente auricula-
rum systole viam eam praecludere vide-
tur. Eiusdemque valuulae ope primis
plerumque infantiae annis eodem fere
[Seite 531] gradu foramen illud occluditur et coa-
lescit, quo respondens ipsi Eustachii
valuula paulatim tabescens sensim de-
crescit et quasi plus minus deletur*).

§. 629.

Qui vero simul auriculam et dehinc
ventriculum dextri lateris intrat sanguis,
maxime ex vena caua superiore delabens,
minimam tantum partem ab inertibus ad-
huc foetus pulmonibus recipi potest, sed
ab isto ventriculo (insigni eo sine tum
temporis carnium suarum crassitie et ro-
bore instructo) ope ductus arteriosi**) ex
ipso arteriae pulmonalis trunco, cuius
quasi ramus princeps est, intactis pulmo-
nibus recta in ipsum aortae arcum de-
fertur; is vero ductus primis plerumque
post natiuitatem septimanis in neonato
occoecatur et in densi ligamenti speciem
mutatur.

§. 630.

[Seite 532]

Per aortae vero truncum depulsus san-
guis magnam partem iterum matri reue-
hendus vmbilicales intrat arterias (§. 572.)
ad vtrumque vrachi latus annulum vm-
bilicalem egredientes et post natiuitatem
itidem in coecos funiculos abeuntes*).

§. 631.

Pulmonibus vti in foetu functio vix
vlla est, ita et habitus luculenter ab eo
abhorrens, quem in infante seruant post-
quam aëre vesci coepit. Moles quidem
pro portione longe minor, color magis
fuscus, substantia densior; hincque gra-
vitas specifica maior, ita vt recentes et
intemerati aquae copiosae immersi fun-
dum petant, cum e contrario si viuus
natus fuerit infans, postquam animam
hauserunt, ceteris paribus aquae inna-
tent**). Dextro vero pulmoni ea vide-
[Seite 533] tur esse praerogatiua vt prima inspira-
tione prior paullo sinistro ab irruente aëre
dilatetur*). Reliqua quae nouae huius
functionis auspicia attinent supra tetigi-
mus, vbi de respiratione ex professo
sermo erat.

§. 632.

Ex iis quae alias de nutritione foe-
tus dicta sunt per se facile intelligitur
alimentarium eius tubum et systema chy-
lopoieticum, aliter in eo se habere ac in
homine nato. Ita v.c. in tenello pauco-
rum mensium embryone crassa intestina
habitu suo tenuibus simillima sunt;
posteriore vero grauiditatis dimidio me-
conio turgentes iam nomen, quo ab his
vulgo distingui solent, vere merentur.

§. 633.

[Seite 534]

Ipsum vero meconium saburra est, co-
loris ex fusco viridis, procul dubio ab
ipsis foetus humoribus inquilinis et ma-
xime a bile eius oriunda, quod tum tem-
pus quo primum obseruatur illud excre-
mentum, primae in foetu bilis secretioni
respondens, tum singularis obseruatio
docere videtur, qua monstris hepate ca-
rentibus, meconii loco parcum saltem
mucum decolorem intestinis inhaesisse,
constitit.

§. 634.

Coecum quoque in neonato adhuc
longe a futura forma abhorrens et ver-
miformi appendici ex directo conti-
nuum*) etc.

§. 635.

Alias id generis differentias passim iam
tetigimus, et sicco hic transimus pede;

vrachum v.c. (§. 573.)

et membranam pupillarem (§. 262.)

[Seite 535]

et in masculo foetu descensum testium
(§. 510. sq.).

Nonnullae sequenti sectione aptius di-
centur; reliquas vt minoris momenti
omittimus.

§. 636.

Tribus vero adhuc verbis partium
quarundam aenigmaticarum mentionem
iniiciendi opportunus hic videtur locus,
quod foetui proportione maiora sint,
ipsiusque praesertim oeconomiae famu-
lari videantur, etsi genuinus et princeps
earum vsus vlteriorem adhuc mereatur
indaginem.

Et vulgo quidem glandularum nomi-
ne insigniuntur, quanquam parenchyma
ipsis sit a vere glanduloso diuersum, ne-
que adhuc constantia ductuum excreto-
riorum vestigia in ipsis detegi potuerint.
Glandulam dicimus thyreoideam; thy-
mum; et renes succenturiatos*).

§. 637.

[Seite 536]

Atque thyreoidea glandula*) cartila-
gini eius nominis ad laryngem praefixa
est, biloba et quasi lunata**), praeter
sanguinem, quo in foetu abundat, lym-
phatico humore turgens, prouectioribus
annis magis magisque euadit exsucca***).

§. 638.

Thymus albida et tenerrima caro est,
itidem biloba, subinde in binas partes
diuisa, nonnunquam insigni cauitate do-
nata†), sub medii sterni superiore parte
[Seite 537] locata, passim vtrinque ad ipsum iugu-
lum ascendens*), in foetu pro portione
vaegrandis, et lacteo latice scatens, ado-
lescentibus annis sensim absorbta, senio
ingruente non raro fere tola euanescit**).

§. 639.

Renes denique succenturiati (s. glandu-
lae suprarenales, it. capsulae atrabilariae
dictae) sub diaphragmate renum supremo
margini incumbunt***), in adultis vt mi-
nores ita et plerumque a renibus paulo
distantes, et fusco grauidae liquore, qui
in foetu magis rubellus est.

SECTIO XLIV.
DE
INCREMENTO, STATV
ET
DECREMENTO HOMINIS.

[Seite 538]
---

§. 640.

Nil amplius restat, quam vt homi-
nem, cuius oeconomiam animalem se-
cundum classes functionum sigillatim
hucusque indagauimus, iam adhuc in
vniuersum vitalis sui decursus stadium
absoluentem intueamur, et ab ortu inde
per principales vitae epochas ad vltimum
vsque eius terminum succincte comi-
temur*).

§. 641.

Et prima quidem foetus formationis
initia in tertiam circ. post conceptionem
[Seite 539] hebdomadem incidere videntur (§. 569.):
cui, vitam tunc tantum longe minimam
(§. 82.) et fere vegetabilem viuenti, quarta
praeter propter septimana primus accedit
genuinus sanguis: et corculi motus (§. 98.)
passim rara opportunitate in tenerrimo
humano embryone oculis vsurpatus*),
quique in pullo incubato pridem Ari-
stoteli visus**) ab eius inde tempori-
bus puncti salientis nomine vel vulgo in-
claruit.

Prima vero tenelli embryonis forma
simplex adhuc est et quasi laruata, mirum
quantum a perfecta humani corporis con-
formatione diuersa; quam quidem sum-
mum nisus formatiui fastigium appellare
licebit, ad quod quidem non nisi per gra-
dus et quasi metamorphoses simplicioris
[Seite 540] formae in perfectiorem, pertingere vi-
detur*).

§. 642.

[Seite 541]

A septima vero iam inde vel octaua
hebdomade ni fallor osteogenia humana*)
auspicatur: et quidem omnium primo
succus osseus nucleos suos formare inci-
pit in clauiculis, costis, vertebris, ossi-
bus cylindricis maioribus extremitatum,
maxilla inferiore aliisque nonnullis fa-
[Seite 542] ciei ossibus etc., tum et tenerrima reti-
cula in caluariae quibusdam ossibus pla-
nis, frontali nempe et occipitali; serius
in ossibus verticis etc.

In genere autem incrementum em-
bryonis, imo vero in vniuersum homi-
nis tam nati quam nascendi eo celerius
quo propior origini suae est, et v.v.

§. 643.

Media circ. grauiditate secretiones quo-
rundam humorum in foetu inchoant; vt
adipis (§. 486.), et bilis; septimo vero
mense decurrente in vniuersum organa
eius quae functionibus vitalibus, natura-
libus et animalibus subeundis destinata
sunt adeo profecere, vt iam in lucem edi-
tus, ex vulgari sensu vitalis dicatur et
pro parte reipublicae habeatur.

§. 644.

Porro autem maturiori foetui prae-
terquam quod cutis eius caseosa vernice
obducatur, tenellum capillamentum sen-
[Seite 543] sim propullulat et vnguiculi nascuntur;
membrana pupillaris fatiscit (§. 262.); au-
ris externa cartilaginea firmior et magis
elastica redditur; masculoque testes de-
scendunt (§. 510 sq.).

§. 645.

Postquam vero decimo lunari mense
ad finem vergente partus in lucem editus
est (§. 595.) praeter supra fusius memo-
ratas grauissimas vniuersae fere eius oeco-
nomiae animalis mutationes, aliae in ipso
quoque externo corporis habitu ipsi con-
tingunt, vt v.c. lanugo, qua facies neo-
nati obsita est, sensim euanescat, rugae
obliterentur, anus iam inter nates quae
nunc sensim formantur, abscondatur
et s.p.

§. 646.

Sensim sensimque infans animae quo-
que facultatibus vti discit*), percipiendi
[Seite 544] nempe et attendendi, et reminiscendi, et
appetendi etc. vnde et proximis post na-
tiuitatem mensibus insomnia et s.p.

§. 647.

Externorum etiam sensuum organa ma-
gis magisque efformantur et vlterius per-
ficiuntur, vt auris externa, et nares in-
ternae, oculorum item tegmina, arcus
scil. supraorbitales, et supercilia etc.

§. 648.

Caluariae porro ossa firmius coalescunt,
fonticuli sensim obturantur, et ab octauo
circ. inde mense dentitio incipit.

§. 649.

Tuncque et ablactationi maturus est
infans, vtpote cui dentes ad solidiorem
subigendum cibum, non vero ad laeden-
dam matris mamillam dati sunt.

§. 650.

Anno primo ad finem vergente pedi-
bus quoque insistere discit et situ erecto
[Seite 545] vti, summa humani corporis in vniuer-
sum spectati, praerogatiua*).

§. 651.

A materno vbere ita remotus et pe-
dum vsu potitus infans indies magis ado-
lescit et suae spontis fit, maxime acce-
dente sensim altero humani generis sum-
mo priuilegio, loquelae puta vsu: quando
nunc anima familiares sibi ideas linguae
ad pronunciandum committere incipit.

§. 652.

A septimo inde aetatis anno labenti-
bus sensim viginti istis dentibus lacteis,
dentitione secunda annorum progressu se-
quuntur 32 dentes perennes.

§. 653.

Et infantili quoque ea aetate memoria
reliquas animi facultates praecellit, et
[Seite 546] recipiendis tenaciter rerum signis longe
aptissima est: cum postea a quinto circ.
inde post decimum anno phantasiae po-
tius igniculi praeualere soleant.

§. 654.

Atque hic imaginationis viuidior sen-
sus aptissime in pubertatis annos incidit,
quibus homo variis et memorabilibus
corporis mutationibus ad futuras functio-
nes sexuales paulatim praeparatur.

§. 655.

Postquam enim adolescenti puellae
mammae sororiare coeperunt; iuueni au-
tem mentum pubescit et quae sunt simi-
lia in vtroque sexu appropinquantis pu-
bertatis phaenomena; ista menstruum tri-
butum soluere incipit (§. 554.): quam qui-
dem grauem in oeconomia foeminei cor-
poris catastrophen praeter alia maior in
oculis nitor, in labiis rubedo, in perspi-
rabili autem materie qualitates sensibiles
magis manifestae tantum non semper se-
[Seite 547] quuntur: hic vero primum genuinum se-
men secernit (§. 527.), cui secretioni vbe-
rior barbae*) prouentus et memorabilis
vocis in grauiorem mutatio iuncta est.

Simul autem spontaneis quasi naturae
vocibus internis iam sexualis instinctus
(§. 71.) primo excitari et homo nunc in
flore aetatis constitutus ad veneris vsum
aptus fieri solet.

§. 656.

Definitus quidem pubertati terminus
absolute statui nequit: varius quippe pro
climatis et temperamentorum**) diuersi-
tate; in vniuersum tamen sequiori sexui
[Seite 548] aliquanto praecocior quam virili; ita vt
nostro sub coelo puellae iam decimo
quinto circ. anno, iuuenes e contrario
praeter propter vigesimo puberes fieri di-
cendi sint.

§. 657.

Paulo post et staturae humanae incre-
menti finis a natura positus est, itidem,
vt a singularium hominum aut familia-
rum varietate discedam, pro climatis dif-
ferentia multimode diuersae*).

§. 658.

Et tunc quoque ossium epiphyses hacte-
nus a diaphysi eorum distinctae, intime
[Seite 549] iam cum ipsa coalescunt et quasi confun-
duntur.

§. 659.

Virili aetati, quae maiorem et prae-
stantiorem vitae humanae periodum con-
stituit, quoad corporeas functiones vita
quam maximam vocant (§. 82.), summus
scilicet functionum istarum vigor et con-
stantia, quoad animae vero facultates
summa maturioris iudicii praerogatiua
competit.

§. 660.

Venturi senii*) nunciae sunt in femi-
nis cessatio catameniorum (§. 556.) quam
praeter alia non raro sequitur barbae pro-
[Seite 550] ventus*), in viris ad venerem segnities,
in vtrisque autem ingruens iam siccitas
sic dicta senilis**), et vis vitalis iam
paulatim sensibile decrementum.

§. 661.

Gelida denique senecta comites habet
ingrauescentem sensuum tum externorum
tum internorum hebetudinem, longioris
somni necessitatem, et functionum oeco-
nomiae animalis ad vnam omnium tor-
porem. Canescunt pili et partim labun-
tur. Cadunt etiam sensim dentes. Ne-
que ceruix capiti, neque crura corpori
[Seite 551] sustinendo vlterius sufficienter inseruiunt.
Imo vero tabescunt quasi ipsa ossa, vni-
versae machinae fulcra*), et s.p.

§. 662.

Et sic tandem ad vltimam lineam phy-
siologiae delati sumus, mortem sine mor-
bo**) s. ευϑανασιαν senilem, quae omnis
medicinae meta et finis primus et extre-
mus est, cuiusque causae ex hactenus
dictis per se facile intelliguntur***).

§. 663.

[Seite 552]

Phaenomena eius in ipso moribundo
homine obseruanda*) ad frigus extremo-
rum, oculorum nitoris iacturam, pulsum
paruulum lentum, et saepius saepiusque
intermittentem, respirationem denique
raram redeunt; quae denique validiore
vltima exspiratione finitur.

In aliorum vero mammalium viua se-
ctione simul et cordis agonem obseruare
licet, quo ventrem et aurim dextram si-
nistris aliquamdiu superuiuere et vltimo
mori constat (§. 117.).

§. 664.

Exanime vero corpus declarant frigori
iuncta rigiditas, cornea oculi flaccida,
anus hians, dorsum liuidum, lumborum
depressorum planities (pag. 52. not. *)) ma-
[Seite 553] xime vero odor vere cadauerosus*). Haec
si adfuerint in funere signa collectiua, vix
Plinii querelae locus datur, vt de ho-
mine ne morti quidem debeat credi**).

§. 665.

Terminum vitae naturalem (qui nempe
pro frequentiore et quasi regulari proue-
ctioris senii meta haberi possit,) definire
vix quidem licet***). Memorabile tamen
quod plurimarum tabularum emortua-
lium curata comparatione didici, satis
multos pro portione senes Europaeos an-
num aetatis octogesimum quartum attin-
gere, paucos contra eum viuendo superare.

§. 666.

[Seite 554]

In vniuersum autem etsi praeter tot
alia tenellae primo aetatis imbecillitati,
tum vero adultorum plurimorum intem-
perantiae, morborum porro vehementiae
et fortuitis casibus fatalibus debeatur,
quod ex millenis circ. hominibus natis
non nisi circ. septuaginta octo morte hac
de qua loquimur sine morbo diem suum
obire dicendi sint, ratione tamen habita
humanae longaeuitatis*) comparando eam
ceteris paribus cum reliquorum mamma-
lium quotquot nobis innotuerunt vitae
terminis, facile patebit post quiritationem
sophistarum de miseria vitae humanae vix
aliam esse magis iniustam ea, quam de
breuitate eius occinere solent.

Appendix A ICONVM EXPLICATIO.

[Seite 555]
---

Tab. I.

Cor infantis a postica facie exhibitum;
basi paulo elatiore, et aspera arteria
demta, vt reliqua eo distinctius pateant.

v. pag. 79 sq. it. pag. 72. 78.

a. vena caua superior.

b. vena caua inferior.

c. sinus anterior s. dexter.

d. appensa huic sinui auricula.

e. eiusdem lateris ventriculus.

f. arteriae pulmonalis truncus.

g. eiusdem rami sinistri, et

h. dextri.

i. quaternae venae pulmonales.

k. sinus posterior s. sinister.

l. annexa huic auricula.

m. eiusdem lateris ventriculus.

n. arcus aortae.

[Seite 556]

o. truncus communis, abiens in

p. subclauiam dextram, et

q. eiusdem lateris carotidem.

r. sinistra carotis.

s. eiusdemque lateris subclauia.

t. arteria bronchialis communis (talis
enim erat in eo funere) et interco-
stales ex aorta oriundae.

u. vena azygos.

w. vena coronaria sinistra, et

x. dextra.

Tab. II.

Fig. 1.

Oculus adulti hominis dexter, magni-
tudine auctiore, superiore corneae et
scleroticae dimidio demto; resecto iridis
limbo ab orbiculo ciliari, paululumque
sublato, vt vtraque oculi camera pateat.

v.p. 222 sq.

a. sclerotica.

b. cornea.

[Seite 557]

c. chorioidea.

d. orbiculus ciliaris.

e. iris.

f. corpus ciliare.

g. capsula lentis.

h. neruus opticus cum arteria centrali.

Fig. 2.

Anterius segmentum oculi foetus octi-
mestris itidem lente auctum.

v. pag. 227 sq.

a. sclerotica.

b. processus ciliares.

c. vuea.

d. membrana pupillaris, vti nunc iam
centro fatiscere incipit.

[Seite 558]

Tab. III.

Ad testium in foetu masculo ex ab-
domine descensum.

v. pag. 428 sq.

Fig. 1.

Ex foetu gemello fere maturo sed
inique adulto; sinister testis iam ex ab-
dominali cauo delapsus; dexter eo fere
momento deprehensus quo angiportum
penetrare ceperat.

a. testis dexter cum epididymide, ascen-
denti peritonaei processui cylindrico
iam complicato inhaerens.

b. vestigia vasorum spermaticorum eius-
dem lateris; et

c. ductus deferentis.

d. processus peritonaei descendens, bul-
losi sacculi speciem prae se ferens.

[Seite 559]

e. peritonaei ostiolum per angiportum
in sacculum illum ducens, cui si-
nister testis nunc iam inhaeret.

f. vestigia vasorum spermaticorum eius-
dem lateris; et

g. ductus deferentis.

h. vesica vrinaria; fundo suo in vra-
chum abiens, vtrinque arteriis
iuncta vmbilicalibus.

Fig. 2.

Ex foetu quadrimestri; vt testes ad-
huc abdominali cauo contenti, et pro-
cessus peritonaei ascendens tunc tempo-
ris magnam partem non nisi plicam ex-
hibens longitudinalem, et ostiolum peri-
tonaei ad inferiorem et anticam huius
plicae partem situm, patescant.

[Seite 560]

Tab. IV.

Ouulum abortiuum primi vt videtur
a conceptione mensis; dissectum, sed
paulisper auctius exhibitum.

v. pag. 474 sq.

Fig. 1.

a. decidua reflexa.

b. chorii muscosi flocculi, quibus ouu-
lum in decidua crassa radicatur.

c. interior chorii pagina aquula crystal-
lina tunc temporis plena.

d. Amnion apertum.

Fig. 2.

Exterior eiusdem ouuli facies.

Appendix B

[Tab. I]
xxx
[interleaf] [Tab. II]
xxx
[interleaf] [Tab. III]
xxx
[interleaf] [Tab. IV]
xxx
[interleaf] [interleaf] [interleaf] [interleaf] [interleaf] [binding_verso]
Notes
*).
[Seite VII]

Praef. ad institut. medic. ed. Leydens.
quartae.

↵
*).
[Seite VIII]

Praef. ad prim. lin. physiol. ed. Gotting.
prim.

↵
*).
[Seite 1]

Ita pridem auctor libri, qui vulgo inter Hip-
pocraticos refertur, epidemic. VI. Sect. 8.
§. 19. ‘“quae continent corpora, aut intus con-
tinentur, aut in nobis cum impetu mouen-
tur, contemplanda sunt.”’ Qui celeber locus
egregio ansam praebuit Abr. Kaau Boer-
haave operi, cui tit. Impetum facieris dictum
Hippocrati per corpus consentiens. L.B.
1745. 3.

↵
*).
[Seite 3]

Ingentis superpondii quo partes corporis hu-
mani solidae a fluidis superantur, luculentum
praebet exemplum integra sed plane exsucca
mumia adultae Guanchae ex priscis insulae
Teneriffae aboriginibus, qua Perill. Bank-
sius supellectilem meam anthropologicam
ditauit, quaeque tota quanta cum omnibus
visceribus, musculis etc. mire siccatis, non
nisi 7 1/2 libras pondere aequat.

↵
*).
[Seite 5]

J. Hunter’s Treatise on the Blood, Inflamma-
tion etc. Lond. 1794. 4.

↵
*).
[Seite 6]

Bifariam nempe corpus humanum diuidebant
in partes A) similares s. homogeneas, vt ossa,
cartilagines, musculos, tendines etc., et B)
dissimilares quae ex similaribus compositae sunt,
vt caput, truncum, artus et s.p.

↵
**).
[Seite 6]

De vniuersa sanguinis quantitate in adulti et
bene formati hominis corpore, mirum quan-
tum inter se dissentiunt physiologi. Allen
Mullen et Abildgaard vix vltra 8 libras
statuunt. Borellus 20. Hallerus 30. Ham-
bergerus 80. Jac. Keilius 100. Priores equi-
dem propius a vero abesse in aprico est.

↵
*).
[Seite 7]

Jo. Mart. Butt de spontanea sanguinis sepa-
ratione, Edinb. 1760. 8. recus. in Sandiforti
thesauro Vol. II.

Jo. H. L. Bader experimenta circa san-
guinem. Argent. 1788. 8.

↵
**).
[Seite 7]

Elementa adeo ex quibus fluida aëriformia con-
stant, ipsi quoque sanguini inhaerere, vix
monitu eget; neutiquam vero vllum gas ipsum
elastica sua specie in homine sano eidem in-
esse, (quae tot physiologorum erronea opinio
[Seite 8] fuit,) eo certius persuasus sum, cum experi-
mentis, quae in aliis animantibus mammali-
bus iam a. 1782 institui, didicerim, vel pu-
rissimi aëris exiguam dosin, chirurgiae infuso-
riae ope in venam iugularem eorum immis-
sam, grauia satis symptomata excitare, vt pal-
pitationes cordis, soporem, conuulsiones, et,
si paulo maior fuerit quantitas, ipsam mor-
tem inferre. Pluribus de his egi in medicin.
Biblioth. vol. I. pag. 177.

Similes effectus experimentis suis testatur
cl. Bichat in Journal de santé etc. de Bour-
deaux. T. II. pag. 61.

↵
*).
[Seite 11]

J. Bostock in Medico-chirurgical Transactions
published by the medical and chirurgical So-
ciety of London. vol. I. 1809. p. 46.

↵
*).
[Seite 12]

G. Chr. Reichel de sanguine eiusque motu ex-
perimenta. Lips. 1767. 4. pag. 27. fig. 3. g.g.

↵
*).
[Seite 13]

Quamquam longissime ab eorum pruritu absim.
qui sibi nostris maxime temporibus tam mi-
rifice in nouandis et permutandis terminis
scientificis placent, vulgatis tamen appellatio-
nibus sanguinis arteriosi et venosi eam oxyge-
nati aut carbonisati rectius et cum fructu sub-
stituendas esse censeo, ideo quod ipsissimus
ille sanguis quem vulgo arteriosum appellant,
vasis quoque nonnullis contineatur, quae pro
venis habentur, vt pulmonales et vmbilicalis,
cum e contrario arteriae pulmonales et vmbi-
licales, sanguinem vebant quem vulgo veno-
sum vocant. Ita et in venis chorii in cuo in-
cubato sanguis dimanat arteriosus, vt vulgo
vocatur, in arteriis contra venosus.

↵
*).
[Seite 14]

Cfr. post alios infra (capite de respiratione)
laudandos, Chr. Girtanner in Journal de
physique m. Aug. 1790.

Fourcroy in annales de Chimie. T. VII.

Hassenfratz ibid. T. IX.

J. Ferd. H. Autenrieth experimenta et
obseruata de sanguine, praesertim venoso.
Stuttg. 1792. 4.

↵
**).
[Seite 14]

Gu. Chr. Wells in philos. Transact. a. 1797
in vniersum ruborem sanguinis magis ad pe-
culiarem fabricam globulorum refert, varios
vero eius gradus et mutationes quas diximus
vnice ex reflexu vt vocatur luminis deriuat.

↵
*).
[Seite 15]

Pertinent enim huc in vniuersum pseudomem-
branae, vt vocantur, quae ex visceribus in-
flammatis transsudare eaque obducere solent,
vincula v.c. cellulosa quibus ex peripneumo-
[Seite 16] nia pulmones subinde pleurae necti videmus;
et tubulosae tuniculae quibus bronchia in an-
gina membranacea obuestiuntur; aeque ac
membranae quae artis ope faciliter parantur,
(recentem sanguinem virgulis feriendo,) quas-
que ab inuentore Ruyschianas appellant.

↵
*).
[Seite 18]

Hier. Dav. Gaubii Spec. exhibens ideam ge-
neralem solidarum c.h. partium. Lugd. Bat.
1725. 4.

↵
**).
[Seite 18]

Abr. Kaau Boerhaave de cohaesione solido-
rum in corpore animali. in Nov. comm. acad.
Petropolit. Tom. IV. p. 343 sq.

↵
*).
[Seite 19]

Luculentissime fibrae osseae tam parallelae,
quam reticulatae, patsscunt in radiatis margi-
nibus ossium planorum prout in grandioribus
hydrocephalis nuper natis conspiciuntur. Ita
in vno eorum quos supellex mea anatomica
[Seite 20] seruat, anguli sphenoidei ossium verticis in
filamenta ossea eaque distincta et tenerrima
excurrunt, quae vnam alteramque vnciam lon-
gitudine aequant. Verum et omnium duris-
simae sceleti partes, dentium inquam substan-
tia tam ossea quam vitrea (vt vulgo audit)
contextum exhibet, isti simillimum quem in
fossilibus quibusdam, zeolitho v.c., mala-
chite, haematite etc. mineralogi ad vnum
omnes fibrosum appellant.

↵
*).
[Seite 21]

Dav. Chr. Schobinger (praes. Hallero) de
telae cellulosae in fabrica h.c. dignitate. Got-
ting. 1748. 4.

Sam. Chr. Lucae ad calcem
obseruationum anatomicarum circa neruos arterias ad-
euntes Francof. ad M. 1810, 4.

↵
**).
[Seite 21]

Casp. Fr. Wolff in nov. act. ac. Petrop. T. VI.
pag. 259.

↵
*).
[Seite 25]

Pluribus haec exposui libro de generis humani
varietate natiua pag. 46. edit. 3.

↵
*).
[Seite 27]

Siluam auctorum de viribus vitalibus v. in Fr.
Hildebrandt Lehrbuch der Physiologie p.
54 sq. ed. 1809. quibus addere licet: E. Bar-
tels systemat. Entwurf einer allgemeinen Bio-
logie Francof. 1808. et J.B.P.A. Lamarck
philosophie zoologique Paris 1809. II. vol. 8.

↵
*).
[Seite 29]

‘“Vita nihil alius est formaliter, quam con-
seruatio corporis in mixtione quidem cor-
ruptibili, sed sine omni corruptionis actuali
euentu.”’ Stahl.

‘“Illud putredini contrarium quod vitae no-
mine salutamus.”’ Jo. Junker.

↵
*).
[Seite 34]

Minus bene cepisse huius vis vitalis vim et
rationem principes de tela mucosa auctores,
Hallerum et Theoph. de Bordeu patet ex
huius Recherches sur le tissu muqueux Par.
1767. 8. et istius diss. de irritabilite in Diction-
naire encyclopédique d’Yverdun T. XXV.

↵
**).
[Seite 34]

Haller de partibus corporis humani irritabili-
bus in nov. comm. soc. reg. scient. Gotting.
T. IV.

↵
*).
[Seite 35]

Pluribus de ea egi tam commentatione de iri-
dis motu 1784. quam programmate de vi vitali
sanguini deneganda 1795.

↵
*).
[Seite 36]

De vita propria vasorum absorbentium v. Seb.
Justin. Brugmans de causa absorptionis per
vasa lymphatica Lugd. Bat. 1795. 8.

De arteriarum vitalitate propria Chr.
Kramp Kritik der praktischen Arzneikunde
Lips. 1795. 8.

Varia ex enarratis phaenomenis ab aliis ad
orgasmum referentur (vt veteres physiologi
vocabant) a centro in circumferentiara eni-
tentem, quem nuperi turgorem vitalena ap-
pellaru amant.

↵
**).
[Seite 36]

Fouquet in Dictionnaire encyclopedique de
Paris T. XV. art. Sensibilité.

↵
*).
[Seite 38]

cf. C. Fr. Kielmeyer über die Verhältnisse der
organischen Kräfte in der Reihe der verschie-
denen Organisationen. 1793. 8.

H.F. Link über die Lebenskräfte in natur-
historischer Rücksicht, Rostock. 1795. 8.

↵
*).
[Seite 39]

cf. Abildgaard in actis reg. soc. med. Hav-
niens. T. I.

↵
*).
[Seite 43]

v.c. Dan. Bernoulli de respiratione Basil.
1721. – ‘“Respiratio suppeditat aërem subti-
lissimum, qui sanguini intime permistus, va-
lide condensatus, ad fibras motrices latus at-
que ope spirituum animalium sui iuris factus,
muscularesque membranas instat, contrahit,
mouet, atque hinc dependentem circulatio-
nem humorum promouet, omnibusque cor-
poris partibus mobilibus motum impertit.”’

↵
*).
[Seite 44]

Laur. bellini de sanguinis missione p. 165–193.

Sylvest. Douglas de stimulis. Lugd. Bat. 1766.

↵
*).
[Seite 45]

Montesquieu de l’Esprit des Loix T. II. p. 34.
ed. Lond. 1757. 8.

↵
**).
[Seite 45]

Jo. Casp Hirzel de animi laeti et erecti ef-
ficacia in corpore sano et aegro. Lugd. Bar.
1746.

↵
*).
[Seite 46]

‘“le taet ou le gout particulier de chaque par-
tie”’ vocat Theoph. de Bordeu in Recherches
anatomiques sur les glandes pag. 376 sq.

↵
**).
[Seite 46]

Sam. Farr on animal motion 1771. 8. p. 144.

Jo. Mudge’s cure for a recent catarrhous
cough edit. 2. 1779. 8. p. 238.

Gilb. Blane on muscular motion 1788. 4. p. 22.

J.L. Gautier de irritabilitatis notione etc.
Hal. 1793. 8. p. 56.

↵
*).
[Seite 47]

J.H. Rahn de causis physicis sympathiae. Exer-
cit. I-VII. Tigur. inde ab a. 1786 4.

Sylloge selectiorum opusculor. de mirabili
sympathia quae partes inter diuersas corporis
humani intercedit. edita per J.G. Tr. Schle-
gel. Lips. 1787. 8.

↵
**).
[Seite 47]

G. Egger (auct. Laur. Gasser) de consensu
neruorum. Vindob. 1766 8.

↵
***).
[Seite 47]

J.G. Zinn obs. circa differentiam fabricae
oculi humani et brutor. Diss. II. 1757. inter
Commentat. soc. reg. scient. Gotting. antiquio-
res T. I.

↵
*).
[Seite 48]

Cogita vc. constantem consensum coloris inter
partes quasdam diuersas quorundam anima-
lium, pilorum vc. cum faucibus in cuniculis,
ouibus, canibus etc. variegatis, plumarum cum
cutaneo integumento rostri et pedum in ana-
tum domesticarum varietatibus. Verum plu-
ribus iam de huiusmodi consensu minime ad
neruos referendo egi tam comm. de motu iridis
p. 12 sq. quam l. de generis hum. varietate na-
tiua p. 364 sq.

↵
*).
[Seite 49]

Innumera phaenomena pathologica ex hoc con-
sensus fonte deriuata et explicata v. in S. Th.
Soemmerring de morbis vasorum absorben-
tium diss. quae praemium retulit. Francof. 1795. 8.

↵
*).
[Seite 52]

Hinc et post mortem vel in succi plenis iunio-
rum oorporibus, dorsum, lumbi et clunes
cadaueris supini, vitali tono iam aliquamdiu
orbi, vi ponderis qua nunc vnice agit, de-
primuntur et complanantur; quam ideo de-
formationem inter certissima et fallere nescia
mortis signa referre licebit.

↵
*).
[Seite 54]

cf. Alex. Crichton’s Inquiry into the nature
and origin of mental derangment. comprehen-
ding a concise System of the Physiology and
Pathology of the human mind. Lond. 1798.
II vol. 8.

Imm. Kant’s Anthropologie in pragmatischer
Hinsicht Königsb. 1798. 8.

[Seite 55]

Chr. Meiners’s Untersuchungen über die
Denkkräfte und Willenskräfte des Menschen
nach Anleitung der Erfahrung. Gött. 1806.
II vol. 8.

↵
*).
[Seite 56]

De memoriae et phantasiao siue differentia siue
analogia et affinitafe diuersimode disputatum
est. Hinc v.c. a classicis quibusdam psycho-
logis vtraque facultas communi imagina-
tionis nomine latissime sumto comprehen-
ditur, et in binas species diuiditur: memo-
riae scil. quae res repraesentat quales olim
animo praesentes fuerant; et facultatis
fingendi, tales repraesentationes excitantis
quae non nisi abstrahendo formantur. Memo-
riam denuo in sensitiuam (s. imaginationem
sensu strictiori), et intellectualem diuidunt.
Fingendi vero facultatem itidem in intellectua-
lem s. superiorem, et phantasiam quae leges
mechanicas sequitur. cf. Feder Grundsätze der
Logik und Metaphysik. Götting. 1794. p. 20.

↵
*).
[Seite 57]

De summa hac praerogatiua humanae mentis
qua hominis in caetera animantia imo vero in
vniuersam creationem potestas et imperium
nititur, pluribus egi iibro de generit humani
varietate natiua pag. 52. ed. 3.

↵
*).
[Seite 60]

Theod. G. Aug. Roose über die Krankheiten
der Gesunden. Gotting. 1801. 8.

G. Chr. Klett tentamen euoluendi notio-
nem de sanitate hominis. Wirceb. 1794. 8.

↵
*).
[Seite 62]

Galenus quod animi mores corporis temperatu-
ras sequantur.

St. Jo. van Geuns de corporum habitudine
animae huiusque virium indice ac moderatrice.
Harderv. 1789. 4.

↵
**).
[Seite 62]

Galenus de sanitate tuenda L. I.

↵
*).
[Seite 63]

Gu. Fr. Ad. Gerresheim de sanitate cuiuis ho-
mini propria. Lugd. Bat. 1764. 4.

↵
**).
[Seite 63]

Lavater physiognomische Fragmente T. IV.
p. 343.

Gu. Ant. Ficker comm. de temperamentis
hominum quatenus ex fabrica et structura corpo-
ris pendent. Gotting. 1791. 4.

J.N. Hallé in Mém. de la Soc. médicale
d’Émulat. T. III. p. 342.

↵
***).
[Seite 63]

Numerosis argumentis quibus recentiores
physiologi contra veterum opinionem euice-
runt, temperamenta magis a solidi viui ra-
tiore quam a sanguinis indole pendere, vni-
cum saltem addere liceat a celebri sororum ge-
mellorum Hungaricarum exemplo petitum, quae
sub initium seculi proxime elapsi infimo dorso
coalitae natae sunt et annum aetatis 22 viuendo
attigerunt. Has enim temperamenti longe ab
inuicem diuersi fuisse vel in vulgus constat,
cum tamen vnum idemque sanguineum fluen-
tum systema eorunt sanguiferum, ingenti ana-
stomoli iunctum, permanasse, post obitum ea-
rum anatomica indagatio docuerit.

↵
*).
[Seite 64]

v. Kant l.c. pag. 257 sq.

↵
*).
[Seite 65]

Feder in Untersuchung über den menschlichen
Willon T. II. p. 49.

↵
*).
[Seite 66]

Galenus de consuetudine.

G.E. Stahl de consuetudinis efficacia gene-
rali in actibus vitalibus, Hal. 1700. 4.

H. Cullen de consuetudine. Edinb. 1780. 8.

C. Natorp de vi consuetudinis. Gott. 1808. 4.

↵
*).
[Seite 67]

v. Platneri quaestiones physiolog. p. 31. Ith
Versuch einer Anthropologie T. I. p. 108. 222.
et quae ipse de parum firmo quo haec diuisio
nititur talo, professus sum in praefamine ad,
Enchiridion anatomes comparatae p. XI sq.

↵
**).
[Seite 67]

J. Jac. Bernhardi Versuch einer Vertheidi-
gung der alten Eintheilung der Functionen, und
einer Classification der organisirten Körper nach
denselben. Erf. 1804. 8.

↵
*).
[Seite 70]

Ad demonstrandum huncce circulum in calidi
sanguinis animante aptissima sunt oua incu-
bata, maxime quartae et quintae incubationis
diei, microscopio simplici quale Lyonetia-
num est, subiecta.

Quodsi in rauis eundem contemplari lubet,
maxime commodus est equuleus Lieber-
kühnii, descriptus in Mém. de l’acad. de
Berlin. a. 1745.

↵
*).
[Seite 71]

De variis circa numerum et differentiam tuni-
carum arteriae sententiis cf. post alios Vinc.
Malacarne della osservat. in Chirurgia. Tau-
rin. T. II. p. 103.

↵
**).
[Seite 71]

Fr. Ruysch respons. ad ep. problematicam III.
it. thesaur. anat. IV. tab. 3.

↵
***).
[Seite 71]

B.S. Albini annotat. academ. L. IV. tab. 5.
fig. 1.

↵
*).
[Seite 73]

cf. etiam Jo. Theod. van der Kemp de vita.
Edinb. 1782. 8. p. 51.

↵
*).
[Seite 74]

Luculentissimum exemplum variabilis et tem-
porariae capacitatis ramorum arteriosorum
proportione rami ex quo oriuntur, cornua
praebent cerni adulti, comparando lumina ca-
rotidis externae, eiusque ramorum paulo an-
tequam verno tempore plenarium attigerunt
incrementum cornua, dumque adhuc piloso
integumento suo (quod nostratibus der Bast
audit) inuestiuntur, cum iis quales se postmo-
dum exhibent quando illud pelliceum inuo-
lucrum cecidit.

↵
**).
[Seite 74]

v. Ant. Scarpa sull’ Aneurisma. Pav. 1804. fol.
cap. 4.

↵
*).
[Seite 78]

Guil. Cowper myotomia reformata (posth.)
Lond. 1724. fol. max. tab. XXXVI-XL.

↵
*).
[Seite 79]

Casp. Fr. Wolff de orificio venae coronariae
magnae in Act. acad. scient. Petropol. a. 1777.
P. I.

Petr. Tabarrani de eod. argum. in Atti
di Siena Vol. VI.

↵
*).
[Seite 80]

de quibus ostiolis post tot alios v. Jo. Aber-
nethy in philosoph. Transact. 1798. pag. 103.

↵
**).
[Seite 80]

Jac. Penada in Memorie della Societa italiana
T. XI. pag. 555.

↵
*).
[Seite 81]

cf. Achill. Mieg Specimen II. obseruationum
botanicarum etc. Basil. 1776, 4. pag. 12 sq.

↵
*).
[Seite 82]

Eustachii tab. VIII. fig. 6. – tab. XVI. fig. 3.
– Santorini tab. posth. IX. fig. 1.

↵
**).
[Seite 82]

Eustachii tab. XVI. fig. 6.

↵
***).
[Seite 82]

Eustachii tab. XVI. fig. 4.

↵
****).
[Seite 82]

Eustachii tab. XVI. fig. 5. – Morgagni ad-
versar. anat. I. tab. IV. fig. 3. – Santorini l.c.

↵
*).
[Seite 83]

cf. de harum valuularum mechanismo subtili-
ter disputantem Jo. Hunter on the blood
pag. 159.

↵
**).
[Seite 83]

Leop. M.A. Caldani Memorie lette nell’ Ac-
cad. di Padova. 1804. 4. pag. 67.

↵
*).
[Seite 84]

Casp. Fr. Wolff in act. acad. scientiar. Petro-
pol. pro a. 1780 sq. maxime a. 1781. P. I. pag.
211 sq. de textu cartilagineo cordis; s. de filis
cartilagineo-osseis, eorumque in basi cordis
distributione.

↵
**).
[Seite 84]

Scarpae tabulae neurologicae ad illustr. hist.
anat. cardiacor. neruor. tab. III. IV. V. VI.

↵
***).
[Seite 84]

Ruysch. thesaur. anat. IV. tab. III. fig. 1. 2.

↵
*).
[Seite 85]

De vsu tanti vasorum coronariorum apparatus
acutam hypothesin proponit Brandis in Ver-
such über die Lebenskraft p. 84.

↵
**).
[Seite 85]

Halleri elem. physiol. T. I. tab. I.

↵
***).
[Seite 85]

Nicholls in philos. Transactions Vol. LII.
P. I. p. 272.

↵
*).
[Seite 86]

cf. v.c. Littre in Hist. de l’acad. des sc. de
Paris a. 1712. pag. 37. Baillie in Transactions
of a Soc. for the Improvement of medical
Knowledge T. I. p. 91.

↵
*).
[Seite 87]

cf. Ant. Portal mémoires sur la nature et le
traitement de plusieurs maladies T. II. 1800.
p. 281.

↵
*).
[Seite 89]

Parum disserunt meae rationes ab iis quae Gu.
Heberden ex anglico coelo exhibuit. v. Me-
dical Transact. Vol. II. p. 21 sq.

↵
*).
[Seite 90]

J.H. Schönheyder de resolutione et impoten-
tia motus muscularis. Hafn. 1768. p. 15. Col-
latis obseruationibus F. Gabr. Sulzeri in Na-
turgesch. des Hamsters p. 169.

↵
*).
[Seite 91]

Stenonis in Act. Hafniensib. T. II. pag. 142.

Accidit tamen quandoque, etsi raro, vt ni-
mia sanguinis venosi congestione oppressum
cor dextrum, contra naturae ordinem prius
paralyticum fiat quam sinistrum; id quod ipse
non semel in animalium mammalium, prae-
sertim cuniculorum, viuisectione expertus sum.

↵
*).
[Seite 92]

Sam. Aurivillius de vasorum pulmonalium et
cauitatum cordis inaequali amplitudine. Gotting.
1750. 4.

↵
**).
[Seite 92]

Jac. Nic. Weiss de dextro cordis ventriculo
post mortem ampliori. Altorf. 1767, 4.

↵
***).
[Seite 92]

Ant. Chavm. Sabatier E. in viuis animali-
bus ventriculorum cordis eadem capacitas. Paris.
1772. 4.

↵
*).
[Seite 96]

Halesii experimenta, quibus sanguinem pro-
silientem tubis vitreis eisque praelongis exce-
pit, quos arteriis viuorum animantium appli-
cauerat, tuncque altitudinem saltus mensus
est, ea quidem, vt omnia viri ad huiusmodi
disquisitiones nati, elegantia sunt. Quodsi ta-
men exinde vires cordis ponderare volueris,
meminisse oportet, quantum in iis experimen-
tis sanguinis columna, quae in tubi cauo
suspensa haeret et exitus nescia, ventriculo
sinistro cordis incumbat, eundem grauet etc.

Halesii calculi interim eo redibant, vt san-
guinem ex humana carotide ad altitudinem 7
pedum cura dimidio prosiliore poneret, super-
[Seite 97] ficiem ventriculi sinistri aequalem faceret 15
vnciis quadratis, sicque columnam sanguineam
constitueret, quae pondere librar. 51. 5. eidem
ventriculo incumbat, eiusque systole victa pro-
pellatur. Statical Essays. Vol. II. pag. 40. ed.
Lond. 1733. 8.

↵
*).
[Seite 97]

ita v.c. (vt phaenomena in frigidis amphibiis
et piscibus toties obseruata taceam) haud ita
pridem in ouo gallinaceo quatriduum incubato,
corculum pulli per integras 12 horas pul-
sare vidi.

↵
**).
[Seite 97]

v. de ea cordis praerogatiua subtiliter dispu-
tantem Fontanam in Ricerche sopra la Fisica
animale, qui eam arctius limitare voluerat:
respondit. autem Hallerus in indice littera-
rio Gottingensi.

↵
*).
[Seite 98]

v. Haller de motu cordis a stimulo nato, in
Commentar. soc. scient. Gottingens. Tom. I.

G.E. Remus experim. circa circulat. sangui-
nis instituta. Gotting, 1752. 4. pag. 14.

↵
**).
[Seite 98]

cf. v.c. de hac lite Rud. Forsten quaestiones
selectas physiologicas. Lugd. Bat. 1774. 4.

[Seite 99]

J.B. Jac. Behrends diss. qua demonstratur
cor neruis carere. Mogunt. 1792, 4.

et ab altera parte Jac. Munniks obseruatio-
nes varias. Groning. 1805. 4. Lucae l. c.
pag. 37. tab. II.

↵
*).
[Seite 99]

quanto magis vbi cor morbosa affectione locali
laborat. cf. v.c. Cal. Hill. Parry’s Inquiry
into the symptoms and causes of the Syncope
anginosa, commonly called angina pe-
ctoris. Bath. 1799. 8. pag. 114.

↵
*).
[Seite 100]

Andr. Wilson’s Inquiry into the moving
powers employed in the circulation of the blood.
Lond. 1774. 8. pag. 35 sq.

↵
*).
[Seite 101]

Cf. v.c. Car. Wern. Curtius de monstro hu-
mano cum infante gemello. Lugd. Bat. 1762.
4 p. 39.

Gu. Cooper in philos. Transact. Vol. LXV.
pag. 316.

Halleri opera minora. T. III. p. 53.

C. Chr. Klein descriptio monstrorum quo-
rundam. Stuttg. 1793. 4.

↵
*).
[Seite 102]

Gualt. Verschuir de arteriar. et venar. vi ir-
ritabili: eiusque in vasis excessu: et inde oriunda
sanguinis directione abnormi. Groning. 1766. 4.

Rich. Dennison diss. arterias omnes et ve-
narum partem irritabilitate praeditas esse.
Edinb. 1775. 8.

Chr. Kramp de vi vitali arteriarum. Ar-
gent. 1785. 8.

↵
**).
[Seite 102]

vid. v.c. in Walteri tabulis neruor. thorac.
et abdominis hepaticam dextram tab. II. O.
tab. III. l. – lienalem tab. II. P. tab. III. m.
[Seite 103] tab. IV. o. – mesentericam superiorem tab. II.
Q. tab. III. s. – mesentoricam inferiorem tab.
II. T. – aliasque plures.

cf. Soemmerring de corp. hum. fabrica
T. IV. pag. 362.

↵
*).
[Seite 103]

Haller de neruor. in arterias imperio. Gotting.
1744. 4. Lucae
l. c.

↵
**).
[Seite 103]

Th. Kirkland’s Inquiry into the present state of
medical Surgery. Lond. 1783. 8. Vol. I. p. 306 sq.

↵
*).
[Seite 105]

cf. Ej. physiological Essays, containing an in-
quiry into the causes, which promote the cir-
culation of the fluids in the very small vessels
of animals etc. etc. ed. 2. Edinb. 1761. 12.

H.v.d. Bosch über das Muskelvermögen der
Haargefässgen. Monast. 1786. 8.

↵
*).
[Seite 106]

qui enim vulgo, ast minus bene, vocatur pul-
sus venosus, in viuisectionibus, passimque
etiam in morbosis affectionibus quibusdam, aut
vehementiore nixu obseruabilis, non cordis
rhytmo, sed respirationi respondet, quum sub
alta et vltra modum continuata exspiratione
et sanguinis refluxu ad pulmones hinc impe-
[Seite 107] dito iugularis vena ad encephalum vsque, sub-
clauia ad basilicam, et caua inferior ad crura-
les vsque intumescat.

↵
*).
[Seite 107]

G.E. Stahl de vena portae porta malorum.
Halae 1698. 4.

↵
**).
[Seite 107]

Lister de humoribus pag. 25.

↵
*).
[Seite 109]

Soemmerring und Reisseisen über die Structur,
die Verrichtung und den Gebrauch der Lungen.
Zwey Preisschriften. Berol. 1808. 8.

↵
**).
[Seite 109]

De omnibus quae ad respirationem faciunt,
organis, cf. Corn. Jac. van den Bosch ana-
tomiam systematis respirationi inseruientis pa-
thologicam, Harlem, 1801. 4. p. 1–44.

↵
*).
[Seite 111]

Keilius luxurianti suo iatromathematico in-
dulgens genio vltra 1744,000,000 cellulas vtri-
que pulmoni tribuebat.

↵
**).
[Seite 111]

Lieberkühnius superficiem cellularum aërea-
rum pulmouum aeque hyperbolice aequalem
faciebat 1500 ped. quadratis.

↵
*).
[Seite 113]

Eustachii tab. XXVII. fig. 13.

↵
*).
[Seite 114]

Mascagni hist. vasor. lymphaticor. tab. XX.

↵
**).
[Seite 114]

ibid. tab. XXI.

↵
*).
[Seite 115]

cf. Portal in Mém. de l’Acad. des scienc. de
Paris a. 1780.

↵
**).
[Seite 115]

J.G. Amstein (praes. Oetinger) de vsu et
actione musculor. intercostalium. Tubing. 1769. 4.

Theod. Fr. Trendelenburg sil. de sterni
costarumque in respiratione vera genuinaque
motus ratione. Gotting. 1779. 4.

Bordenave et Sabatier in Mém. de l’Acad.
des scienc. de Paris a. 1778.

↵
*).
[Seite 116]

Haller icon. anat. fascic. I. tab. I.

B.S. Albini tab. musculor. tab. XIV. fig.
5. 6. 7.

J.G. Röderer de arcubus tendineis musculor.
progr. I. Gotting. 1760. 4.

Santorini tab. posth. X. fig. I.

↵
*).
[Seite 117]

De anatomicis administrationibus L. VII. cap. 8.
sed totus liber experimentorum ad respiratio-
nem spectantium ditissimus est.

↵
**).
[Seite 117]

Ephr. Krüger de neruo phrenico. Lips. 1759.
recus. in Sandifort thesauro Tom. III.

Walter tab. neruor. thorac. et abdominis.
tab. I. fig. I. n. 1.

↵
*).
[Seite 119]

Quam antiquissima sit aëris tanquam vitae pa-
buli notio vel ex l. de flatibus constat, qui in-
ter Hippocraticos fertur, cuius auctor triplex
humani corporis alimentum statuit, cibum sc.
potum et aërem; hunc vero postremum ideo
tanquam vitale pabulum a reliquis duobus di-
stinguit, quod non sine vitae discrimine vel
exiguo tempusculo eo carere possimus.

↵
**).
[Seite 119]

cf. Harvaei de succi alibilis aërei neces-
saria renouatione, cum celebri astronomiae
Prof. Jo. Greaves disputationem, in huius
Description of the pyramids in Aegypt. pag.
101 sq. ed. Lond. 1646. 8.

it. immortalis eius popularis Edm. Halley
Discourse concerning the means of furnishing
air at the Bottom of the Sea in any ordinary
Depths. in Philos. Transact. Vol. XXIX. No.
349. pag. 492 sq.

↵
*).
[Seite 120]

Fr. Stromeyer Grundriss der theoretischen
Chemie P. II. pag. 619.

↵
*).
[Seite 121]

cf. v.c. Abildgaard in nordisch. Archiv für
Naturkunde etc. T. I. P. I et II.

↵
**).
[Seite 121]

v. post Priestleium aliosque, praesertim C.H.
Pfaff ib. T. IV. P. II.

↵
*).
[Seite 122]

Vt experirer, quamdiu animal definitam por-
tionem variorum, quae diximus, aëris gene-
rum iterato haurire possit, antequam lethalis
ipsi cedat, tres v.c. eiusdem circ. magnitudi-
nis et roboris canes paratos habui, quorum
primo vesicam 20 circ. pollices cubicos aëris
oxygenati continentem, tubuli ope in rese-
ctam ipsi asperam arteriam ligaui. Hic elapsis
14 horae minutis vltimo exspirauit.

Alteri eandem vesicam atmosphaerico aëre
inflatam illigaui; et hic minuto sexto ad sinem
vergente periit.

Tertio denique eandem vesicam vltima prio-
ris canis carbonisata exspiratione turgentem
applicaui, et hic quarto iam minuto vita de-
functus est.

Hunc ipsum aërem acido carbonicum e ve-
sica postmodum aptiori vasi immissum, ea quae
supra tetigi phaenomena prae se ferebat.

Instrumentorum quibus ad haec experimenta
curate instituenda vtor, descriptionem et ico-
nem dedi in medic. Biblioth. Vol. I. pag. 174 sq.
tab. I.

↵
*).
[Seite 123]

J.A. de Luc Idées sur la Météorologie Tom. II.
p. 67. 229.

↵
**).
[Seite 123]

Rob. Menzies de respiratione. Edinb. 1790. 8.
H.G. Rouppe de eodem argum Lugd. Batav.
1791. 4.

J. Bostock’s Versuch über das Athemholen.
übers. von A.F. Nolde. Erf. 1809. 8.

↵
***).
[Seite 123]

J. Andr. Scherer Beweis, dass J. Mayow vor
100 Jahren den Grund zur antiphlogistischen
Chemie und Physiologie gelegt hat p. 104.

[Seite 124]

Edm. Goodwyn’s connexion of Life with
Respiration. Lond. 1788. 8.

J. Hunter on the blood p. 68.

J.A. Albers in Beyträgen zur Anat. und
Physiol. der Thiere P. I. pag. 108.

↵
*).
[Seite 124]

v. J. Brugnatelli elementi di chimica T. I.
pag. 155.

J. Fr. Gmelin de acidorum origine ex aëre
vitali adhuc dubia in Commentat. soc. Reg.
scientiar. Gottingens. T. XIII.

↵
*).
[Seite 126]

Nomen tulit quod maxime a Rob. Hooke or-
natum fuerit. v. Th. Sprat hist. of the royal
Society Lond. 1667. 4. pag. 232. Sed pridem
a Vesalio institutam et ob elegantiam valdo-
pere commendatum est. de c.h. fabrica pag. 824.

↵
**).
[Seite 126]

Gu. Harvey de circulat. sanguinis, ad Jo. Rio-
lanum. pag. 253. ed. Glasgov. 1751. 12.

Et maxime Exerc. de gener. animal. pag. 263.
ed. Lond. 1651. 4.

↵
***).
[Seite 126]

v. Theod. G. Aug. Roose über das Ersticken
neugebohrner Kinder. in Ej. physiologisch. Un-
tersuchungen. Brunsv. 1796. 8.

J.D. Herholdt de vita, inprimis foetus hu-
mani, eiusque morte sub partu, Havn. 1802. 8.

↵
*).
[Seite 127]

Conf. v.c. Petr. Jac. Daoustenc de respi-
ratione. Lugd. 1743. 4. pag. 54 sqq.

Rob. Whytt on the vital and other involun-
tary motions of animals pag. 222. ed. Edinb.
1751. 8.

↵
*).
[Seite 128]

Th. Young in philosoph. Transactions a. 1800.
P. I.

↵
*).
[Seite 129]

Jan. Marg. Busch de mechanismo organi vocis
huiusque functione. Groning. 1770. 4.

↵
**).
[Seite 129]

Soemmerring icones organorum gustus et vo-
cis. Francof. 1808. fol.

↵
***).
[Seite 129]

B.S. Albini tab. musculor. tab. X. fig. 1–15.
tab. XI. fig. 45–48. tab. XII. fig. 1–7.

↵
*).
[Seite 130]

Kratzensteinius glottidem cum larynge quo-
dammodo pro tympano declarabat, cuius mem-
brana bifecta est. V. Ej. Tentamen de natura
et charactere sonorum litterarum vocalium. Pe-
trop. 1781. 4.

Certo respectu Aeoli quoque harpae quam
vocant compararem, praesertim eiusmodi, qua-
lem apud Amboinenses a se visam describit
Labillardiere in voyage à la Recherche de
la Pérouse T. I. pag. 326.

↵
*).
[Seite 131]

Experimenta de ea lite dirimenda Gottingae
instituta v. in Jo. G. Runge diss. de voce eius-
que organis LB 1753. 4.

it. cf. Jos. Ballanti in Commentar. insti-
tuti Bonon. T. VI.

et Vicq-d’Azyr in Mém. de l’ac.des scienc.
de Paris a. 1779.

↵
**).
[Seite 131]

De celebri experimento pridem a Galeno in-
stituto, cf. praeter alios W. Courten in Phi-
los. Transact. N. 335.

[Seite 132]

Morgagni ep. anatom. XII. N. 20.

P.P. Molinelli in Commentar. instituti Bo-
non. Tom. III.

J. Haighton in Memoirs of the medical So-
ciety of London. T. III.

↵
*).
[Seite 132]

In vniersum maxime flexibilem esse laryngem
humanum ad imitandas animalium voces vel fe-
rocissimarum gentium exemplo constat. cf. v.
c. de Nouae Guineae orbis australis incolis,
quos Papus vocant, Nic. Witsen Noord- en
Oost. Tartarye ed. 2. Amst. 1705. Vol. I. p. 165.
De Choktah gente Americae borealis, Jac.
Adair. in History of the American Indians
p. 309.

↵
*).
[Seite 133]

De Aethiopibus v.c., Grönlandis, Canadensi-
bus, Californiis, Kamtschadalibus etc. testi-
monia itineratorum fide dignissimorum ad ma-
nus habeo; ita vt mihi quidem paradoxon
sapere videantur, quae Roussavius de cantu
contendit, quod homini non natura sua con-
venire videatur etc. Dictionn. de Musique Vol.
I. pag. 170. ed. Genev. 1781. 12.

↵
*).
[Seite 134]

Cfr. Rich. Payne Knight’s analytical Essay on
the Greek alphabet. Lond. 1791. 4. p. 3.

↵
*).
[Seite 135]

cf. F. Mercur. ab Helmomt alphabeti vere
naturalis Hebraici delineatio. Sulzbac. 1657. 12.

Joach. Jungii doxoscopiae physicae mino-
res (1662.) 4. append. section. I. P. II. fol. Gg.
II. 3.

Jo. wallis Grammatica linguae Anglicanae,
cui praefigitur de loquela s. sonorum omnium
loquelarium formatione tract. grammatico-phy-
sicus. Vtor ed. 6. Lond. 1765. 8.

Gotti. Conr. Chr. Storr de formatione lo-
quelae. Tubing. 1781. 4.

↵
**).
[Seite 135]

K.G. Anton über Sprache in Rücksicht auf Ge-
schichte der Menschheit. Görlitz. 1799. 8.

Er. Darwin’s Temple of Nature. addit.
Noles pag. 112.

↵
*).
[Seite 136]

Ej. surdus loquens Amst. 1692. 8. auct. s.t. diss.
de loquela ib. 1700.

↵
**).
[Seite 136]

De harum formatione v. Chr. Theoph. Kra-
tzenstein tentamen supra laudatum.

↵
*).
[Seite 138]

Fr. Lupichius de risu. Basil. 1738. 4.

Traité des causes physiques et morales du rire.
Amst. 1773. 8.

↵
**).
[Seite 138]

Jo. Melch. Fr. Albrecht (praes. Hallero) ex-
perimenta in viuis animalibus circa tussis or-
gana exploranda instituta. Gotting. 1751. 4.

↵
***).
[Seite 138]

Marc. Beat. L. Jac. Porta de sternutatione,
Basil. 1755. 4.

↵
*).
[Seite 139]

C.J. Sig. Thiel de singultu. Gotting. 1761. 4.

↵
**).
[Seite 139]

Jo. Fr. Schreiber de fletu LB. 1728 4.

↵
***).
[Seite 139]

Dav. C. Imm. Berdot de suspirio. Basil.
1756. 4.

↵
****).
[Seite 139]

Just. Godofr. Günz (praes. Walthero) de
oscitatione. Lips. 1738. 4.

↵
*).
[Seite 141]

W.B. Johnson’s history of animal chemistry
vol. III. p. 79.

↵
**).
[Seite 141]

Eum quorundam animalium calidorum statum
excipiendum esse, quo hyemali somno sepulti
[Seite 142] torpent, vix monitu opus est. Tunc enim vt
plerasque reliquas animalis oeconomiae fun-
ctiones aut plane cessare aut mirum in modum
languescere constat, ita et natiuus eorum ca-
lor ad teporem fere frigidiusculum reducitur.
Ipsum vero hocce notissimum phaenomenon
impedit quo minus acutissimi Jo. Hunter
sententiae subscribam, qui ea quae calidi san-
guinis animantia vulgo vocamus, animalia
quauis atmosphaerae temperatura eundem ca-
lorem permanenter seruantia, appellanda esse
censet. on the blood. p. 15.

↵
*).
[Seite 142]

J.B. van Mons in Journ. de Physique T.
LXVIII. 1809 p. 121.

↵
*).
[Seite 143]

Philos. Transact. Vol. L. P. II. a. 1758. in bru-
tis vero animantibus antea iam expertus erat
Arn. Duntze. v. Ej. exper. calorem anima-
lem spectantia. Lugd. Bat. 1754. 4.

cf. etiam Benj. Franklin Experiments and
observations on Electricity, ed. Lond, 1769. 4.
p. 365.

↵
**).
[Seite 143]

Duhamel et Tillet in Mem. de l’ac. des
scienc. de Paris a. 1704.

Blagden et Dobson in Philos. Transact.
a. 1765.

↵
***).
[Seite 143]

Imo vero notum est, Europaei quoque coeli
aestiuos feruores quandoque suetum caloris
humani gradum superare; id quod ipse exper-
tus sum d. 3. Aug. 1783. quo die in Alpibus
Lucernensibua versabar, et circa meridiem cum
viro praestantiss. Schnyder de Wartensee
mercurium thermometri Fahrenheitiani vm-
broso in loco vltra 100° ascensum videbam,
qui tamen quoties thermometrum corpori rite
applicabam fere ad 97mum ° subsidebat.

↵
*).
[Seite 145]

Lichtenbergii in hanc theoriae Crawfor-
dianae partem animaduersiones v. in Ej. no-
tis ad Erxlebenii Anfangsgr. der Naturlehre
p. 447. ed. VI.

↵
*).
[Seite 146]

Hinc perpetuum frigus miserorum, morbo cae-
ruleo laborantium, quibus ex vitio malae con-
formationis aut cordis sepimenta peruia hiant,
aut vterque truncus arteriosus, aorticus aeque
ac pulmonalis, vt in testudine, iunctim ex
dextro ventriculo oritur, eoque ipso phlo-
gisticus vt vulgo audit processus parce saltem
et inique peragi potest.

Ex numerosis mali tristis obseruationibus
citasse sufficiat G. Abernethy Surgical and
physiological Essays P. II. p. 158. et Fr. Tie
demann Zoologie T. I. p. 177.

↵
*).
[Seite 147]

De neruosi praesertim systematis in calorem
animalem influxu alias egi, Specim. physiolo-
giae comparatae inter animantia calidi et fri-
gidi sanguinis pag. 23.

Pluribus argumentis eundem vltro confir-
matum v. in Magn. Ström theoria inflamma-
tionis doctrinae de calore animali superstructa.
Havn. 1795. 8. p. 30 sq. et a desideratiss. Roose
in Journ. der Erfindungen etc. T. V. p. 17.

cf. etiam Dupuytren in Analyse des Tra-
vaux de l’Institut 1807. p. 16.

↵
*).
[Seite 148]

cf. Crawford in Philos. Transact. Vol. LXXI.
P. II.

↵
**).
[Seite 148]

G. Pickel experimenta physico medica de ele-
ctricitate et calore animali. Wirceb. 1778. 8.
p. 91 sq.

↵
***).
[Seite 148]

C. Ferd. Becker de effectibus caloris et fri-
goris externi in c.h. Gott. 1802. 4. et Gu. Fr.
[Seite 149] Baur de eodem argumento ib. eod. (vtraque
commentatio praemio Regio ornata.)

Mich. Skjelderup diss. sistens vim frigoris
incitantem. Hafn. 1803. 8.

↵
*).
[Seite 149]

Jo. Chr. Fr. Goeschen (praes. Ph. Fr. Meckel)
pulmonum cum cute commercium. Hal. 1789 8.

inprimis vero J.D. Brandis Pathologie.
Hamb. 1808. p. 316 sqq.

↵
*).
[Seite 150]

cf. v.c. Tacconi in comment. instit. Bononiens.
Vol. VI. p. 74.

↵
*).
[Seite 154]

At. Monro (patr.) or. de cuticula humana.
oper. ed. Angl. Edinb. 1781. 4. p. 54 sq.

↵
**).
[Seite 154]

v. post alios J. Mitchell in philosoph. Trans-
act. vol. XLIII. p. 111.

↵
*).
[Seite 155]

Abr. Kaau perspiratio dicta Hippocrati. p. 7.

Lieberkuhn de fabrica villor. intestinor. te-
nuium p. 16.

Cruikshank’s Experiments on the insen-
sible perspiration p. 5.

Rudolphi Reisebemerkungen T. I. p. 29. 140.

Jens W. Neergaard vergleichende. Anat.
der Verdauungswerkzeuge p. 21 et al.

↵
**).
[Seite 155]

Crassissima ingentium quorundam animalium
epidermis ex verticalibus fibrillis compacta
est, quae situ suo boleti igniarii texturam
quodammodo aemulantur. Interior eius super-
ficies porosa apparet, quam substrati corii fila-
menta, quasi holosericea, penetrant. Luculen-
tissime singularem eam fabricam in praepara-
tis ex balaenae mysticeti cute depromtis
coram video.

[Seite 156]

Similis quodammodo textura in humana cu-
ticula morbose affecta quandoque obseruatur,
vt in haereditario morbo cutaneo, quo anglus
sic dictus hystricinus homo cum filiis et nepo-
tibus suis laborabat. v. W.G. Tiilesii Beschrei-
bung und Abbildung der beiden sogenannten
Stachelschwein-Menschen (porcupine men)
Altenb. 1802. fol.

Innumerae polyedricae papillae et verrucae
corneae quibus fratrum horum cutem exter-
nam, excepto capite et volis manuum plentis-
que pedum, stratam quasi et obiectam vidi,
elephanti cuticulae similitudinem aliquam prae
se ferebant, qualis praesertim in fronte et
vertice huius belluae visitur.

Verum et clauus digitorum pedis et occal-
lescentia cuticulae quae calcaneo substrata est
in adultis hominibus et qui plerumque nudi-
pedes incesserant, non multum subinde ab ea
textura abhorret. v. de clauorum genesi et na-
tura Carlisle in medical Facts and observa-
tions vol. VII. p. 29.

↵
*).
[Seite 157]

Gu. Hunter in medical obs. and Inquir. Vol. II.
p. 52 sq. tab. I. fig. 1. 2. Improbabilis ceterum
milii videtur egregii viri coniectura, qua has
fibrillas vasa esse excretoria materiei perspira-
bilis hariolatur etc.

↵
*).
[Seite 158]

Hinc epidermis leucaethiopum, quos albinos vo-
cant, vt ipse vidi facillime vel insolatione
separatur, cum contra in Nigritis vel ipsis em-
plastris vesicatoriis diutius resistat. cf. Mit-
chell l.c.p. 108.

↵
**).
[Seite 158]

B.S. Albinus de sede et caussa coloris aethio-
pum et caeteror. hominum. Lugd. Batav. 1737.
4. fig. 1.

Sam. Th. Soemmerring über die körperl.
Verschiedenh. des Negers vom Europäer ed. 2.
p. 46 sq.

[Seite 159]

Imo vero nuperorum quidam plures reti-
culi laminas, quid quod diuersas species sta-
tuunt; vt Lieutaud in Essais anatomiques p.
103. ed. 1766. et Cruikshank l.c.p. 43. 99.

Aliis vere organioa visa est. cfr. v.c. Mich.
Skjelderup l.c.p. 93.

↵
*).
[Seite 160]

Jo. Nic. Pechlin de habitu et colore aethio-
pum, qui vulgo et Nigritae L. Kilon. 1677. 8.

Camperi de eodem argumento oratio
extat in Ej. kleiner Schriften Vol. I. P. 1. pag.
24–49.

↵
*).
[Seite 161]

Pluribus hanc sententiam exposui l. de gene-
ris hum. varietate natiua p. 122 sq. ed. 3. quae
quidem assentientes habet viros egregie che-
mice doctos, e quorum numero vel cl. Davy
nominasse sufficiat in Journals of the Royal Insti-
tution II. p. 30 ‘“in the rete mucosum of the
African the carbon becomes the predominant
principle; hence the blackness of the Negro.”’
W.B. Johnson l.c. vol. II. p. 229.

↵
*).
[Seite 163]

v. Lyonet lettre à M. le Cat pag. 12.

↵
**).
[Seite 163]

Chr. Gottl. Ludwig de humore cutem inun-
gente. Lips. 1748. 4.

↵
***).
[Seite 163]

Jo. Ph. Withoff de pilo humano. Duisb.
1750. 4. cf. Commentar. societ. scient. Gotting.
Vol. II.

Job. Baster in Verhandel. der Maatsch. te
Haarlem T. XIV. p. 382.

↵
*).
[Seite 164]

Egi de iis l. de generis hum. variet. p. 29.

↵
*).
[Seite 165]

cr. pluribus Galeni ars medicinalis pag. 211–
235. M. Ant. Ulmi vterus muliebris p. 128
et al. et Lavateri Fragmente T. IV. p. 112.

↵
*).
[Seite 166]

Bulbulum enim magis firmandis quam nutrien-
dis pilis inseruire, exiade suspicor, quod ii
pilorum cinni qui subinde in meliceridibus
et steatomatibus omenti et maxime ouariorum
reperti sunt, quales dum haec scribo ad ma-
nus sunt, plerumque bulbis careant, quod
nullibi infixi melleo isti sebo nuda tantum
contineantur.

↵
**).
[Seite 166]

Duverney oeuvres anatomiques Vol I. tab.
XVI. fig. 7. 9–14. tab. XVII. fig. 3 sqq.

↵
***).
[Seite 166]

B.S. Albini annotat. academ. L. VI. tab. III.
fig. 4. 5.

↵
*).
[Seite 167]

Hinc periculum contagionis per pilos, vtpote
quibus miasmata tenacissime et diutissime ad-
haerent. Cf. v.c.G. Cartwright Journal of
Transactions on the coast of Labrador Vol. I.
p. 273. Vol. II. p. 424.

↵
*).
[Seite 168]

Ars Sanctor. Sanctorii de statica medicina,
aphorismor. sectionibus VII comprehensa. Ve-
net. 1634. 16.

↵
**).
[Seite 168]

v.C. de Milly et Lavoisier in Mém.de l’a-
cad. des sc. de Paris a. 1777. pag. 221 sq. 360 sq.

J. Ingen-Housz Experiments upon vege-
tables Lond. 1779. 8. p. 132 sqq.

J.H. Voigt Versuch einer neuen Theorie des
Feuers p. 157 sq.

↵
***).
[Seite 168]

W. Bache on the morbid effects of carbonic
acid gas on healthy animals. Philadelph. 1794.
8. p. 46.

↵
****).
[Seite 168]

cf. Abernethy l.c.

↵
*).
[Seite 170]

Fr. L. Andr. Koeler de odore per cutem spi-
rante in statu sano ac morboso. Gotting. 1794. 4.

↵
**).
[Seite 170]

Sanctorii libram, qua ad ponderandam per-
spirabilis iacturam vsus est, v. in Ej. Comm.
in primam Fen primi L. Canou. Avicennae.
Venet 1646. 4. p. 781.

Aliam eamque multo imagis simplicem et
aptiorem descripsit Jo. Andr. Segner progr.
de libra, qua sui quisque corporis pondus explo-
rare posset. Gotting. 1740. 4.

Imo vero ipsam hanc Segnori libram meo
consilio denuo emendauit et magis commodam
et accuratam reddidit instrumentorum et ma-
chinarum huiusmodi egregius opifex Gottin-
gensis J.A. Klindworth.

↵
*).
[Seite 172]

Eustachii tab. XVIII. fig. 2.

↵
**).
[Seite 172]

v. Ej. diss. de basi encephali Gotting. 1778. 4.

p. 17. Id. citato de aethiopum anatome l.
pag. 59 sq.

Jo. Gottfr. Ebel obseruationes neurologicae
ex anatome comparata. Traj. ad Viadr. 1788. 8.

↵
*).
[Seite 173]

Eustachii tab. XVII. XVIII.

Halleri icones anat. fascic. VI. tab. I. II. III.

Santorini tab. posth. II. III.

↵
**).
[Seite 173]

Jo. Ladmiral icones durae matris in coneaua
et conuexa superficie visae Amst. 1738. fasc.
I. II. 4.

↵
*).
[Seite 174]

Memorabilis est caluariae ossium lamina, quae
in non vnius generis mammalibus teritorii il-
lius duplicaturam penetrat idemque firmat.
Perperam quidem Cheseldenius (anat of the
bones cap 8.) osseum illud tentorium non nisi
feris tribuit, cura idem et in equino genere,
cercopitheco panisco, delphino phocaena etc. re-
periatur. De vsu eius interim ambigendum
videtur. Qui enim vulgo eidem tribuitur, (v.
c. a Laur. Nihell de cerebro Edinb. 1780.

pag. 4) vt in velociter salientibus mammali-
bus cerebellum tueatur, minus arridet, cum
et vrsus aliaque lentiora animantia eiusmodi
osseo tentorio instructa sint, velocissimus e
contrario ibex, cuius cranium ad manus ha-
beo, eo careat.

↵
**).
[Seite 174]

Vieussens nevrograph. vniuersal. tab. XVII.
fig. I.

Duverney oeuvres anatom. Vol. I. tab. IV.

Halteri icones anat. fascic. I. tab. VI.

Walter de morbis peritonaei et apoplexia.
Berol. 1785 4. tab. III. IV.

Vicq-d’Azyr planches anatomiques tab.
XXXII. et XXXV.

↵
*).
[Seite 175]

Ruyschii respons. ad ep. problematic. nonam.
Amst. 1670. tab. X.

↵
*).
[Seite 176]

B.S. Albini annot. acad. L. I. tab. II. fig. 1–5.

↵
**).
[Seite 176]

S. Th. Sommerring über das Organ der Seele.
Regiom. 1796. 4. tab. I. II.

↵
***).
[Seite 176]

Summara vero horum plexuum in oeconomia
corporis humani dignitatem, vel sectiones pa-
thologicae mente captorum demonstrant, vt-
pote quibus haud aliam encephali partem tam
saepissimo morbosa affectione corripi constat.

↵
*).
[Seite 177]

De basi encephali pag. 63.

cf. Gennari de peculiari structura cerebris
Parmae 1782. 8. tab. II. III.

↵
**).
[Seite 177]

Malpighi de cerebri cortice c. rel. de viscerum
structura Exercit. Lond. 1669. 12.

Ruysch de cerebri corticali substantia ep.
problematic. XIIma. Amst. 1699. 4.

Chr. Frid. Ludwig de cinerea cerebri sub-
stantia. Lips. 1779. 4.

↵
***).
[Seite 177]

Sömmerring de habitu vasorum cerebri in Denk-
schriften der Acad. der Wiss. zu München a.
1808. tab. I.

↵
*).
[Seite 178]

B.S. Albini annotat. academ. L. I. tab. II. fig. 4–5.

↵
**).
[Seite 178]

cf. Metzgeri animaduersiones ad doctrinam
neruorum. Regiomont. 1783. 4.

↵
***).
[Seite 178]

Memorabile phaenomenon primus curatius
descripsit Jo. Dan. Schlichting in Commerc.
litter. Norico a. 1744. p. 409 sq. tum vberius in
Mém. presentes à l’ac. des sc. de Paris T. I.
pag. 113.

Causas vero eius numerosis viuisectionibus
sagaciter eruit Hallerus. v. discipuli eius,
Jo. Dit. Walstorf experimenta circa motum
cerebri, cerebelli etc. Gotting. 1753.

[Seite 179]

cf. etiam post F. de la Mure labores, Lor-
ryi de eodem argumento dissertationes in
Mém. presentés T. III. p. 277 sq. 344 sq.

De simili motu et in medulla spinali passim
obseruato v. Portal in Mém. s. la Nature de
plusieurs maladies T. II. p. 81.

↵
*).
[Seite 179]

Exoptata aliquando vsus sum opportuni-
tate eum motum luculentissime in adulto ho-
mine obseruandi et de eodem pericula insti-
tuendi. Erat is adolescens 18 annorum, cui,
postquam ante lustrum ex alto delapsus calua-
liae ossa supra frontem ad sinistrum suturae
coronariae latus diffregerat, ingens exinde na-
tus ossium hiatus non nisi communibus inte-
gumentis et molli cicatrice erat obtectus.
Hicce hiatus foueam quasi formabat plus mi-
nus profundam; maxime nempe profundam
quando dormiebat: vigilanti contra planio-
lem: variam porro pro respirationis diuerso
rhythmo, ita vt alte subsideret, quoties inspi-
ranti animam retinere iubebam: inflaretur
vero, imo in turgentem tumorem ascenderet,
quando validam exspirationem diutius protra-
hebat. Erat praeterea in fundo foueae pulsus
obseruabilis, reliqui arteriosi systetmatis pulsui
perfecte synchronus, qualis Petriolo, Van-
[Seite 180] dello aliisquo quondam Halleri eduersariis
imposuisse videtur, qui arteriosum eum mo-
tum cum singulari altero, qui respirationi
vnice respondet, inepte confundebant. – Obi-
ter adiecisse liceat adolescenti isti ex sinistri
lateris vulnere capitis, dextri lateris brachium
et crus hemiplectica euasisse.

↵
*).
[Seite 180]

Jo. Jac. Huber de medulla spinali. Gotting.
1741. 4. – Icon adiecta redit inter Halle-
rianas fascic. I. tab. II.

Propriae Halleri eiusdem partis icones ex-
tant ibid. fascic. VII. tab. IV. V.

Monro (fil.) on the nervous system tab. X.
fig. 1.

↵
**).
[Seite 180]

cf. Anatomie et Physiologie du systeme ner-
veux etc. par F.J. Gall et G. Spurzheim.
T. I. Par. 1810. 4.

↵
*).
[Seite 181]

Rol. Martin or. de proprietatibus neruor, ge-
neralioribus; praemissa Ej. instit. nevrologicis.

↵
**).
[Seite 181]

Reil de structura neruorum. Hal. 1796. fol.

Osiander in comment. Soc. Reg. scientiar.
Gottingens. T. XVI.

↵
***).
[Seite 181]

v. Haller de partibus c.h. sensibilibus in
Commentar. societ. scientiar. Gotting. T. I.

Et de iisdem Sermo III. in nov. Comment.
Gotting. T. III.

[Seite 182]

Petr. Castell experimenta quibus constitit
varias h.c. partes sentiendi facultate carere.
Gotting. 1753. 4.

Tum tres integrae collectiones ad ingentes
lites facientes, quae super iis scriptis Gottin-
gensibus per vniuersam Europam excitatae sunt:

Sull’ insensibilita e irritabilita, dissertazioni
transportate da J.G.V. Petrini. Rom. 1755. 4.

Sullu insensitivita ed irritabilita Halle-
riana opuscoli raccolti da G.B. Fabri. Bo-
non. 1757–59. IV Vol. 4.

Et quae Hallero ipso curante prodiit s.t.
Mémoires sur la nature sensible et irritable des
parties du corps humain. Lausann. 1756–59.
IV Vol. 12.

↵
*).
[Seite 182]

In miro dissensu imo contradictione de tendi-
num aliarumque, quas textus mox dicet par-
tium in homine laesarum sensu, mihi quidem
semper visum est negatiuis testimoniis plus
ponderis inesse quam positiuis, ideo quod ni-
hil fallacius cogitari possit quam aegrotorum
iudicium de dolorum internorum sede. Vt
enim exempla hominum taceam, quos loties
de partibas pridem amputatis, quasi adhuc do-
lentibus conquestos esse nubes testium extat,
[Seite 183] vulgatissimum est aegros videre, de topico et
fixo partis cuiusdam dolore diutissime queru-
los, quem tamen post fata in funeris dissectione
intemeratum et integerrimum reperis, alium
contra, subinde remotissimum chronica labe
affectum, cuius molestum sensum aeger fallens
ad alienam plane et insontem sedem retulerat.

Et ita quidem v.c. longe faciliores expli-
catu mihi videntur querelae Syphiliticorum
etc. de doloribus putatitiis ossium, quam tot
contrarii experimentorum euentus, quales ipse
in hominibus vidi, quorum medulla studiose
et consciis aegrotis vellicata nihil plane in-
grati sensus excitauit.

↵
*).
[Seite 183]

Indies enim magis magisque conuincor, quan-
tis cautelis et quanta exercitatione et saepe
iterata eiusdem experimenti in non vnius ge-
neris animantibus repetitione opus sit in legi-
bus physiologicis ex viuisectionibus constituen-
dis. Ipse enim, vt exemplo de medullae pu-
tatitio sensu, cuius modo memini, porro vtar,
quando in pluribus tam mammalibus quam
auibus experimentum repetebam, valde dissi-
mili enentu id cedere vidi. Pleraque enim id
generis animalia medullam cylindrici cuius-
dam ossis sibi destrui passa sunt absque vllo
doloris signo; alia perfecte simili modo tra-
ctata vix adhuc appropinquante instrumento
conuellebantur, eiulabant eto. Fieri potuit,
[Seite 183] vt hi, nouorum cruciatuum timore praeoccu-
pati ad insontem plaue instrumenti accessum
conuellerentur; fieri vero etiam potuisset, vt
aliqua istorum animalium, praecedentis dolo-
ris vehementia quasi obtusa, leuiorem medul-
lae stimulationem non sensissent, etiamsi ner-
vulis praedita fuisset.

↵
*).
[Seite 185]

Diuersas de eo argumento auctorum sententias
studiose collectas exhibet Lassus sur les décou-
vertes faites en Anatomie. p. 299 sq.

↵
**).
[Seite 185]

cf. Mein. Sim. de Pui de homine dextro et
sinistro. LB. 1780. 8. pag. 107 sq.

↵
***).
[Seite 185]

V. Gall et Spurzheim, it. Osiander ll. cc.

↵
****).
[Seite 185]

Sömmerring in Hessischen Beyträgen zur
Gelehrsamkeit P. I. et IV.

it. F.N. Nöthig (praes. Sömmerring) de
decussatione neruor. opticor. Mogunt. 1786. 8.

J.F. Ackermann in bibliothecae quam edidi
medicae vol. III. p. 337. 706.

Flor. Caldani opuscula anatomica. Patav.
1803. 4. p. 111.

Jos. et C. Wenzl Prodromus eines Werkes
über das Hirn. p. 11.

↵
****).
[Seite 185]

cf. Pfeffinger de structura neruorum. Ar-
gent. 1782. 4.

↵
*).
[Seite 186]

Gul. Battie de principiis animalibus. pag. 126.

↵
**).
[Seite 186]

Comment. instituti Bononiens. T. III. 1755. p.
232 sq. fig. 1. 2.

Quam Molinelli obseruationem nuperplu-
rimis confirmarunt et vltro ornarunt Fel.
Fontana et Al. Monro: hic opere saepius
citato; ille Tr. sur le vénin de la vipére. Flor.
1781. 4. Vol. II.

↵
*).
[Seite 187]

Mém. de l’acad, des sc. de Berlin Vol. IX.
a. 1753.

↵
**).
[Seite 187]

Conf. post alios de gangliis ex professo agentes
Jac. Johnstone in medical Essays and obser-
vations. Evesham 1795. 8.

Jo. Gottl. Haase de iis diss. Lips. 1772. 4.

Jo. Caverhill Tr. of ganglions Lond. eod 8.

Ant. Scarpa anatom. annotat. L. I. de ner-
vor. gangliis et plexubus. Mutin. 1779. 4.

G. Prochaska de structura neruorum. Vin-
dob. 1780. 8.

Al. Monro l.c.

↵
*).
[Seite 188]

cf. Reil in Archiv für die Physiologie T. VII.

↵
*).
[Seite 190]

Cartesianae hypothesi pondus aliquod acce-
dere videbatur sectionibus mente alienatorum,
quibus pinealis glandula calculis obsessa re-
perta est. Verum curatior obseruatio docuit,
non in mente captis solum, verum et in sa-
nissimis hominibus tantum non omnibus, inde
a 12mo circ. aetatis anno (vix vnquam vero
in brutis) idem conarium margaritaceis quasi
arenulis obsideri: cf. Sömmerring de lapillis
vel prope vel intra glandulam pinealem sitis,
s. de aceruulo cerebri. Mogunt. 1785. 8.

↵
*).
[Seite 191]

Huius certe particulae praerogatiuas mascule
refutauit b. Zinn experim. circa corpus callo-
sum, cerebellum, duram meningem, in viuis
animalibus institut. Gotting. 1749. 4.

↵
*).
[Seite 193]

cf. Michelitz scrutinium hypotheseos spirituum
animalium. Prag. 1782. 8.

↵
*).
[Seite 195]

Fr. Al. von Humdoldt über die gereizte Mus-
kel- und Nervenfaser. Posen. 1797. II vol. 8.

J.W. Ritter Beweis, dass ein beständiger
Galvanismus den Lebensprocess im Thierreiche
begleite. Vinar. 1798. 8.

↵
**).
[Seite 195]

J. Heineken Ideen u. Beobachtungen den thie-
rischen Magnetismus betreffend. Brem. 1800. 8.

↵
***).
[Seite 195]

v. Humboldt et Heineken ll. cc.

↵
*).
[Seite 196]

v. Ej. Quaestiones ad calcem optices. Qu. 23.
p. 355. ed. Lond. 1719. 8.

↵
*).
[Seite 197]

Dav. Hartley’s observations on man, his frame,
his duty, and his expectations. Lond. 1749. 8.
Vol. I. pag. 44.

↵
**).
[Seite 197]

Varia Hartleji decreta huc facientia vltro
ornauit Er. Darwin Zoonomiae T. I.

↵
*).
[Seite 198]

Jo. de Gorter exercitationes medicae IV. Amst.
1737. 4.

↵
*).
[Seite 200]

cf. Rol. Martin in Schwed. Abhandl. Vol.
XXXIX. a 1777.

G. Bew in Memoirs of the Soc. of Man-
chester. vol. I. p. 159.

Ch. Hutton’s mathematical Dictionary, vol. I.
p. 214.

↵
**).
[Seite 200]

F. de Riet de organo tactus LB. 1743. 4. re-
cus. in Halleri collect. anat. T. IV.

↵
***).
[Seite 200]

Dav. Corn. de Courcelles icones musculor.
capitis tab. I. fig. 2. 3.

↵
****).
[Seite 200]

B.S. Albini annotat. academ. L. III. tab. IV.
fig. 1. 2.

↵
*****).
[Seite 200]

Ruysch thes. anat. III. tab. IV. fig. 1. thes.
VII. tab. II. fig. 5.

B.S. Albinvs l.c.L. VI. tab. II. fig. 3. 4.

↵
*).
[Seite 201]

Grew in philos. Transact. n. 159.

↵
**).
[Seite 201]

B.S. Albini annotat. acad. L. II. tab. VII.
fig. 4. 5. 6.

↵
***).
[Seite 201]

Simiae scilicet, papiones, cercopitheci et le-
mures, vtpote quibus digitorum apices in qua-
[Seite 202] ternis quibus gaudent manibus mollissimi, et
humanorum digitorum in modum spiralibus
lineis distincti sunt.

Disputatum quidem est inter physiologos,
num praeter hominem ea quoque mammalia
quae quadrumana audiunt, tactus sensu instructa
sint? In qua lite componenda ea considerare
oportet, quae supra (§. 81.) de sanitate varia
pro vitae diuerso genere, dicta sunt. Amba-
bus concedo puellae delicatulae niueas manus
tactu exquisito longe praecellere brutorum
quae nominaui digitos. Ab altera autem parte
ipsa autopsia toties expertus didici multas
simias et papiones digitos habere longe mol-
liores iisque ad explorandas tactu superficiei
corporum qualitates longe aptius vti quam bar-
baris plurimis gentibus liceat, aut innumeris
infimae sortis Europaeis, quibus rustico labore
concalluerunt manus.

↵
*).
[Seite 202]

B.S. Albinus ds habitu et colore aethiopum
fig. 3.

↵
*).
[Seite 204]

Grew’s anatomy of plants p. 284 sq.

Petr. Luchtmans de saporibus et gustu. LB.
1758. 4. p. 58 sqq.

J. Gottl. Leidenfrost de sensu qui in fau-
cibus est, ab eo qui in lingua exercetur, diuerso.
Duisb. 1771. 4.

↵
**).
[Seite 204]

Sömmerring icones organorum humanorum
gustus. Francof. 1808. fol.

↵
*).
[Seite 205]

In canibus ouibusque versicoloribus plerumque
etiam linguam et fauces reticulo variegato con-
spicua vidi.

↵
**).
[Seite 205]

cf. Just. Schrader obseruat. et histor. e Har-
vaei L. de generat. animal. p. 186.

↵
***).
[Seite 205]

Morgagnii aduersar. anat. prima tab. I.

↵
*).
[Seite 206]

Ruysch thes. anat. I. tab. IV. fig. 6.

B.S. Albini annotat. acad. L. I. tab. I. fig. 6–11.

↵
**).
[Seite 206]

cf. Halleri egregia linguae hominis viui de-
scriptio in Dictionn. encyclopéd ed. Ebrodum.
Vol. XXII. pag. 28.

↵
***).
[Seite 206]

Jo. Fr. Meckel de quinto pare neruorum ce-
rebri. Gotting. 1748. 4. pag. 97. fig. I. n. 80.

↵
****).
[Seite 206]

Jo. F.W. Böhmer de nono pare neruorum
cerebri. Gotting. 1777. 4.

↵
*****).
[Seite 206]

v. Haller icon. anatom. fasc. II. tab. I. lit. g.

Monro on the nervous system tab. XXVI.

↵
*).
[Seite 207]

Bellini gustus organum nouissime deprehen-
sum. Bonon. 1665. 12.

↵
*).
[Seite 208]

Conr. Vict. Schneider de osse cribriformi et
sensu ac organo odoratus. Witteb. 1655. 12.
Quod quidem classicum opusculum in historia
physiologiae quasi epocham constituit, non so-
lum quod primus in eo functionem olfactus
rite constituerit auctor, sed maxime quod ve-
terum de eius organo tanquam emunctorio ce-
rebri somnia dissipauerit.

↵
*).
[Seite 209]

Sömmerring icones organorum humanorum ol-
factus. Francof. 1810 sol.

↵
**).
[Seite 209]

cf. Halleri icones anat. fasc. IV. tab. II.

Duverney oeuvr. anatom. Vol. I. tab. XIV.

Santorini tab. posthum. IV.

↵
*).
[Seite 210]

Odoratui enim inseruire hos sinus, parum vero
si quid vnquam ad vocem et loquelam con-
ferre, (quae tot physiologorum opinio suit,)
pluribus demonstraui prolus. de sinibus fron-
talib. Gotting. 1779. 4. argumentis vsus mul-
tifariis tam ex osteogenia, quam ex anatome
comparata, et ex phaenomenis pathologicis
depromtis.

↵
*).
[Seite 211]

Metzger neruorum primi paris historia Argent.
1766. 4. recus. in Sandiforti thesauro Vol. III.
Scarpa anatomicar. annotat. L. II. tab. I. II.

↵
**).
[Seite 211]

Docent hoc tum sectiones pathologicae tum
anatome comparata. Ita v.c. historiam anosmiae
quae neruorum primi paris compressionem a
scirrho insecuta erat, exhibet Loderi obser-
vatio tumoris scirrhosi in basi cranii reperti.
Jen. 1779. 4. – Ex zootomia vero notum est,
sagacissimis mammalibus, v.c. elephantis, vr-
sis, canibus, bisulcis ruminantibus, erina-
ceo, etc. amplissimam quoque esse et numero-
sissimis canaliculis perforatam laminam hori-
zontalem ossis cribiformis, aeque numerosis
filamentis istius nerui olfactorii respondentem.

↵
*).
[Seite 212]

Vti enim ea animantia mammalia, qune reli-
quis olfactus acie praestant, qualia modo cita-
vimus, amplissima instructa sunt olfactus offi-
cina; ita et inter humani generis varietates
barbarae nonnullae gentes, quae sagacitate emi-
nent, amplioribus quoque gaudere videntur
odoratus instrumentis.

Ita caput osseum Indi Americae borealis,
(gentis suae ducis, qui ante 50 circ. annos Phil-
adelphiae capite plexus est) quod Decade prima
collectionis meae craniorum diuersarum gentium
[Seite 213] illustratas tab. IX. exhibui, naves internas mi-
randae capacitatis prae se fert: adeo vt v.c.
conchae mediae in bullas insignis ambitus quasi
inflatae sint, et sinus singulares ipsis contentos,
a Santorino primum obseruatos, nunquam
alias tam vaegrandes viderim.

Proxime ad eam amplitudinem accedunt na-
res internae aethiopum, quorum septena crania
ad manus habeo, etsi valdopere inuicem discre-
pantia, in vniersum tamen olfactus officina
latiore conspicua, quam et in iisdem homini-
bus curate obseruauit Sömmerring über die
körperl. Verschiedenh. des Negers etc. pag. 22.

Respondent autem his relationes testium side
dignissimorum de stupenda fere istorum barba-
rorum odoratus sagacitate.

de Indis v.c. Americae borealis cf. post alios
Urlsperger Nachr. von der Grossbritann. Co-
lonie Salzburg. Emigranten in America Vol. I.
p. 862.

de aethiopibus vero Journal des Sçavans
a. 1667. p. 60.

↵
*).
[Seite 213]

v. Alibert de vi odorum medicata in Mém.
de la Soc. médicale T. I. p. 44.

↵
*).
[Seite 214]

Emile T. I. p. 367.

↵
**).
[Seite 214]

De odoratus vi in ipsos animi mores et pro-
pensiones v. Benj. Rush in medical Inquiries
and observations vol. II. pag. 34.

↵
*).
[Seite 215]

Sömmerring Abbildung des menschlichen Hör-
organs. Francof. 1806. fol.

↵
**).
[Seite 215]

B.S. Albini annotat. academ. L. VI. tab. IV.

↵
***).
[Seite 215]

v. Jo. Rhodius ad Scribov. Largum p. 44 sq.

Jo. Alb. Fabricius de hominibus ortu non
differentibus. Opusculor. p. 441.

Ch. Collignon’s miscellanious works. Can-
tabr. 1786. 4. p. 25 sq.

↵
****).
[Seite 215]

cf. Jo. Haygart in medical observ. and In-
quiries Vol. IV. pag. 198 sq.

↵
*).
[Seite 216]

Quartum enim quod inde a Franc. Sylvii tem-
poribus vulgo recipiunt ossiculum, et lenticulum
vocant, si optima et plurima ex adulto homine
exempla consulueris, nullum esse, pluribus
ostendi opere osteologico pag. 155 sq. ed. 2dae.

↵
*).
[Seite 217]

Saunders’s anatomy of the human Ear. Lond.
1806. fol. tab. I. II.

↵
**).
[Seite 217]

Scarpa de structura fenestrae rotundae etc.
Mutin. 1772. 8.

↵
***).
[Seite 217]

Tubam actioni membranae tympani subser-
vire, anatome comparata verisimillimum red-
dit. Siquidem omnibus iis rubri sanguinis
animantium classibus tuba concessa est quae
membrana tympani gaudent: negata contra
piscibus qui ipsa ea membrana carent. Varias
nuperorum de tubae huius vsu opiniones v. in
Reilii Archiv für die Physiol. T. II. p. 18. III.
p. 165. IV. p. 105. VIII. p. 67. IX. p. 320.

↵
*).
[Seite 218]

v. Scarpae disquisitiones anatomicae de auditu
et olfactu tab. IV. fig. 5. tab. VII. fig. 3.

↵
*).
[Seite 219]

Cotunni de aquaeductibus auris humanae, Neap.
1760. 4.

↵
**).
[Seite 219]

Ph. Fr. Meckel de labyrinthi auris contentis,
Argent. 1777. 4.

↵
***).
[Seite 219]

Fallopii obseruat. anatom. p. 27 b sq. ed.
Venet. 1561. 8.

↵
****).
[Seite 219]

cf. Brendelii analecta de concha auris hu-
manae. Gotting. 1747. 4.

Id. de auditu in apice conchae. ib. eod. 4.

↵
*).
[Seite 220]

cf. Zinnii observ. botanic. Gotting. 1753. 4.
p. 31 sq.

Scarpa l.c. tab. VIII. fig. 1. 2.

↵
**).
[Seite 220]

B.S. Albini tab. musculor. tab. XI. fig. 29.

↵
***).
[Seite 220]

Eustach. de auditus organ. pag. 157.

Caldani institut. physiolog. pag. 245 sq.

↵
****).
[Seite 220]

Jo. Fr. Meckel de quinto pare neruorum
cerebri fig. I. x. 71.

[Seite 221]

Leop. M.A. Caldani de chordae tympani
officio in Saggi dell’ Accad. di Padova T. II.

↵
*).
[Seite 221]

Cotunni l.c. §. LXXXVIII.

Marherr praelect. in Boerh. instit. Vol.
III. p. 343.

↵
*).
[Seite 222]

Sömerring Abbildungen des menschlichen Au-
ges, Francof. 1801. fol.

↵
*).
[Seite 223]

Ad. Jul. Rose de morbis corneae ex fabrica eius
declaratis. Lips. 1767. 4.

G.H. Gerson de forma carneae deque sin-
gulari visus phaenomeno. Gotting. 1810. 4.

↵
**).
[Seite 223]

C. Mundini in Comm. instit. Bononiens. T. VII.
p. 29.

H.F. Elsaesser (praes. G.C. Ch. Storr)
de pigmento oculi nigro. Tubing. 1800. 8.

↵
*).
[Seite 224]

B.S. Albini annotat. academ. L. III. pag. 59 sq.
L. IV. pag 75 sq. L. V. pag. 66 sq.

↵
**).
[Seite 224]

Walter de venis oculi etc. Berol. 1778. 4.
tab. I. fig. 2. tab. II. fig. 2.

↵
***).
[Seite 224]

Vasa retinae sanguifera egregiae pulcritudinis
in fele viua aquis submersa demonstrare, pri-
mus docuit Jo. Mery in Mém. de l’acad. des
sc. de Paris, avant 1699. T. X. pag. 656. et a.
1704. pag. 265.

Pulcherrime vero radiatam retinae faciem e
lepore pridem elegantissima icone exhibuit
Zinnius Commentar. soc. xcient. Gotting. Tom.
IV. a. 1754. tab. VIII. fig. 3.

E cuniculo Fontana sur le vénin de la vi-
père. Vol. II. tab. V. fig. 12.

↵
****).
[Seite 224]

Decursum horam ramulorum curata icone
videsis in Oeuvres de Mariotte pag. 527. fig. 1.

↵
*).
[Seite 225]

Sömmerring de foramine centrali limbo luteo
cincto retinae humanae: inter Commentat. Soc.
Reg. scientiar. Gottingens. T. XIII.

Ph. Michaelis in Journal der Erfindungen
in der Natur- und Arzneywiss. P. XV.

↵
**).
[Seite 225]

Cum hactenus praeter hominem vnice in ani-
mantium quadrumanorum oculis hoc foramen
centrale reperire potuerim, apud istiusmodi
scil. animalia quibus axes oculorum aeque ac
homini paralleli sunt, ipsum istius foraminuli
vsum huic oculorum parallelae directioni re-
spondere puto, et quamodo respondeat vbe-
rius exponere conatus sum in Handbuch der
vergleichenden Anatomie p. 547 sq.

Vti enim ab vna parte ex isto oculorum situ
id commodi nascitur, quod idem obiectum
vtroque oculo simul, ideoque tanto clarius cer-
natur; ita et foramine isto incommoda nimiae
lucis, oculorum aciem perstringentis, minuun-
tur, siquidem hanc aperturam tunc expandi
paulo et dilatari, adeoque luminis focum prin-
cipalem a maxime sensibili retinae centro ar-
ceri, probabile videtur.

↵
*).
[Seite 226]

Comment. soc. scient. Gottingens. Tom. IV. p. 199.

↵
**).
[Seite 226]

De memorabili arteriarum et neruorum oculi
interni, praesertim vero iridis, relatione mu-
tua v. Diet. G. Kieser de anamorphosi oculi.
Gotting. 1804. 4.

↵
*).
[Seite 227]

Elegantis structurae membranulam primus
obseruauit Franc. Sandys, celeber praepara-
torum anatomicorum artifex; descripsit vero
primus et icone exhibuit Ever. Jac. Wachen-
dorf Commerc. litterar. Nor. a. 1740. hebd. 18.

↵
**).
[Seite 227]

Ipsum huncce crassiorem limbum in bisulco-
tum oculis percurrit canalis ciliaris a Fel. Fon-
tana primum visus (sur le vénin de la vipère
Vol. II. tab. VII. fig. 8. 9. 10.) et ab Adolph.
Murray curatius descriptus nov. actor. Vpsa-
liens. Vol. III.

↵
*).
[Seite 228]

cf. interim praeter alios Brandis in Patholo-
gie p. 253.

↵
*).
[Seite 229]

v. Th. Young in philos. Transact. a. 1793. tab.
XX. fig. 2. 3.

Dav. Hosack ib. 1794. tab. XVII. fig. 4.

J.C. Reil de lentis crystallinae structura
fibrosa. Hal. 1794. 8.

↵
*).
[Seite 231]

H. Meibomii de vasis palpebrarum nouis ep.
Helmst. 1666. 4.

↵
**).
[Seite 231]

B.S. Albini annotat. academ. L. III. tab. III.
fig. 4.

↵
*).
[Seite 232]

J. Chr. Rosenmüller organor. lachrymalium
partiumque externarum oculi humani descriptio
anatomica. Lips. 1797. 4.

↵
*).
[Seite 233]

v. Nev. Maskelyne’s Attempt to explain a Dif-
ficulty in the Theory of Vision, depending on
the different Refrangibility of Light; in phi-
losoph. Transact. Vol. LXXIX. p. 256.

↵
*).
[Seite 234]

v. J.H. Voigt in Magazin für Physik und Na-
turgeschichte T. V. P. III. p. 143.

↵
*).
[Seite 235]

Zinn de motu uveae 1757. in Commentat. socie-
tat. scientiar. Gottingens. Tom. I.

Fel. Fontana dei moti dell’ iride. Lucc.
1765. 8.

↵
*).
[Seite 236]

De aliis motum iridis explicandi rationibus
cfr. Troxler in Himly ophthalmol. Biblioth.
T. I. p. II. p. 21.

↵
*).
[Seite 237]

Pluribus de iis egi tam L. de generis humani va-
rietate natiua de. 3. pag. 274. quam didd. de ocu-
lis leucaethiopum.

↵
*).
[Seite 238]

H.W. Math. Olbers de oculi mutationibus in-
ternis. Gotting. 1730. 4.

Ever. Home in philos. Transact. 1795. P. I.

↵
**).
[Seite 238]

Commentat. societ. scient. Gottingens. T. VII.
p. 62. fig. II. f.g. h.

↵
*).
[Seite 239]

Humanum dico oculum; nam in quorundam
animalium oculis, quos ad manus habeo, pho-
cae v.c. et hystricis, verus et imaginarius
axis idem est, neruo optico corneae et pupil-
lae centro ex directo aduerso.

↵
**).
[Seite 239]

De quo pluribus Troxler l.c.T. II. P. II. p. 1.

↵
*).
[Seite 240]

In optica quaedam Boerhavii et Halleri
commentatur Abr. Gotth. Kaestner. Lips.
1785. 8. p. 7.

↵
**).
[Seite 240]

v. Giov. Bortolazzi sopra una cieca nata gua-
rita. Veron. 1781. 8. p. 99 sq.

↵
***).
[Seite 240]

W. Ch. Wells’s. Essay upon single vision with
two Eyes. Lond. 1792. 8.

↵
*).
[Seite 241]

cf. Lambert sur la partie photométrique de
l’Art du peintre in Mém. de l’acad. des scienc.
de Berlin a. 1768. pag. 80 sq.

↵
*).
[Seite 242]

Tob. Mayer experimenta circa visus aciem in
Commentar. soc. scient. Gottingens. Tom. IV.

↵
**).
[Seite 242]

de la Hire accidens de la vue pag. 375.

↵
***).
[Seite 242]

Gassendi vita Peireskii pag. 175 sq. ed. Ha-
gens. 1655. 4.

Franklin’s Letters on philos. subjects ad
calcem Ej. Exper. on electricity. Lond. 1769.
4. p. 469 sq.

Rob. War. Darwin experimenta noua de
spectris s. imaginibus ocularibus, quae obiectis
lucidioribus antea visis, in oculo clauso vel
auerso percipiuntur. Lugd. Bat. 1785. 4.

Er. Darwin Zoonomia T. I.

C. Himly in Biblioth. ophthalmolog. T. I.
P. II. p. 1.

↵
*).
[Seite 246]

cf. Winslow in Mém de l’ac. des scienc. de
Paris 1739.

↵
**).
[Seite 246]

Imo vero et ipsius vteri ad partum actionem
quibusdam calidi sanguinis animantibus quo-
dammodo sane voluntatis arbitrio obnoxiam
esse, aues docent incubantes, vtpote quas,
postquam oua ipsis ablata sunt, repetitis vici-
bus alia denuo ponere, vulgo constat.

↵
*).
[Seite 247]

Cheyne’s Treat. on nervous diseases p. 307 sq.

↵
**).
[Seite 247]

v. Sam. Lath. Mitchill on the gaseous oxyd
of azote etc. New-York 1795. 12. pag. 26.

it. Leop.Caldani in Memorie della acca-
demia di Mantova T. I. 1795. pag. 118.

↵
*).
[Seite 248]

cf. Rapport des Commissaires chargés par le
Roi de l’Examen du magnétisme animal. (– au-
ctore viro meliore fato digno, Jo. Sylv. Bail-
ly. –) Paris. 1784. 4. pag. 16.

↵
**).
[Seite 248]

cf. v.c. Th. Bartholinus in Act. Hafniensi-
bus a. 1676. Vol. IV. pag. 191.

↵
*).
[Seite 250]

Citharam pulsans, simulque tripudians, et can-
tillans, eodem tempore musculos circ. trecen-
tos exercet. G. Ent animadv. in Thrustoni
diatribam p. 130.

↵
*).
[Seite 251]

v.c. in Elephantiasi. cf. Ph. Gabr. Hensler
vom abendländischen Aussatze im Mittelalter
pag. 316.

[Seite 252]

Similis mutationis in aliis affectionibus
exempla curate descripta videsis in Heden-
daagsche Letter-Oefeningen. T. IV. P. II. p. 45.

it. in Mémoires de mathématique etc. présen-
tés à l’acad. des sciences de Paris T. VII. p. 301.

↵
*).
[Seite 252]

v. Thouret in Journal de Physique T. XXXVIII.
pag. 255.

G. Sm. Gibbes in philosophical Transactions
1794. pag. 169.

↵
*).
[Seite 253]

v. Ad. Murray de fascia lata. Vpsal. 1777. 4.

↵
*).
[Seite 254]

v. Fourcroy in Mémoires de l’acad. des scien-
ces de Paris 1785. pag. 392. et 1786. pag. 38.

↵
**).
[Seite 254]

Allini annotat. academicae L. IV. tab. V. fig. 2.

↵
***).
[Seite 254]

Hallerianam voco irricabilitatem non
quod primus detexerit eam Gottingensis scho-
lae sidus, qui ipse vir summus toties anteces-
[Seite 255] sorum suorum a Glissonii inde temporibus
de irritabilitate placita landauit, sed quod pri-
mus eandem pro dignitate prosequutus fuerit,
innumeris viuisectionibus illustrauerit, auxe-
rit, totiusque ab ipso ita instauratae doctrinae
summam in vniuersa oeconomia animali vim
et potentiam demonstrauerit; tum vero etiam
vt eandem a Gaubii irritabilitate distinguam,
qui vir meritissimus eam physiologicam vocem
ad morbosam sensilitatem solidi viui transtulit.

↵
*).
[Seite 255]

v. Haller de partibus c.h. irritabilibus in
Commentar. soc. sc. Gotting. T. II.

Et de iisdem in Nov. Commentar. Gotting.
T. IV.

Ex innumeris aliis de eodem capite auctori-
bus citasse sufficiat.

Zimmermann de irritabilitate. Gott. 1751. 4.

Oeder de eadem. Hafn. 1752. 4.

[Seite 256]

Jac. Eberh. Andreae (praes. Ph. Fr. Gme-
lin) de eadem. Tubing. 1758. 4.

Alios nonnullos iam passim diximus.

Vt et integras tres collectiones scriptorum
ad eandem facientium. (v. pag. 182.)

↵
*).
[Seite 258]

Maxime huc pertinent celebres lites de neruo-
rum in cordis motum potentia, de opii in cor
et neruos agendi ratione etc.

cf. praeter alia scripta egregia, passim alias
citata

Rob. Whytt’s Essay on the vital and other
involuntary motions of animals. Edinb. 1751.
8. et auctius in operibus ib. 1768. 4.

Jo. Aug. Unzer. erste Gründe einer Physiolo-
gie der eigentlichen thierischen Natur thieri-
scher Körper. Lips. 1771. 8.

↵
*).
[Seite 261]

Jo. H. v. Brunn experimenta circa ligaturas
neruorum in viuis animalibus instituta, Gotting.
1753. 4.

↵
*).
[Seite 262]

v. Jo. Stuart de systematis neruosi officiis.
Edinb. 1781. 8.

↵
**).
[Seite 262]

C.H. Pfaff über thierische Elektricität und
Reizbarkeit. Lips. 1795. 8. pag. 263.

↵
***).
[Seite 262]

Stenonis elementor. myologiae spee. Florent.
1667. 4. pag. 86.

↵
****).
[Seite 262]

v. Courten in philos. Transact. No. 335.
p. 500.

v. Haller in Commentar. soc. sc. Gotting.
T. IV. pag. 293.

↵
*).
[Seite 267]

Mém. de l’ac. des scienc. de Paris 1720.

↵
**).
[Seite 267]

P.J. Barthez nouvelle mechanique des mou-
vements de l’homme et des animaux. Carcass.
1798. 4.

↵
*).
[Seite 268]

Hinc v.c. inter omnia quae hactenus dissecui
animalia, nullum aliud tam mirando apparatu
ossiculorum sesamoideorum instructum reperi
quam talpam, vtpote cuius pedes antici pal-
mati fossorii numerosis gaudent id generis os-
siculis, actionem musculorum brachialium in
eo animanti subterraneo egregie facilitantibus.

↵
*).
[Seite 269]

Gilb. Blane on muscular motion pag. 51.

↵
*).
[Seite 270]

Pluribus de eo argumento disserui in medie.
Bibliothek Vol. II. pag. 407.

↵
*).
[Seite 271]

cf. praeter auctores infra laudandos Er. Dar
win Zoonomiae T. I. sect. XVIII.

↵
*).
[Seite 272]

Singularia de eo obseruata refert de Pauw in
Recherches sur les Egyptiens et les Chinois T. II.
pag. 159.

↵
*).
[Seite 273]

Etsi lethargicus torpor hybernus Marmotae al-
pinae, criceti, totque aliorum mammalium
brutorum multimode a periodico nocturno
somno de quo hic agitur, differat; vtriusque
tamen phaenomeni tam symptomata quam
caussas remotiores egregie inuicem conuenire
et vicissim alterum ab altero illustrari, nupe-
rorum de mirando isto torpore obseruationes
docuere.

cf. v.c. Sulzer Naturgeschichte des Hamsters
pag. 162.

Spallanzani sur la respiration. Genev.
1803. 8.

Mangili et C. Ul. von Salis in huj. et
Steinmüller Alpina T. IV. 1809.

Cuvier Analyse des Travaux de la Classe
physique de l’Institut a. 1807.

↵
*).
[Seite 275]

Adeant quorum interest alias de caussis somni
sententias noscendi et inuicem comparandi

M. de Grimaud Mémoire sur la nutrition.
Petrop. 1789. 4. pag. 194.

Arn. Wienholt in Heilkraft des thierischen
Magnetismus T. II. pag. 439.

H. Nudow Versuch einer Theorie des Schlafs.
Regiom. 1791. 8.

Steph. Gallini ad calcem Ej. Saggio d’Os-
servazioni sui nuovi progressi della Fisica del
corpo umano. Patav. 1792. 8.

Mauduit ap. Fourcroy in medecine éclai-
rée etc. T. IV. pag. 273.

J. Chr. Reil functiones organo animae pe-
culiares. Hal. 1794. 8. pag. 108.

L.H. Chr. Niemeyer Materialien zur Er-
regungstheorie. Goett. 1800. 8. pag. 71.

Troxler Versuche in der organischen Phy-
sik. pag. 435.

Brandis Pathologie pag. 534.

↵
*).
[Seite 276]

v. Ej. Observations on Man Vol. I. pag. 48.

↵
*).
[Seite 278]

cf. Kant Critik der Urtheilskraft pag. 298. et
Anthropologie pag. 80.

↵
**).
[Seite 278]

v.F. Xav. Mezler von der schwarzgallichten
Constitution pag. 80.

↵
***).
[Seite 278]

cf. Locke’s Ess. concerning human understan-
ding Vol. I. pag. 74. ed. Lond. 1726. 8.

↵
*).
[Seite 279]

cfr. v.c. quae de se ipso retulit huc facientia
Hollmann pneumatolog. psycholog. et theol.
natural. Gotting. 1780. 8. pag. 196.

↵
**).
[Seite 279]

Beattie dissertations moral and critical, Lond.
1783. 4. pag. 217.

↵
*).
[Seite 280]

G. Gottl. Richter de statu mixto somni et vi-
giliae quo dormientes multa vigilantium munera
obeunt. Gotting. 1756. 4.

Wienholt l.c. vol. III. P. I. pag. 10.

↵
*).
[Seite 283]

cf. post innumeros alios de diuturna inedia au-
ctores, Jac. Barthol. Beccarius in Commen-
tar. instituti Bononiens. T. II. P. I.

it. Flor. Jac. Voltelen memorab. apositiae
septennis hist. LB. 1777. 8.

↵
*).
[Seite 284]

v.G. Baker in medical Transact. publ. by the
College of Physic. in Lond. Vol. II. p. 265 sq.

↵
**).
[Seite 284]

J.W. Neergaard vergleichende Anatomie und
Physiologie der Verdauungswerkzeuge der Säu-
gethiere und Vögel. Berol. 1806. 8. pag. 244.

↵
***).
[Seite 284]

Gassendi ep. ad Jo. Bapt. v. Helmont.
Oper. ed. Florent. 1727. fol. T. VI. p. 17. Al.
Monro sen. in Essay on comparative Anatomy
pag. 17.

↵
****).
[Seite 284]

Jo. Wallis in philos. Transact. No. 269.

↵
*).
[Seite 285]

sur l’origine de l’inégalité parmi les hommes
p. 196 sq.

↵
**).
[Seite 285]

de l’homme T. II. p. 17.

↵
*).
[Seite 286]

Singularis est Broussoneti sententia, qui, dum
molares hominis dentes propius ab illis her-
biuororum abesse putat, incisores contra eius
et caninos magis ad illos carniuororum acce-
dere, ex numero molarium collato cum illo
reliquorum dentium, concludit, rationem vi-
ctus vegetabilis cui natura destinauerit ho-
minem esse ad portionem victus animalis =
20:12.

At enim vero, hac ratione posita, sequere-
tur tenellos infantes, (vtpote quibus bini tan-
tum sunt in cuiusuis maxillae latere dentes
molares,) ad longo maiorem portionem victus
animalis destinatos esse quam adultum homi-
nem, siquidem in ipsis numerus molarium
lacteorum se habet ad illum reliquorum den-
tium = 8:12.

↵
*).
[Seite 288]

cf. coniunctissimi Heyne opuscula academica
Vol. I. pag. 366 sq.

↵
**).
[Seite 288]

Adanson in Mém. de l’acad. des scienc. de Pa-
ris a. 1778. pag. 26.

↵
***).
[Seite 288]

Fil. Salv. Gily Saggio di fioria Americana
Vol. IV. pag. 120.

↵
****).
[Seite 288]

Gius. Ant. Pujati reflessioni sul vitto Pita-
gorico. Feltr. 1751. 4.

↵
*****).
[Seite 288]

(de Klingstaedt) Mém. sur les Samojedes
et les Lappons 1762. 8.

↵
******).
[Seite 288]

Curtis in Philos. Transact. Vol. LXIV.
P. II. pag. 381. 383.

↵
*).
[Seite 289]

Jo. Winter ap. Hakluyt principal naviga-
tions of the English nation Vol. III. pag. 751.

↵
*).
[Seite 290]

Plerisque inquam; nam vt singularium homi-
num exempla taceam, quibus subinde inciso-
res obtusos esse videmus, id notasse liceat, me
in pluribus mumiarum craniis dentes istos
primores crassa et obtusa corona praeditos vi-
disse. Et cum eadem crania, quae huiusmodi
memorabilem varietatem prae se ferebant, quod
ad vniuersam figuram et habitum singulari isti
et fallere nesciae antiquissimae Aegyptiorum
physiognomiae egregie responderent, quam in
idolis, sarcophagis, et statuis veteris Aegypti
cernere licet, probabile sane videri posset,
[Seite 291] fuisse eam peculiarem dentium formam (situe
ex victus ratione aliaue eiusmodi caussa orta)
antiquissimis Aegyptiis propriam, ita vt
gentilitiae notae, fortasse etiam characteris
loco haberi possit, quo vetustissimas et maxime
genuinas mumias e similibus serioris aeui fu-
neribus medicatis, distinguere liceat. – Pluri-
bus de his egi in philosophical Transactions
a. 1794. P. II. pag. 184.

↵
†).
[Seite 293]

J. Barth. Siebold historia systematis sali-
valis Jen. 1797. 4. c. tab aen.

↵
*).
[Seite 293]

Pringle on the diseases of the army. Append.
pag. XLVIII. L. LXI. sq. edit. Lond. 1765. 4.

↵
**).
[Seite 293]

v. de Courcelles icones musculorum capitis
tab. I. g.h.

↵
***).
[Seite 293]

Stenonis obseruationes anatomicae p. 20.

↵
*).
[Seite 294]

de Courcelles l.c. tab. II. t.t.

↵
**).
[Seite 294]

Whartonis adenographia p. 120.

↵
***).
[Seite 294]

de Courcelles tab. V. g.g.g.

↵
****).
[Seite 294]

Rivinus de dyspepsia Lips. 1678. 4.

Aug. Fr. Walther de lingua humana ib.
1724. 4.

↵
*****).
[Seite 294]

Nuckii sialographia p. 29 sq.

↵
*).
[Seite 295]

de Courcelles l.c. tab. IV. e.e.e.

↵
*).
[Seite 296]

Fr. Bern. Albinus de deglutitione. LB. 1740. 4.

P.J. Sandifort deglutitionis mechanismus.
Lugd. Batav. 1805. 4.

↵
**).
[Seite 296]

Eustachii tab. XLII. fig. 4. 6.

Santorini tab. posthum. VI. fig. 1.

B.S. Albini tab. musculor. XII. fig. 23. 24.

↵
*).
[Seite 297]

J.C. Rosenmüller icones chirurgico-anato-
micae Fasc. I. Vinar. 1805. fol.

↵
**).
[Seite 297]

Littre in Mém. de l’ac. des sc. de Paris. a.
1718. tab. XV.

↵
***).
[Seite 297]

Santorini tab. posthum. IV–VI. fig. 2. – et VII.

B.S. Albini tab. musculor. XII. fig. 11. 27. 28.

↵
*).
[Seite 298]

B.S. Albini annotat. acad. L. III. tab. III.
fig. 1. n.

↵
*).
[Seite 299]

v. Matth. van Geuns in Verhandelingen van
de Maatschappye te Haarlem T. XI. p. 9 sq.

Jan. Bleuland observ. de structura oeso-
phagi. LB. 1785. 4.

↵
*).
[Seite 301]

Eustachii tab. X. fig. 1. 2. 3.

Ruysch thes. anat. II. tab. V fig. 1.

Santorini tab. posth. XI.

↵
*).
[Seite 302]

Vesalius de c.h. fabrica L. V. fig. 14. 15.

↵
**).
[Seite 302]

Id. l.c. fig. 2.

↵
*).
[Seite 303]

cf. post Hallerum Bertinus in Mém. de l’ac.
des sc. de Paris a. 1761.

↵
*).
[Seite 304]

Ruysch thes. anat. II. tab. V. fig. 2. 3. 4.*

↵
**).
[Seite 304]

v.G. Fordyce on the digestion of food p. 12.
59. 191.

↵
*).
[Seite 305]

Walter tab neruor. thorac. et abdom. tab. IV.

↵
**).
[Seite 305]

Jo. H. Rahn mirum inter caput et viscera abdo-
minis commercium. Gotting. 1771. 4.

[Seite 306]

Dit. Vegens de sympathia inter ventricu-
lum et caput. LB. 1784. 4.

Wrisberg in commentat. societ. scientiar.
Gottingens. T. XVI.

↵
*).
[Seite 306]

Ed. Stevens de alimentorum concoctione. Edinb.
1777. 8.

Laz. Spallanzani Dissertazioni di fisica
animale e vegetabile. Mutin. 1780. 8. Vol. I.

↵
**).
[Seite 306]

cf. Veratti in Comment. instituti Bononiens.
Tom. VI.

↵
*).
[Seite 307]

Quid quod et in funero ipsum ventriculum
tunc inertem et vi sua vitali orbum subinde
macerare et quasi digerere videtur. cfr. Jo.
Hunter on the digestion of the stomach after
death. in philos. Transact. Vol. LXII.

↵
**).
[Seite 307]

cf. Ion. Doellinger Grundriss der Naturlehre
des menschlichen Organismus pag. 88.

↵
*).
[Seite 308]

cf. Wepferi cicutae aquaticae historia et noxae;
innumeris locis.

↵
*).
[Seite 309]

cfr. Jo. Walaeus de motu chyli pag. 534. ed.
LB. 1651. 8.

↵
*).
[Seite 310]

H. Palm. Leveling diss. sistens pylorum etc.
Argent. 1764. 4. recus. in Sandiforti thes.
Vol. III.

↵
*).
[Seite 311]

Laur. Claussen de intestini duodeni situ et
nexu. Lips. 1757. 4. recus. in Sandiforti thes.
Vol. III.

Et huius ipsius cl. Leidensis Professoris ta-
bulae intestini duodeni. LB. 1780. 4.

↵
*).
[Seite 312]

de chyli a faecibus aluinis secretione. LB. 1659. 4.

↵
**).
[Seite 312]

de succi pancreatici natura et vsu. ib. 1664. 12.

↵
***).
[Seite 312]

pro veteri medicina. ib. 1670. 12.

↵
****).
[Seite 312]

de purgantium medicamentorum facultatibus.
ib. 1672. 8.

↵
*).
[Seite 313]

Obseruationum anatomicar. collegii priuati Am-
stelodamens. P. II in quibus praecipue de pis-
cium pancreate eiusque succo agitur. Amst.
1673. 12.

↵
**).
[Seite 313]

Experimenta noua circa pancreas. Amst. 1683. 8.

↵
***).
[Seite 313]

Santorini tab. posthum. XIII. fig. 1.

↵
*).
[Seite 315]

Eustachii tab. XI. fig. 3. 4.

Ruysch thes. anat. IX. tab. IV.

Santorini tab. posth. XI.

↵
**).
[Seite 315]

J. Bleuland icon hepatis foetus octimestris.
Traj. ad Rhen. 1789. 4.

F.L.D. Ebeling de pulmonum cum hepate
antagonismo. Goett. 1806. 8.

↵
*).
[Seite 316]

in quo tamen duplicem substantiam, alteram
medullarem, corticalem alteram, distinguit
cl. Autenrieth in Archiv für die Physiol.
T. VII. pag. 299.

↵
**).
[Seite 316]

Walter tab. IV.

↵
***).
[Seite 316]

Maur v. Reverhorst de motu bilis circulari
eiusque morbis tab. I. fig. 1. 2.

Ruysch ep. problem. V. tab. VI.

Werner et Feller descriptio vasor. lacteor.
atque lymphaticor. Fascic. I. tab. III. et IV. etsi.
in easdem icones animaduertit Fr. Aug. Wal-
ter annotat. academicar. p. 191 sq.

Mascagni tab. XVII. XVIII.

↵
****).
[Seite 316]

v. Haller icones anat. fascic. II. tab. II.

↵
*).
[Seite 317]

Glissonii anatomia hepatis p. 305 sq. ed. 1659.

↵
**).
[Seite 317]

De venar. arteriarumque dissectione p. 109. ed.
Oper. Basil. 1562. Cl. I.

↵
*).
[Seite 318]

Nest. Maximeow. Ambodick. de hepate. Ar-
gent. 1775. 4.

↵
*).
[Seite 319]

de viscerum structura pag. 11. ed. Lond. 1669.

↵
**).
[Seite 319]

quae nuperum asseclam nacta est Rich. Powell
on the Bile and its Diseases. Lond. 1801. 8.

↵
*).
[Seite 321]

Boui aliisque brutis praeterea peculiares ductus
sunt hepato-cystici, quibus felleus latex ex
ipso iecore in vesicam defertur. v. obseruat.
anatom. collegii priuati Amstelodamens. P. I.
Amst. 1667. 12. p. 16 fig. 7.

it. Perrault Essays de Physique T. I. pag.
339. tab. II.

Temere autem eiusmodi ductus humano quo-
que hepati tribuere sategerunt nonnulli. v.c.
de Haën in rat. medendi contin. P. II. p. 46 sq.
tab. X. fig. 1.

it. Pitschel in anat. und chirurg. Anmerk.
Dresd. 1784. 8. tab. I.

cf. pluribus Rud. Forsten quaestiones se-
lectas physiologicas. Lugd. Batav. 1774. 4.
pag. 22.

↵
*).
[Seite 322]

Ruysch epist. problem. quinta tab. V. fig. 3.

↵
**).
[Seite 322]

Vicq-d’Azyr, in oeuvres T. V. pag. 343.

↵
***).
[Seite 322]

Casp. Fr. Wolff in Act. Acad. scient. Pe-
tropol. a. 1779. P. II.

↵
*).
[Seite 323]

Caldesi osservaz. intorno alle Tartarughe tab.
II. fig. 10.

inprimis vero Wolffius, modo laudatus,
l.c. P. I. tab. VI.

it. Fr. Aug. Walter l.c. tab. I.

↵
**).
[Seite 323]

Caldani institut. physiolog. pag. 364 sq. ed.
Patav. 1778. 8.

↵
*).
[Seite 324]

v. Reverhorst l.c. tab. II. fig. 4.

Ruysch l.c. tab. V. fig. 4.

Werner et Feller l.c. tab. II. fig. 5.

Mascagni tab. XVIII.

↵
*).
[Seite 325]

De coloris in bile varietate v. Bordenave ana-
lyse de la bile in Mém. présentés etc. T. VII.
p. 611. 617.

↵
**).
[Seite 325]

Joach. Ramm de alcalina bilis natura. Ien.
1786. 4.

Jo. Fr. Straehl de bilis natura. Gotting.
1787. 8.

Gu. Mich. Richter experimenta circa bilis
naturam. Erlang. 1788. 4.

↵
*).
[Seite 326]

Thenard in Mémoires de la Société d’Arcueil T. I.

↵
*).
[Seite 327]

Ej. experimentor. ad veriorem cysticae bilis in-
dolem explorandam captorum Sect. I. Gotting.
1764. 4.

↵
**).
[Seite 327]

Paucos e multis citasse sufficiat:

Spielmann de natura bilis. Argent. 1767. 4.

Gfr. Gysb. ten Haaf de bile cystica. LB.
1772. 4.

G. Chr. Utendörfer exper. de bile. Ar-
gent. 1774. 4.

Dav. Willink consideratio bilis. LB. 1778. 8.
Seb. Goldwitz neue Vers. zu einer wahren
Physiol. der Galle. Bamberg. 1785. 8.

↵
***).
[Seite 327]

Marherr praelect. in Boerhaavii institut.
Vol. I. p. 463. 478. ed. 1785.

↵
*).
[Seite 328]

Chr. L. Werner (Praes. Autenrieth) expe-
rimenta circa modum, quo chymus in chylum
mutatur. Tubing. 1800. 8.

↵
**).
[Seite 328]

v.G. Fordyce on the digestion of food pag. 70.

↵
*).
[Seite 329]

Quicquid ad sua vsque tempora de liene inno-
tuerat, studiose collegit, et succincte exhibuit
Car. Drelincourt sil. de lienosis ad calcem
opusculor. Patris, ex ed. Boerhaavii p. 710 sq.

Tum vero cf. Chr. Lud. Roloff de fabrica
et functione lienis. Frf. ad Viadr. 1750. 4.

↵
**).
[Seite 329]

Walter tab. III. G.

Mascagni tab. XIV. P.

↵
***).
[Seite 329]

v. Sandifort in Natuur en genees-kundige
Bibl. Vol. II. p. 345 sq.

↵
*).
[Seite 331]

v. Lobstein diss. nonnulla de liene sistens. Ar-
gent. 1774. 4.

↵
*).
[Seite 332]

Singulares et paulo paradoxas Hewsonis, viri
ceteroquin praestantissimi, opiniones de fun-
ctione lienis, cuius vasa lymphatica pro du-
ctibus excretoriis habet etc. v. in opere eius
posthumo, cui tit. Experimental Inquiries P.
the 3d. Lond. 1777. 8. C. II. S. XLV sq. XCV sq.

↵
*).
[Seite 334]

J.H. Schulze de splene canibus exciso. Hal.
1735. 4.

↵
**).
[Seite 334]

Vinc. Malacarne in Memorie della Soc. Ita-
liana T. VIII. P. I. pag. 233.

A. Moreschi del vero e primario uso della
milza. Mediol. 1803. 8.

↵
*).
[Seite 335]

Ever. Home in philosoph. Transact. 1808.

↵
**).
[Seite 335]

v.c. habitus lienis in iis calidi sanguinis ani-
mantibus quae potus abstemiae natura sua nun-
quam bibunt; aut in bisulcis quibus splen
rumini s. ipsi isti magno ventri adhaeret, qui
crudum tantum victum, nunquam vero potum
admittit, siquidem huic aditus ad hunc ven-
trem mirando mechanismo notissimo semica-
nalis ab oesophago ad omasum tendentis, prae-
clusus est.

↵
*).
[Seite 336]

Eustachii tab. IX.

Halleri icones anat. fasc. I. tab. IV. K. M.
– et colicam appendicem quam ipsa Gottingae
a. 1740. indagauerat, ib. R.

Rob. Steph. Henrici descript. omenti c. icone
noua. Hafn. 1748. 4.

↵
**).
[Seite 336]

Eustachii tab. X. fig. 1. G. H.

Haller l.c.Q.

↵
*).
[Seite 339]

Walter tab. II. m.m.m.

↵
**).
[Seite 339]

Bidloo anatomia hum. corporis tab. XXXIX.
fig. 6. C.C.C.D.D.D.

↵
***).
[Seite 339]

Similes appendiculas haud ita pridem etiam
in vteri non grauidi, sed qui ante pepererat,
ea superficie quae peritonaeo vestitur, obseruaui.

↵
****).
[Seite 339]

v. Chaussier in Mémoires de l’acad. de Di-
jon 1784. Semestr. II. pag. 95.

↵
*).
[Seite 341]

Chr. Bernh. Albini Specimen anat. exhibens
nouam tenuium hominis intestinor. descriptio-
nem. LB. 1724. 8.

↵
*).
[Seite 343]

B. S. Albini annotat. acad. L. II. tab. IV. fig. 1. 2.

↵
**).
[Seite 343]

Eustachii tab. XXVII. fig. 2. 4.

↵
***).
[Seite 343]

B. S. Albini diss. de arteriis et venis intesti-
norum hominis c. icon. colorib. distinct. LB.
1736. 4.

Ej. annotat. acad. L. III. tab. I. II.

↵
****).
[Seite 343]

Kerkringii spicilegium anatomicum tab.
XIV. fig. 1. 2.

↵
*).
[Seite 344]

Circ. ad 500,000 contineri tenui intestino adulti
hominis, Lieberkühnii ratio est.

↵
**).
[Seite 344]

De fabrica et actione villorum intestinor. te-
nuium hominis. LB. 1745. 4.

Jan. Bleuland descriptio vasculorum in in-
testinorum tenuium tunicis. Vltraj. 1797. 4.

R.A. Hedwig disquisitio ampullarum Lie-
berkühnii. Lips. eod. 4.

C.A. Rudolphi anatomisch-physiologische
Abhandlungen. Berol. 1802. 8. pag. 39.

↵
*).
[Seite 345]

Jo. Conr. a Brunn glandulae duodeni s. pan-
creas secundarium. Frf. 1715. 4. fig. 1.

↵
**).
[Seite 345]

Jo. Conr. Peyer de glandulis intestinorum.
Scafhuf. 1677. 8. maxime fig. 3.

↵
***).
[Seite 345]

Lieberkühn l.c.p. 17. tab. III.

↵
*).
[Seite 346]

aliter vero sentientem v. cl. Rudolphi l.c.p. 212.

↵
**).
[Seite 346]

Et hae quidem aphthae intestinales vt ouum
ouo simillimae erant iis tuberculis, quae J.
Sheldon opere infra citando tab. I. pro am-
pullulis chylo turgentibus exhibuit.

↵
***).
[Seite 346]

De purgantium medicamentor. facultatibus.
pag. 509. – tab. IV.

↵
*).
[Seite 347]

Benj. Schwartz de vomitu et motu intestino-
rum. LB. 1745. 4.

Jac. Foelix de motu peristaltico intestino-
rum. Trevir. 1750. 4.

↵
*).
[Seite 348]

cf. egregias obseruationes et experimenta A.E.
Ferd. Emmert in Archiv für die Physiologie T.
VIII. p. 145.

↵
**).
[Seite 348]

Colorem faecum biliosum ab ipsa excrementi-
tia bilis parte deriuandum esse supra (§. 387.)
iam dictum est. In ieiuno quidem bilis ad-
huc integra aequabili intestinali pulti admixta,
ideoque dispersa quasi et diluta genuinum suum
colorem exhibere nequit: postquam vero vlte-
viore progressu in binas partes secessit, altera
[Seite 349] earum, excrementitia nempe, faecibus prae-
cipitatis admixta, et quasi denuo concentrata,
pristinum nunc colorem monstrat, eundem-
que faecibus ipsis impertit.

Aliter quidem de origine biliosi faecum ileo
contentarum coloris sentit C. F. Wolff (in
Act. Petropolit. a. 1779. P. II. p. 245) cum no-
vam portionem bilis circa ieiuni sines acce-
dere arbitratur, exhalando de vesica fellea,
penetrandoque in hac sede in intestinum et in
intestini contenta; quae diuersa forte a bile
choledochi, certe non ita cum faecibus, vt
illa cum chymo misceatur, dum proprium
suum colorem ad anum vsque conseruet, vera-
que adeo bilis permaneat.

At enim vero, praeterquam quod in promptu
caussa sit, quare non prius quam chymus et
bilis ipsa in partes suas secesserint, color iste
obseruari possit, dubium mihi adhuc videtur
num vnquam in homine viuo et sano fel ex
cystide sua exhalare et in vicinum intestinum
penetrare possit; cum sane in funeribus recen-
tissimis et fere adhuc calentibus vix bile tincta
viderim vicina intestina, quae praeterlapsis
pluribus post mortem horis aut diebus, late
et saturate bilioso pigmento infecta obseruaui,
quando nunc atonica et iners vesica conten-
tum fel iniquius retinebat, idemque membra-
nas eius largius transsudans vicinas regiones
inquinabat.

↵
*).
[Seite 350]

Haller de valuula coli. Gotting. 1742. 4. –
recus. in Oper. minor. T. I. p. 580 sq.

Jo. Mich. Röderer de valuula coli. Argent.
1768. 4.

↵
**).
[Seite 350]

Notissimi sunt de vero memorabilis huius val-
vulae inuentore, auctorum dissensus, de qui-
[Seite 351] bus adeant quorum interest, Halleri elementa
T. VII. P. I. pag. 142.

Certus interim scio, diu ante eorum tem-
pora quibus egregium illud inuentum vulgo
tribuitur, id ipsum ad amussim cognitum et
perspectum fuisse viro summo et de humana
anatome immortaliter merito Gabr. Fallo-
pio. Extat enim eius codex quidam anecdo-
tus in Bibliotheca academiae nostrae, in quo
praeter alia continetur quoque Ej. anatomia
simiae, vbi in demonstratione publica Patavii
habita d. 2. Febr. a. 1553. valuulae coli stru-
cturam et vsum sequentibus explicat: ‘“Coeci
vsus est in simiis ne regurgitet cibus ad partes
superiores cum prona incedunt: quodque hic
vsus sit, signum est, quia si in rectum aqua
immittatur, aut flatus, perueniet in coecum,
non transgredietur autem crassa. At si supe-
rius immittatur, pertransiet. Ratio est: quia
ad insertionem ilei plicae sunt duae quae in in-
flatione et repletione comprimuntur, vt in corde
fit, et prohibent regressum: vnde nec clysteria
possunt peruenire ad partes illas et pertransire,
ita vt eiiciantur per vomitum in homine, nisi
debilibus et morbo existentibus intestinis.”’

↵
*).
[Seite 351]

Recentis et intemeratae valuulae iconem exhibet
B.S. Albinus annotat. acad. L. III. tab. V. fig. 1.

Flatu vero et exsiccatione mutatam v. in
Santorini tab. posth. XIV. fig. 1. 2.

↵
*).
[Seite 352]

Lieberkühn de valuula coli et vsu processus
vermicularis. LB. 1739. 4.

Joach. Vosse de intestino coeco eiusque ap-
pendice vermiformi. Gotting. 1749. 4.

↵
*).
[Seite 353]

Eustachii tab. X. fig. 2. 4. 5.

↵
*).
[Seite 354]

v. omnes has partes ex vtroque sexu in Santo-
rini tab. posth. XVI. et XVII.

↵
*).
[Seite 355]

Vberrimum indicem scriptorum qui de hoc
capite egerunt v. apud Sömmerring de mor-
bis vasorum absorbentium corporis humani. Fran-
cof. 1795. 8.

↵
*).
[Seite 357]

Philos. Transact. N. 143. collato N. 275.

↵
*).
[Seite 358]

Boerhaavii et Ruyschii de fabrica glandu-
lar. opusculum. LB. 1722. 4. p. 81.

↵
*).
[Seite 359]

Mascagni tab. XVI.

↵
**).
[Seite 359]

v. Nuckii de inuentis nouis ep. anatomica. p. 146 sq.

↵
*).
[Seite 361]

v. Jac. Rezia specim. obseruat. anatomicar. et
pathologicar. Ticini. 1784. 8. pag. 18.

↵
**).
[Seite 361]

Werner et Feller l.c.p. 12 sq.

↵
*).
[Seite 362]

Elegans est experimentum, quod quidem primo
intuitu vtis istis chyli clandestinis fauere vi-
detur, et cuius notitiam cl. Leop. M.A. Cal-
danio debeo; vbi agno aut hoedo bene antea
pasto, duplex iniicitur vinculum; alterum
scil. venae, quae ipsi est pro sinistra subclauia:
alterum, idemque quam arctissimum mesente-
rio ad ipsam eius prope lumborum vertebras
originem. Egregie tunc conspicua redduntur
lactea et lymphatica quae vtrique vinculo in-
teriacent; tum et lymphatica ex artubus infe-
rioribus adscendentia. Tum vero momento
primo intumescunt etiam lactea in ipso me-
senterio inter intestina et vinculum decurren-
tia; sed paulo post eadem deplentur et quasi
euaneseunt, ita vt visui plane se subducant.

Verum singulare hocce phaenomenon mihi
quidem non tam ex clandestino quodam chyli
ex vasis lacteis in vicinas venas sanguiferas
secessu, quam exinde deriuandum videtur, quod
ista lactea istis sub circumstantiis non obstan-
tibus valuulis suis contentum chylum retro-
grado motu in ipsum intestinorum cauum re-
pulerint.

Pluribus cf. de hoc argumento B. Nath.
Gottl. Schregeri fragmenta anatomica et
physiologica Fasc. I. Lips. 1791. 4. pag. 26.

Flor. Caldani in Reflessioni sopra alcuni
punti di un nuovo sistema de’ vasi assorbenti
etc. Patav. 1792. 8. pag. 58.

[Seite 363]

et auunculi quem modo laudauimus, Leop.
M.A. Caldani commentationem in Memorie
lette nell’ Accad. di Padova. 1804. 4.

↵
*).
[Seite 363]

Sheldon l.c. tab. V.

↵
**).
[Seite 363]

v. Halleri obseruationes de ductu thoracico
in theatro Gottingensi factae. Gotting. 1741. 4.

B.S. Albini tabula vasis chyliferi. LB. 1757.
fol. max.

Mascagni tab. XIX.

↵
***).
[Seite 363]

cf. v.c. Jo. Chrph. Bohlii viae lacteae c.h.
historia naturalis. Regiom. 1741. 4.

Sömmerring in Commentat. Soc. scient. Got-
tingens. T. XIII. pag. 111.

↵
*).
[Seite 364]

v. Halleri Opera minora Vol. I. tab. XII.

↵
*).
[Seite 365]

cf. praeter alios passim citatos et adhuc citan-
dos Jo. Fb. Meckel de vasis lymphaticis glan-
dulisque conglobatis. Berol. 1757. 4.

cl. Alex. Monro fil. de venis lymphaticis
valuulosis. ib. eod. 8.

↵
**).
[Seite 365]

W. Hunter’s medical commentaries. P. I. p. 5 sq.

↵
*).
[Seite 366]

Mascagni tab. I. II. III.

Jo. Gottl. Haase de vasis cutis et intestino-
rum absorbentibus etc. Lips. 1786. fol. tab. I.

↵
*).
[Seite 367]

cfr. de memorabili hac differentia J. Fr. Lucr.
Albrecht commentatio (praemio Regio or-
[Seite 368] nata) in qua proponitur recensus eorum alimen-
tor. et medicaminum, quibus, siue tubo alimen-
tario sint ingesta, siue communibus corporis
integumentis applicata, ingressus in systema
vasor. sanguiferor. aut concessus a natura, aut
negatus sit. Gotting. 1806. 4.

↵
*).
[Seite 368]

Conr. Ger. Ontyd (praes. Seb. Just. Brug-
mans) de causa absorbtionis per vasa lympha-
tica. Lugd. Bat. 1795. 8. pag. 45.

↵
*).
[Seite 370]

cfr. praeter alios Valer. Lud. Brera anatri-
psologia ed. 4. Pav. 1799. II vol. 8.

A.J. Chrestien de la methode iatroliptice.
Montpell. 1803. 8.

↵
*).
[Seite 371]

Decade I. collectionis meae craniorum diuersar.
gentium illustratae pag. 27.

↵
*).
[Seite 372]

Ambages istas rite perpendenti quibus prouida
vtitur natura ad subigendos et assimilandos
humores resorbtos, antequam vitali sanguinis
fluento admisceantur, et ab alteri parte dira
symptomata, palpitationes cordis, conuulsio-
nes etc. cogitanti quae vel exiguae portionis,
insontis alias liquidi, in sanguinem ope chir-
urgiae infusoriae immissionem sequintur, ma-
gis sane magisque persuasum videbitur nullam
esse venarum sanguiferarum resorbtionem vl-
lius heterogenei laticis, praeter ipsissimum
sanguinem (v.c. in erectione membrorum
quorundam, placentae functione etc.): – et
ad lymphaticum systema pertinere eas ab-
sorbtiones, quas Hallerus venis rubris tri-
buere sategit, de c.h. functionib. Vol. I.
p. 281 sq.

↵
*).
[Seite 373]

Nuckii adenographia curiosa. LB. 1696. 8.

↵
*).
[Seite 377]

Et quidem ex Cuvierii sententia praesertim
ad chyli in partem sanguinis lymphaticam s.
fibrosam, metamorphosin. v. Ej. Leçons d’a-
natomie comparée T. I. pag. 91. T. IV. pag. 304.

cf. etiam Thomson’s System of Chemistry
T. IV. pag. 497.

et Bostock libro supra ad caput de respi-
ratione, laudato.

↵
*).
[Seite 380]

‘“Nutritio sane videtur esse veluti continuata
quaedam generatio”’ pridem monente acutis-
simo Ent libro supra ad p. 250. laudato.

↵
*).
[Seite 381]

Th. Young de corporis humani viribus conser-
vatricibus. Gotting. 1796. 8.

Flor. Jac van Maanen de natura humana
sui ipsius conseruatrice ac medicatrice. Har-
derv. 1801. 8.

↵
**).
[Seite 381]

cf. viri summi Jo. Bernoulli diss. de nutri-
tione. Groning. 1669. 4. qua istam perpetuam
etsi insensibilem solidorum tum iacturam tum
reparationem tanti aestumat, vt quouis ad
summum triennio integrum corpus et destru-
ctum et denuo renatum dicere liceat.

↵
***).
[Seite 381]

v.J. Chr. Kemme Beurtheilung eines Beweises
vor die Immaterialität der Seele aus der Me-
dicin. Hal. 1776. 8.

it. Ej. Zweifel und Erinnerungen wider die
Lehre der Aerzte von der Ernährung der fe-
sten Theile. ibid. 1778. 8.

↵
*).
[Seite 382]

De hac ossium mutabilitate pluribus egi in
operis osteologici ed. 2. pag. 26. et. al.

↵
*).
[Seite 383]

v. post alios G.L. Koeleri experimenta circa
regenerationem ossium. Gotting. 1786. 8.

Alex. Herm. Macdonald de necrosi ac
callo. Edinb. 1799. 8.

↵
**).
[Seite 383]

Ne quidem corium vere reproduci non tan-
tum aeuiternae eius cicatrices testari videntur
[Seite 384] (nam de his aduersarii contendunt non ma-
teriem ipsarum perennare, sed saltem formam,
quae nempe perpetua appositione nouarum
particularum in locum absorptarum et detri-
tarum conseruetur) sed multo magis lineae et
figurae acupunctura in cutem pictae singulari
artificio, quod barbara Vtahitensium voce ta-
toware dicitur, et multifariis pigmentis, car-
bonaceo inquam puluere, cineribus, fuligine,
aut plantarum succis, aut felle bubulo etc. colo-
rem perennem, modo caeruleum, modo rubrum
corio impertit, aeque perennem ac ipsae qui-
bus tenacissime inhaerent ciatriculae; cum
contra rubiae tinctorum pigmentum cuius
modo meminimus, ex ossibus, perpetuae re-
nouationi obnoxiis, facillime et breui tem-
poris spatio resorbeatur.

↵
*).
[Seite 386]

v. Zwo Abhandlungen über die Nutritionskraft
welche von der Acad. der Wiss. in St. Peters-
burg den Preiss getheilt erhalten haben. Pe-
trop. 1789. 4.

de Grimaud Mém. sur la Nutrition qui
a obtenu l’accessit. ibid. eod. 4.

Steph. J. P. Housset de eodem argumento
(ad eandem Academiam) in Ej. Mémoires
physiologiques et d’hist. naturelle. Auxer. 1787.
8. T. I. pag. 97.

↵
*).
[Seite 387]

J. Robertson on the specific gravity of living
men in philos. Transact. Vol. L. P. I. p. 30 sq.

↵
*).
[Seite 388]

cf. Fouquet de secretione in Lexici encyclo-
paedici Parisini T. XIV.

Fr. L. Kreysig de secretionibus Spec. I. II.
Lips. 1794 sq. 4.

↵
*).
[Seite 392]

De ea secretionis ratione nuper diuersimode
a physiologis disputatum est: aliis quippe as-
serentibus omnem humorum e sanguineo penu
separationem vnice per poros, et quidem in-
organicos vasorum sanguiferorum persici; aliis
contra pororum secernentium existentiam in
vniuersum plane reiicientibus etc. Ni graui-
ter autem fallor multum in hac disputatione
subesse logomachiae suspicor. Ab altera qui-
dem parte me plane nescire prositeor, qualem
de poris inorganicis in corpore organico no-
tionem concipere liceat, cum de communi-
bus cuiusuis materiei interstitiis, quales
nempe apud physicos pororum nomine ve-
niunt, hic loci nullatenus agatur, contra vero
quicquid est ostiolorum in corporibus orga-
nicis id omne ad organicam quoque eorum
naturam pertinere et vitalibus eorum viribus
[Seite 393] ad amussim respondere persuasum habeam; ab
altera autem ea ostiola seu poros in tunicis
vasorum non insitiandos, functione saltem
sua a ductibus cylindricis quibus in glandu-
lis conglomeratis et visceribus secernentibus
eas humorum percolationes effici statuunt,
perparum abhorrere puto; siquidem ea sepa-
ratio minus a forma organi colatorii quam a
viribus vitalibus quibus a natura instructum et
quasi animatum est, pendere videtur.

cf. de ea lite post alios Schregeri fragmenta
supra iam laudata pag. 37 sq.

Petr. Lupi noua per poros inorganicos
secretionum theoria refutata etc. Rom. 1793.
II vol. 8.

Kreysigii specimen quod modo diximus
secundum.

↵
*).
[Seite 393]

Sam Hendy on glandular secretion. Lond.
1775. 8.

↵
*).
[Seite 394]

Libellis passim citatis, tum et diss. de glandu-
lis conglobatis. Lond. 1689. 4.

Sed maxime cf. Ej. opera posthuma ib.
1697. fol. et alias edita.

↵
*).
[Seite 396]

Al. Schumlansky de structura renum. Argent.
1782. 4. tab. II.

↵
*).
[Seite 397]

Conferatur v.c. renum in mammalibus con-
formatio cum glandulis vere conglomeratis
quae in auibus vices eorum gerunt: aut pan-
creas calidi sanguinis animalium cum appen-
dicibus pyloricis quae in variis piscibus ali-
ter atque aliter comparatae simillimum pan-
creatico laticem parant.

↵
*).
[Seite 403]

Gu. Xav. Jansen pinguedinis animalis consi-
deratio physiologica et pathologica. Lugd.
Bat. 1784. 8.

↵
**).
[Seite 403]

Joach. Diet. Brandis comm. (praemio re-
gio ornata) de oleor. vnguinosor. natura. Got-
ting. 1785. 4. pag. 13.

↵
***).
[Seite 403]

Joach. Jac. Rhades de ferro sanguinis hum.
aliisque liquidis animalium. ibid. 1753. 4.
cap. 4.

Dav. H. Knape (praes. Segnero) de acido
pinguedinis animalis. ibid. 1754. 4.

Laur. Crell chemisches Journal 1778.
P. I. pag. 102.

↵
*).
[Seite 405]

Facile hinc intelligitur quantis exceptionibus
obnoxium sit cl. Fourcroy decretum, quando
adipem materiem vocat oleosam, formatam
ad extremitates arteriarum et quam remotis-
sime a centro motus et caloris animalis etc.
v. Ej. philosophie chimique pag. 112.

↵
**).
[Seite 405]

Luculentius adhuc in cadauere femineo simiae
cynomolgi reperi, cui frigori exposito cir-
cumscriptam eam adipis sub pube locati gle-
bam, integram exglubere licuit.

↵
*).
[Seite 407]

Infecta vero exsanguia, ex adipe quo abun-
dant, praecipuum sui nutrimentum haurire
probabilis sane coniectura est P. Lyonet,
Tr. anat. de la Chenille qui ronge le bois de
Saule. pag. 428. 483 sq. et praef. pag. xiii.

↵
*).
[Seite 408]

v. Fourcroy l.c.

↵
*).
[Seite 409]

v. Al. Schumlansky l.c.

↵
*).
[Seite 410]

v. Ger. Blasii renum monstrosorum exempla
ad calcem Bellini de structura et vsu re-
num, edit. Amstel. 1665. 12.

↵
**).
[Seite 410]

Eustachii tabulae I–V. quae quidem ad
classicam Ej. de renibus tractationem perti-
nent: c. rel. summi viri opusc. anatomicis
Venet. 1564. 4. editam. it. tab. XII.

↵
*).
[Seite 411]

Ductus hice secernentes Ferreinio imposuisse
videntur vt eos pro nouo plane vasculorum
genere haberet, quae vasa neuro-lymphatica
s. tubulos albos vocabat, quibus in vniuer-
sum viscerum parenchyma conflatum putabat,
et quae tantae tenuitatis esse asserebat, vt
longitudo eorum quae singulo adulti hominis
reni inessent, 10000 orgyiarum, seu 5 leuca-
rum stadium aequaret.

↵
*).
[Seite 412]

Eustachii tab. XI. fig. 10.

↵
*).
[Seite 413]

v. Nuck adenographia fig. 32. 34. 35. Leop.
M. Ant. Caldani in Saggi dell’ accad. di
Padova T. II. pag. 2.

↵
**).
[Seite 413]

Duverney oeuvr. anatom. Vol. II. tab. I–IV.

↵
*).
[Seite 414]

Santorini tab. posth. XV.

↵
**).
[Seite 414]

Flor. Caldani opusc. anat. Patav. 1803. 4.
pag. 5.

↵
*).
[Seite 415]

v. Hallé in Mém. de la Soc. de Médec. Vol. III.
p. 469 sq.

↵
*).
[Seite 416]

Et hae quidem ingestorum quorundam quali-
tates specificae tam subito in vrina se mani-
festant, dum interim sanguis, simul e vena
missus, nihil earum exhibet, vt hinc vias lo-
tii, praeter illas quas diximus publicas, alias
quoque clandestinas, statim ex alimentario
tubo ad organa vropoietica tendemes, suspi-
cati sint physiologi. cf. v.c. Grimaud sur
la nutrition pag. 115. Darwin zoonomia
vol. I. S. XXIX. et Home in philos. Transact.
a. 1808.

↵
**).
[Seite 416]

v. Fr. Stromeyer theoret. Chemie pag. 609.

↵
*).
[Seite 417]

cf. de analysi vrinae, post alios, Bertholet
in Mém. de l’ac. des sc. de Paris a. 1780. p. 10.

Th. Lauth (praes. Spielmann) de ana-
lysi vrinae et acido phosphoreo. Argent. 1781. 4.

H. Fr. Link commentatio (praemio regio
ornata) de analysi vrinae et origine calculi.
Gotting. 1788. 4.

Fourcroy in annales de chimie T. VII.
pag. 180. et T. XVI. pag. 113

C. Fr. Gaertner obseruata quaedam circa
vrinae naturam. Tubing. 1796. 4.

↵
*).
[Seite 418]

Melch. Sebiz de differentiis corporis virilis et
muliebris. Argent. 1629 4.

F. Thierry E. praeter genitalia sexus in-
ter se discrepant. Paris. 1750. 4.

Dictionn. encycloped. (ed. Ebrodun.) vol.
XVIII. art. Femme et vol. XLII. art. viril.

Jac. Fidel. Ackermann de discrimine se-
xuum praeter genitalia. Mogunt. 1788. 8.

Ej. historia et ichnographia infantis an-
drogyni. Jen. 1805. fol. pag. 61 sq.

[Seite 419]

P. Roussel systême physique et moral de
la Femme. ed. 2. Par. 1803. 8.

Ad. F. Nolte diss. sistens momenta quae-
dam circa sexus differentiam. Gotting. 1788. 8.

Jac. Lud. Moreau de la Sarthe hi-
stoire naturelle de la Femme. Paris. 1802.
III vol. 8.

Autenrieth in Archiv für die Physiol.
T. VII. pag. 3 sq.

↵
*).
[Seite 420]

Langguth embryo 3 1/2 mensium qua faciem ex-
ternam. Viteb. 1751. 4.

Jac. Persons in philos. Transact. Vol.
XLVII. p. 143.

Morgagni de sedib. et caus. morbor.
XLVIII. 10.

↵
**).
[Seite 420]

Id quod nuper adhuc confirmatum vidi ge-
mellis mihi allatis abortiuis diuersi sexus
16 circ. hebdomadum, qui etsi ineffabili ele-
gantia conspicui et ad amussim pro sua aetate
tenella perfectissime efformati sint, genitalium
tamen differentiam non nisi curatiore inda-
gine obseruabilem prae se ferunt; quod ad
reliqua autem, vniuersam sc. figuram, phy-
siognomiam, lumborum mensuram etc. etc.
vt ouum ouo sibi simillimi sunt.

↵
*).
[Seite 421]

cf. praeter magni nostri Alb. Düreri vier
Bücher von menschlicher Proportion. Norimb.
1528 fol., celebres virilis femineique corpo-
ris binas figuras, aut ab ipso Titiano, aut
saltem ex eius schola profectas, in Vesalii
epitome suor. libror. de c.h. anatome. Basil.
1542. fol.

tum ternas ab egregio artifice Ger. Lai-
resse delineatas, ap. Bidloo tab. I. II. III.

et Girardeti tabulas in Cours complet
d’anatomie gravé par A.E. Gautier et expli-
qué par M. Jadelot. Nanc. 1773. fol. max.

↵
*).
[Seite 422]

Curatius eas per singulas sceleti partes enar-
raui opere osteologico pag. 87 sq. ed. 2.

cf. Soemmerringii tabulam sceleti feminei.
Francof. 1796. fol. cum virili in B.S. Al-
bini tabulis sceleti tab. I.

↵
*).
[Seite 424]

Hinc et inter genuina et indubia exempla
diutini ieiunii, longe plurima feminarum,
cf. post tot alios Fl. Jac. Voltelen diatr.
memorabilem septennis apositiae historiam ex-
hibens Lugd. Bat. 1777. 8.

↵
*).
[Seite 427]

Halleri progr. de herniis congenitis recus.
in Ej. opusc. patholog. p. 311 sq. Vol. III.
operum minor.

↵
*).
[Seite 434]

J.E. Neubauer de tunicis vaginalibus testis
et funiculi spermatici. Giess. 1767. 4.

F.L. Eichhorn de hydrocele Gott. 1809. 4.

↵
*).
[Seite 436]

Al. Monro sil. de testibus et de semine in va-
riis animalibus. Edinb. 1755. 8.

↵
**).
[Seite 436]

B.S. Albini annotat. acad. L. II. tab. VII.
fig. 1. 2. 3.

↵
***).
[Seite 436]

v. Grew museum Regalis societatis pag 7.

↵
†).
[Seite 436]

Contigit cl. Soemmerringio tam vniuersa quae
testem constituunt vasa, quam integrum ca-
put epididymidis argento viuo felicissime re-
plere. cf. Ej. über die körperl. Versch. des
Negers vom Europäer p. 38.

↵
††).
[Seite 436]

Haller de viis seminis in philos. Transact.
Nr. 494. fig. 1. g.g.

↵
†††).
[Seite 436]

de Graaf de viror. organis generationi in-
seruientibus tab. IV. fig. 1. 2.

↵
*).
[Seite 437]

V. Al. Monro fil. observations, anatomical
and physiological. Edinb. 1758. 8. tab. I. E.
E.E.F.G.H.

↵
**).
[Seite 437]

B.S. Albini annotat. acad. L. II. tab. III. fig. 1.

↵
***).
[Seite 437]

B.S. Albinus l.c.L. IV. tab. III. fig. 1. 2. 3.

↵
*).
[Seite 438]

v. praeter icones Graafii, Halleri, Al-
bini et Monroi ll. cc. inprimis egregiam
Fl. Caldani in opusc. anat. p. 17.

↵
*).
[Seite 439]

Herodoti commentum de nigro Aethiopum
semine, pridem ab Aristotele refutatum,
nuperis denuo temporibus asseclas reperisse
miramur le Cat, de Pauw, Wagle-
rum etc.

↵
**).
[Seite 439]

‘“Recens semen et sub certis conditionibus
eiectum, nonnunquam phosphorice lucere”’
docet Fr. Benj. Osiander de causa insertio-
nis placentae in vteri orificium. Gotting. 1792.
4. pag. 16.

↵
***).
[Seite 439]

v. Fr. Schrader de microscopior. vsu in nat.
sc. et anatome. Gotting. 1681. 8. p. 34.

↵
*).
[Seite 440]

W. Fr. v. Gleichen über die Saamen- und
Infusionsthierchen. Norimb. 1778. 4. tab. I.
fig. 1.

↵
**).
[Seite 440]

cf. praesertim Laz. Spallanzani tam in
opuscoli di sisica animale e vegetabile. Mu-
tin. 1776. 8. Vol. II. quam in Dissertazioni
etc. ib. 1780. 8. Vol. II.

↵
*).
[Seite 441]

Paradoxa sententia pridem a nonnullis asserta,
quod scil. semen non e vesiculis sed ex ipsis
ductibus deferentibus excernatur, humor au-
tem vesiculis istis contentus non vere sper-
maticus sit et e testibus aduena, sed alius
plane ordinis, in glandulis peculiaribus ea-
rum secretus etc. nuperos nacta est defenso-
res Jo. Hunter on certain parts of the ani-
mal oeconomy pag. 27.

et J.A. Chaptal in Journal de physique
m. Febr. 1787. pag. 101.

Refutata autem a Soemmerringio, biblio-
thecae medicae quam edidi vol. III. pag. 87.

↵
*).
[Seite 443]

Chr. Rud. Jaenisch de pollutione nocturna.
Gotting. 1795. 4.

↵
**).
[Seite 443]

Facilis dabo barbaras gentes temperamenti
phlegmatici et quibus concubitus vagus est,
ista excretione haud indigere: eam vero e
contrario ad congrua naturae, leuamina in
viro iuuene caelebe, sanguineo, succi pleno,
phantasia viuidiore excellente, vitae genere
lautiore vtente, ceteroquin vero sanitate sibi
propria perfectissima gaudente, referendam
esse puto.

↵
*).
[Seite 444]

Morgagni aduersar. anat. IV. fig. 1. 2.

↵
**).
[Seite 444]

Jo. Ladmiral effigies penis humani. LB.
1741. 4.

↵
***).
[Seite 444]

Ruysch obseruat. anat. chirurg. Centur. pag. 99.
fig. 75–82.

[Seite 445]

Ej. ep. problemat. XV. fig. 2. 4. 6. 7.

J.H. Thaut de virgae virilis statu sano
et morboso Wirceb. 1808. 4. fig. 1.

↵
*).
[Seite 445]

Morgagni aduersar. anat. I. tab. IV. fig. 4. i.k.

↵
**).
[Seite 445]

Smegma hoc in iuuenibus, praesertim quando
aestu perfusi incalescunt, facile congeri et in
caseosum quasi coagulum abire, quod acrimo-
nia sua irritet etc. vulgo notum est. Maxime
vero huic incommodo obnoxii sunt calidarum
regionum incolae, et princeps ideo circumci-
[Seite 446] sionis vsus in eo consistere videtur, vt im-
portunae eiusmodi congestioni praecaueatur.
Hinc et sub torrido Senegambiae coelo chri-
stianos subinde praeputium sibi rescindi cu-
rare nouimus, et Europaeos contra non cir-
cumcisos in oriente degentes molestiis istis
frequentissime infestari. Pridem ideo chirur-
giae sui aeui celeber restaurator, Guido de
Cauliaco, (qui sec. XIV. medio cl.) circum-
cisionem et aliis praeter Judaeos et Saracenos
multis esse vtilem dixit –: ‘“propterea
quod non congregantur fordities
in radice balani et calefacerent
ipsum.”’ Chirurgiae Tr. VI. doctr. II. p.m. 111.

↵
*).
[Seite 446]

v. Theod. G. Aug. Roose physiologische Un-
tersuchungen Brunsv. 1796. 8. pag. 17.

↵
**).
[Seite 446]

Memoratu dignum est phaenomenon quod vel
ob lucem quam huic de qua agimus functioni
[Seite 447] in vniuersum promittit, attentionem mere-
tur, erectionis scil. in trucidatis, maxime
vero in strangulatis toties obseruatae.

cf. post Garmanni compilatam farragi-
nem (de miraculis mortuorum I. xi. 7 sq.)

Morgagni de sedib. et causs. morbor. XIX.
19 sq.

↵
*).
[Seite 447]

v. Camperi demonstration. anat. pathologic.
L. II. tab. III. fig. 1.

↵
**).
[Seite 447]

Gysb. Beudt de fabrica et vsu viscerum vro-
poieticorum. LB. 1744. 4. – recus. in Hal-
leri collect. disput. anat. T. III. tab. III.

↵
*).
[Seite 448]

Carpus in Mundinum pag. 190 b. et 310.

↵
**).
[Seite 448]

Quare iam Zeno, stoicae philosophiae parens,
seminis iacturam, partis animae spolium dixit.

↵
*).
[Seite 450]

v. Haller in Commentar. soc. scient. Gotting.
Vol. I. pag. 12 sqq.

Exemplorum icones exhibet Gautier in
observations sur l’hist. nat. a. 1752. 4.

↵
**).
[Seite 450]

Idemque smegma cum calidis in regionibus
facile simili ac apud viros congestioni et ir-
ritanti acrimoniae obnoxium sit, simili quo-
que puellarum circumcisioni ansam praebuit,
plurimis Africae Asiaeque calidioris gentibus
sollemni. Iconem pudendorum circumcisae
eiusmodi puellae Arabicae 18 annorum, ad
viuum factam, rarissima opportunitate felici-
ter vsus ex orientali itinere retulit Carst.
Niebuhr. v. Ej. Beschreib. von Arabien
p. 77 sq.

et Osiandri Denkwürdigkeiten für die
Heilkunde etc. vol. II. tab. VI. fig. 1.

↵
*).
[Seite 451]

Quid quod et numero ludere aliquando visae
sunt. – cf. Neubauer de triplici nympharum
ordine. Jenae 1774. 4.

↵
**).
[Seite 451]

Da singulari nempe Hottentottarum cu-
taneo ventrali; id vero pridem ad nymphas
enormes pendulas retulit medicus autopta
Wilh. ten Rhyne de promontorio b. spei
pag. 33.

Pluribus de eo egi l. de generis hum. va-
rietate natiua pag. 242. ed. 3.

Simile quid de Kamtschadalicis fe-
minis refert Steller Beschr. v.d. Lande
Kamtschatka pag 300.

↵
***).
[Seite 451]

Elegantissimis eiusmodi ciliis cutaneis obsi-
tum hoc ostium vrethrae video in memora-
bili specimine genitalium vetulae octoginta
et quod excurrit annorum, tam hymene in-
tenierato, quam reliquarum partium obsce-
narum perfectissima et quasi elaboratissima
efformatione conspicuarum, quae in supelle-
ctili anatomica seruo, et quarum iconem de-
dit coniunctiss. collega Osiander l.c. tab.V.

↵
*).
[Seite 452]

v. Jo. Jac. Huberi icones vteri, inter Hal-
lerianas. fasc. I. tab. II. fig. 1. g.

↵
**).
[Seite 452]

Ibid. fig. 1. b.b. – fig. 5. d.

↵
***).
[Seite 452]

Huc quoque referenda foramina duo a Jo.
Dryandro in extremo vuluae viuentium
mulierum saepissime visa. v. Nic. Massae
epist. medicinal. T. I. pag. 123. b.

↵
†).
[Seite 452]

Jo. Guil. Tolberg de varietate hymenum.
Hal. 1791. 4.

Osiander l.c. tab. I–VII.

↵
*).
[Seite 453]

Eustachii tab. XIV. fig. 1. X. X.

Santorini tab. posth. XVII. I. I.

↵
**).
[Seite 453]

Huber de vaginae vteri structura rugosa, nec
non de hymene. Gotting. 1742. 4.

↵
***).
[Seite 453]

v. Halleri icones anat. fasc. II. tab. VI.
fig. 1, 2.

↵
*).
[Seite 454]

Roederer icones vteri humani tab. VII. fig.
2. 3. 4.

↵
**).
[Seite 454]

Jo. Gottfr. Weisse (praes. G. Rud. Boeh-
mer) de structura vteri non musculosa, sed
celluloso vasculosa. Vitemb. 1784. 4.

J.G. Walter was ist Geburtshülfe, Be-
rol. 1808. 8. pag. 54.

↵
***).
[Seite 454]

Id. de morbis peritonaei tab. I. II.

↵
†).
[Seite 454]

Mascagni tab. XIV.

↵
*).
[Seite 455]

Walter tab. neruor. thorac. et abdom. tab. I.

Jo. Fr. Osiander commentatio, praemio
Regio ornata, qua edisseritur vterum neruos
habere. Goett. 1808. 4.

↵
**).
[Seite 455]

Ferrein in Mém. de l’ac. des sc. de Paris a.
1741. pag. 375.

↵
***).
[Seite 455]

Mascagni l.c. pag. 4.

↵
†).
[Seite 455]

cf. v.c. Sue in Mém. présentes Vol. V.

L. Calza in Atti dell’ Acad. di Padova
T. I. II.

↵
*).
[Seite 456]

Walter in Betracht. über die Geburtstheile
des weibl. Geschl. pag. 25 sq.

Chr. H. Ribke über die Structur der Ge-
bährmutter. Berl. 1793. 8.

inprimis vero J.F. Lobstein in Magasin
encyclopédique, redigé par Millin vol. XLIX.
1803. T. I. pag. 357 sq.

↵
*).
[Seite 457]

Pluribus de his egi programmate de vi vitali
sanguini deneganda etc. Gott. 1795. 4. pag.
15 sq.

↵
**).
[Seite 457]

Fallopii observ. anat. pag. 197.

↵
*).
[Seite 458]

Stenonis enim primus mulierum testes ouario
analogos dixit a. 1667. v. Ej. elementor.
myologiae specimen pag. 117 sqq.

↵
*).
[Seite 460]

cf. pluribus de problematico adhuc hocce hu-
more Carpus in Mundinum pag. CXCVIII
sqq. et CCCVIII.

Harvey de generat. animal. pag. 95.

de Graaf de muliorum organis pag. 194.

↵
*).
[Seite 461]

Vulgo quidem scriptores historiae naturalis,
et inter eos Buffonius nonnullis praeter hu-
manam genus aliis animantibus mammalibus
(praesertim ex simiarum ordine) periodicum
huiusmodi fluxum tribuunt. Postquam autem
plures simias feminas ipsarum earumdem spe-
cierum de quibus id memoriae proditum est,
(v.c. simiam syluanum, cynomolgum, pa-
pionem maimon etc.) per plures continuos
annos coram obseruandi occasione vsus sum,
facile perspexi putatitia illa catamenia aliis
plane nulla esse, in aliis, et quidem eiusdem
cum istis speciei, ad parcam sed vagam et
omni periodico ordine plane destitutam hae-
morrhagiam vteri redire.

↵
*).
[Seite 462]

Peruulgata quondam sed fabulosa fama de in-
tegris gentibus, Americanis maxime, catame-
niorum fluxu destitutis hodienum vix adhuc
refutatione eget. Ortum vero exinde duxisse
videtur, quod Europaei istas regiones inui-
sentes etiamsi innumeras, tantum non plane
nudas sequioris sexus incolas viderint, nun-
quam tamen menstruae purgationis inquina-
menta in ipsis obseruauerint: cuius rei du-
plicem fuisse causam probabile est; partim
nempe quod apud istas Americae gentes fe-
minae quamdiu menstruatae sunt, felici prae-
indicio pro venenatis quasi habeantur et a
sociali consortio arceantur, inque solita-
riis tuguriolis e hominum conspectu remo-
tae tamdiu benefico ipsis otio fruantur. –
Partim vero etiam laudatam ipsarum corpo-
ris munditiem et modestam crurum positu-
ram eo conferre, vt nulla catameniorum ve-
stigia in oculos incurrant, expresse monen-
tem lego Adr. van Berkel in Reisen nach
Rio de Berbice und Surinam pag. 46.

↵
*).
[Seite 465]

cf. v.c. Morgagni adv. anat. I. tab. III. M.M.M.

↵
**).
[Seite 465]

L.H. Chr. Niemeyer de menstruationis fine
et vsa. Gott. 1796. 8.

↵
***).
[Seite 465]

Venis contra illud profluuium vindicare stu-
det Jo. Fr. Osiander diss. de fluxu menstruo
atque vteri prolapsu Goett. 1808. 4. pag. 14.

↵
†).
[Seite 465]

Adeant quorum interest, post alios Abr. D’or-
ville (praes. Hallero) causae menstrui flu-
xus disquisitionem. Gotting. 1748. 4.

[Seite 466]

Gisb. Verz. Muilman an ex celebrata
hactenus opinione de plethora vniuersali vel
particulari vera fluxus menstrui caussa expli-
cari possit? LB. 1772. 4.

Theod. Traug. Jaehkel (praes. Krause)
aetiologia fluxus menstrui. Lips. 1784. 4.

↵
*).
[Seite 466]

Vniuersalis nescio quis plethoricus orgasmus,
quem quondam pio caussa menstrui tributi
venditare solebant, pridem a viris melius
physiologice doctis refutatus est. Addere li-
ceat argumentis eorum memorabile exemplum
celebrium sororum Hungaricarum monstruosa
fabrica coalitarum, alias iam mihi dictarum
[pag. 63. not. ***)]. quae, etsi vnus idemque
sanguis vtrisque ob truncos vasorum abdomi-
nalium ad lumbos inuicem confluentes, com-
munis esset, nihilominus tamen saepe tum
tempore tum quantitate menstruationis diffe-
rebant.

↵
*).
[Seite 469]

Nisi huc referre velis quod, primum in Sue-
cia obseruante Wargentino, plurimi partus
in m. Septembrem incidere soleant, qui prae-
cedenti responderet Decembri. v. Swensk. Ve-
tensk. acad. Handlingar a. 1767. Vol. XXVIII.
p. 249 sq.

↵
**).
[Seite 469]

De variis quae huius admissionis rationem at-
tinent, disputaui libro de generis hum. varie-
tate pag. 17 sq. ed. 3.

↵
***).
[Seite 469]

cf. bina Ruyschio visa exempla vterorum
muliebrium post recentem impraegnationem
dissectorum.

[Seite 470]

Alterum nempe aduersarior. anat. medico
chirurg. Dec. I. tab II. fig. 3. meretricis a iu-
vene statim post venereum cum ipsa comple-
xum, trucidatae.

Alterum thesauro anat.VI. p. 23 sq. tab. V.
fig. 1. mulieris paucis horis grauidae et in
adulterio a marito occisae.

↵
*).
[Seite 470]

Impetum consideranti, quo semen virile eia-
culatur, et ab vtero deglutitur quasi, quam-
que perexigua eius quantitas (monstrantibus
experimentis in animalibus captis) ad foecun-
dandum sufficiat, facile erit ea intelligere,
quae de feminis passim referuntur, quas inte-
gro hymene concepisse legimus et vulgo ad
demonstrandam nescio quam auram seminalem
adhibentur.

↵
*).
[Seite 471]

cf. Jo. Chph. Kuhlemanni observ. circa negot.
generationis in ouibus factae. Gotting. 1753.
4. c.f. ae.

↵
**).
[Seite 471]

v. Gul. Hunter anat. vteri grauidi tab. XV.
fig. 5. tab. XXIX. fig. 3. tab. XXXI. fig. 3.

↵
***).
[Seite 471]

Celebris est, et tam in physiologia quam in
medicina forensi magni sane momenti quae-
stio, toties a nuperis agitata, anne corpus lu-
teum nonnisi foecundum sequatur coitum,
ideoque semper genuinae tantum conceptio-
nis testis sit, numue quoque citra venereum
congressum oriri, adeoque etiam in puellis
quae nondum virum passae fuerint, reperiri
possit? – Composuisse me eam litem ad na-
turae veritatem et conditiones declarasse sub
quibus et in virginibus reuera quandoque
[Seite 472] oriri possit, consido; specimine physiologiae
comparatae inter animantia calidi sanguinis
viuipara et ouipara; in commentat. soc. reg.
scientiar. Gottingens. vol. IX. pag. 109 sqq.

↵
*).
[Seite 472]

Nam ex iterato post breuissimum interuallum
concubitu, diuersos conceptus vtique locum
habere posse exempla testantur adulterarum
quae gemellos pepererunt, diuersi stemmatis
patres colore cutaneo referentes, aethiopissa-
rum scil. quae nigritam cum mulatta enixae
sunt, aut europaearum feminarum quae al-
bum infantem cum fratre mulatta ediderunt.

↵
**).
[Seite 472]

Ad. El. Siebold de diagnosi conceptionis et
grauiditatis saepe dubia Wirceb. 1798. 4.

Gm. Theoph. Kelch de symptomatibus et
signis grauiditatis earumque caussis. Regiom.
1799. 4.

↵
*).
[Seite 473]

Primus de origine huius membranae (cuius
quidem curatiorem notitiam Gul. Huntero
debemus) recte praecepisse videtur Aretaeus
Cappadox de caus. et sign. morbor. diuturn.
L. II. c. 11. p. 64 sq. ed. Boerh.

Post restaurationem autem anatomes ean-
dem restituit Fallopius observ. anat. p. 207.

Est Chorion siue nude sic dictum, siue
spongiosum, tomentosum, sungosum, filamen-
tosum, reticulatum sequentis aeui auctorum,
inuolucrum membranaceum B.S. Albini etc.

Primam quantum noui eius iconem exhi-
buit Ruyschius thes. anat. V. tab. I. fig. 1.
F.B.C.G.

↵
**).
[Seite 473]

Gul. Hunter l.c. tab. XXXIV. fig. 3–6.

↵
*).
[Seite 474]

cf. B.S. Albini annotat. acad. L. I. tab. III.
fig. 1. e. Gul. Hunter l.c. tab. XXXIII.
fig. 1–4.

↵
**).
[Seite 474]

Quod Tab. IV. exhibui ouulum, ex pluribus
ideo selegi, quod tenellae suae aetati eximiam
pulcritudinem, et intemeratam integritatem
iunctam habet. Ob lagenae autem cylindri-
cae liquoris plenae amplitudinem cui suspen-
sum inhaeret, icon ceteroquin curatissima
maius adhuc obiectum exhibuit quam reuera
est, vbi amnii vesicula vix pisum maius
magnitudine aequat.

Feminae est athletici habitus, tertium
grauidae, cui postquam prima vice intermi-
serant catamenia, fortuito et repentino abortu
excidit: adeoque ad primum grauiditatis men-
sem referendum videtur.

[Seite 475]

Recentissimum mihi allatum suspensa aperui
manu, et chorion crystallina sua aquula, am-
nion autem liquore sui nominis plenum in-
veni. Ceterum autem neque funiculi neque
embryonis minimum adhuc vestigium; siue
quod formationis eius terminum nondum at-
tigerit ouum, siue quod in vniuersum sterile
fuerit s. subuentaneum. Adfuisse enim iam
foetulum et maceratione tantum resolutum
disparuisse, cruda ouuli integritas et amnii
interior superficies vndique glabra credere
vetant.

↵
*).
[Seite 475]

De ouuli membranis earumque tam cum vero
quam cum embryone nexu, v. J.F. Lob-
stein über die Ernährung des Foetus, Hall.
1804. 8.

↵
**).
[Seite 475]

Membrana media Rouhaulti, Halleri etc.

[Seite 476]

cf. in vniuersum de variis oui tunicarum
synonymis et homonymis Halleri elem. phy-
siolog. Vol. VIII. P. I. p. 194 sq.

et Tabarrani ep. ad Bartalonum in Atti
di Sierra T. VI. p. 224 sq.

↵
*).
[Seite 477]

v. Hunteri figuras (imaginarias quidem) l.c.
tab. XXXIV. fig. 9. 8. 7.

↵
**).
[Seite 477]

Paul. Scheel ad calcem commentat. de liquo-
ris amnii asperae arteriae foetuum humanorum
natura et vsu. Hafn. 1799. 8.

C.H. D’zondi supplementa ad anat. et
physiolog. potissimum comparatam. Lips. 1806. 4.

↵
*).
[Seite 478]

Steph. Jo. van Geuns de natura et vtilitate
liquoris amnii. Vltraj. 1793. 4.

↵
*).
[Seite 479]

Vulgatas contra de foetibus narrationes qui
vmbilicalibus plane caruisse vasis dicuntur,
neminem obiecturum spero, qui vel obiter
istis historiolis criticam facem attulit.

↵
**).
[Seite 479]

Fictitia enim Mauricaei, Kerckringii alio-
rumque commenta et icunculas foetuum vnius
aut paucorum dierum hodienum refutare non
amplius opus est.

Rationes vero quibus in termino quem
dixi constituendo vsus sum, pluribus exposui
in medicin. Bibliothek vol. II. pag. 673 sq.

Et quam egregie eundem postmodum ex-
perientia teste confirmatum viderim, ibidem
retuli vol. III. pag. 727.

↵
*).
[Seite 480]

Adeant quibus non ipsa eiusmodi humanae
speciei fragilia primordia ad manus sunt,
icones curatas in Ruyschii thesaur. anatom.
VI. tab. II. fig. 2. 3. 4. 5. 8. 10. thesaur. X.
tab. III. fig. 1.

it. B.S. Albini annotat. acad. L. I. tab. V.
fig. 4. 5.

Trew in commerc. litter. Norico a. 1739.
tab. III. fig. 4. 5.

Abr. Vateri mus. anatom. propr. tab. VIII.
fig. 2. 4. etc.

instar omnium autem Soemmeringii ico-
nes embryonum humanorum Francof. ad Moen.
1799. fol.

↵
**).
[Seite 480]

Verum vt in vniuersum haec ratio non adeo
constans dicenda est, ita et gentilitia varietas
eandem intercedere videtur.

[Seite 481]

Raritatem gemellorum apud Grönlandos
expresse notat Egede in descr. du Grönland
p. 112.

Memorabilis e contrario frequentia eorum
apud Chilenses, teste Molina in Saggio su
la storia naturale del Chili p. 333.

↵
*).
[Seite 481]

v. Denman’s Engravings tending to illustrate
the generation and parturition. Lond. 1787.
fol. tab. IX.

Rarissime accidit vt gemelli communi quo-
que amnio contineantur. v. Jac. de Puyt
in Verhandel. der Zeeuwsch Genoetsch. te
Vlissingen T. IX. p. 423 sq.

↵
*).
[Seite 482]

Guil. Noortwyk vteri hum. grauidi anat.
tab. III. fig. 5. 6. 7.

↵
**).
[Seite 482]

Hoboken anat. secundinae hum. repetita p.
522 sq. fig. 38. 39. 40.

Eiusmodi fabricam vlterius in ipsis pla-
centae ramis arteriosis ornauit Aug. Chr. Reuss
in nov. observ. circa structur. vasor. in placenta
hum. Tubing. 1784. 4.

↵
*).
[Seite 483]

Jo. Noreen de vracho. Gotting. 1749. 4.

Ph. Ad. Boehmer de eodem, ad calcem
anatomes oui hum. foecund. sed deformis. Hal.
1763. 4.

↵
**).
[Seite 483]

cf. Fabr. ab Aquapendente de formato foetu
tab. XII. XIII. XIV. XVII. fig. 27. XXV.

↵
***).
[Seite 483]

v. Commentat. soc. reg. scient. Gottingens.
vol. IX. pag. 128. fig. 1.

↵
†).
[Seite 483]

Huic scilicet eam vesiculam inter nuperos ad-
huc comparant J.F. Lobstein l.c. über die
Ernährung des Foetus.

C.H. D’zondi Supplem. ad anat. et physiolog.

↵
*).
[Seite 484]

Vtramque sententiam, de normali nempe ve-
siculae vmbilicalis secundum naturam con-
stantia, deque eiusdem cum tunica erythroide
analogia, iam ante 20 et quod excurrit an-
nos, primus quantum noui proposui, tam in
1ma harum institutionum editione (1787)
quam in specimine physiologiae comparatae
modo citato (1788).

Nexum vesiculae istius cum tubo embryo-
nis intestinali, et quidem cum coeco eiusque
appendice vermiformi, docet Laur. Oken
in suis et Diet. G. Kieseri Beytr. zur ver-
gleichenden Zoologie etc. Fasc. I. II. Bamberg.
1806 sq.

cf. et Kieseri Ursprung des Darmkanals
aus der vesicula vmbilicalis, dargestellt im
menschlichen Embryo. Goett. 1810. 4.

Contra vero cum diuerticulo tenuium
(quod Littrianum vocant) eam vesiculam co-
haerere ostendit Fr. Meckel in Beytr. zur
vergleichenden Anatomie vol. I. Fasc. I. Lips.
1808. pag. 93. et vberius in Reilii et Auten-
riethii Archiv für die Physiologie vol. IX.
pag. 421.

↵
*).
[Seite 486]

cf. plurimis W. Hunter’s anatomical de-
scription of the human grauid uterus. (opus
posthumum editum a M. Baillie). Lond.
1794. 4. pag. 40 sq.

B.N.G. Schreger ep. ad. Soemmerrin-
gium de functione placentae vterinae. Erlang.
1799. 8.

↵
*).
[Seite 488]

v. Gul. Hunter anat. vteri grauidi tab. XVI.

↵
**).
[Seite 488]

Ibid. tab. XVIII.

↵
***).
[Seite 488]

cf. B.S. Albini annotat. acad. I. II. tab. III.
fig. 2.

↵
*).
[Seite 489]

Arantii de humano foetu libellus p. 5 sq. ed.
1579. cf. B.S. Albini tab. vteri grauidi II.

↵
**).
[Seite 489]

De his v. post alios curate et ad naturae ve-
ritatem agentem J. Burns in the anatomy of
the gravid vterus. Glasgov. 1799. 8.

↵
*).
[Seite 491]

cf. v. Doeveren Specim. obseruat. academ.
p. 104 sq.

↵
*).
[Seite 493]

cf. de vario habitu quem decidua altero gra-
viditatis dimidio prae se fert Gul. Hunter
anat. vteri grauidi tab. XXIV. fig. 3. 4. tab.
XXIX. fig. 4. 5. collata tab. XXIX. fig. 2.

↵
*).
[Seite 494]

Insigne quidem pro portione matris pondus et
volumen, si cum multorum aliorum animan-
tium mammalium partu compares. Tantum
tamen abest vt mulier inter omnia mamma-
lia maximum eo respectu foetum edat, cum
in eo a quibusdam, maxime ex bisulcorum
ordine, longe superetur.

↵
*).
[Seite 496]

cf. W. Fr. v. Gleichen l.c.

↵
**).
[Seite 496]

v.c. Hallerus vir summus, qui omnia visce-
ra et ipsa ossa futuri foetus, sed fere fluida
ideoque inuisibilia, pridem ante eius conceptio-
nem in germine materno praeformata fuisse
nude afferebat.

Vtebatur ad huius hypotheseos demonstra-
tionem maxime argumento a continuitate
membranarum et vasorum sanguiferorum in-
ter pullum incubatum eiusque vitellum de-
sumto. vid. Ej. opera minora T. II. p. 418 sq.

At enim vero quo saepius oui incubati
phaenomena in scholis physiologicis ad natu-
ram demonstrandi occasio mihi data est, eo
minus argumento isti roboris aliquid inesse
intellexi.

Neque satis mirari possum, qui summus
ille physiologus inoculationem sic dictam va-
sorum pulli cum vasis vitelli adeo constanter,
fere vt absonam reiicere potuerit, cum tamen
[Seite 497] in ouuli humani cum vtero grauide nexu,
perfecte simillimam inoculationem receperit
et defenderit!

cf. Ej. elementa physiol. (ed. Lausann. 1778.)
T. VIII. P. I. p. 94. collata p. 257.

↵
*).
[Seite 497]

v. L.P. Zweifel gegen die Entwickelungstheo-
rie. – Aus der Französischen Handschrift von
G. Forster. Gotting. 1788. 8.

↵
**).
[Seite 497]

v. in has animaduertentem Kantium in Cri-
tik der Urtheilskraft pag. 372.

↵
***).
[Seite 497]

Pluribus hanc labem exposui in Handbuch der
Naturgeschichte pag. 15 sq. edit. 8. 1807.

↵
*).
[Seite 498]

Adeant qui, tum huius asserti tum reliquo-
rum hac sectione breuibus tantum indicato-
rum vberiorem demonstrationem desiderant,
scriptum über den Bildungstrieb. (edit. 3.)
Gotting. 1791. 8.

↵
*).
[Seite 499]

v. Chr. Girtanner über das Kantische Prin-
zip für die Naturgeschichte. Gotting. 1796. 8.
pag. 14 sq.

↵
*).
[Seite 500]

Triplex hic subiungere liceat monitum:

1. Nisus formatiui nomine vnice ad distin-
guendum eum a reliquis virium vitalium or-
[Seite 501] dinibus me vsum esse; minime vero ad ex-
plicandam generationis caussam, vtpote quam
non minus cimmeriis tenebris sepultam esse
consido, ac caussas grauitatis aut attractionis,
siquidem et haec non nisi nomina sunt, quae
effectibus arque ac nisus formatiuus a poste-
riori vt aiunt cognitis, imposita sunt.

2. Maxime, vero nisus vocem me adhi-
buisse, vt ea ipsa energiam eius vere vitalem
denotem, adeoque quem luculentissime eam
distinguam a mere mechanicis viribus, qui-
bus quondam generationis negotium commit-
tere sategerunt philosophorum nonnulli.

3. Contra vero ipsum cardinem in quo vni-
versa haec de nisu formatiuo doctrina versa-
tur, et qui vel solus sufficit ad distinguendam
eam a veterum vi plastica, aut c. Wolffii
vi quam vocabat essentiali, aliisque id gene-
ris hypothesibus, in connubio et intima con-
spiratione consistere binorum diuersi ordinis
principiorum, explicationis naturae corporum
organicorum, physico-mechanici inquam
cum mere teleologico, quorum quidem
principiorum alterutrum saltem hactenus a
physiologis in construendis theoriis genera-
tionis adhibitum fuerat.

↵
*).
[Seite 503]

Jos. G. Kölreuter dritte Fortsetz. der vorläuf.
Nachr. p. 51 sq.

↵
*).
[Seite 504]

v. Tulpii obseruat. medic. L. IV. c. 55.

↵
*).
[Seite 506]

Jo. Jac. Römer partus naturalis breuis expo-
sitio. Gotting. 1786. 8.

↵
*).
[Seite 508]

Memorabile istiusmodiexemplum retuli in Com-
mentat. soc. scient. Gottingens. Vol. VIII.

↵
*).
[Seite 509]

v. Camperi demonstrat. anat. pathol. L. II. p. 9.

↵
**).
[Seite 509]

cf. Smellie’s Set of anatomical Tables tab. XI–XV.

↵
*).
[Seite 511]

Quanquam omnia haec ad quaternorum sta-
diorum ordinem sigillatim enarrata partus
symptomata etiam in nostratibus feminis
multimode, tum vehementiae gradu, tum
temporis quo se excipiunt mensura, varient:
in vniuersum tamen (– si raros exceperis
ventres partumeios –) etiamsi maxime se-
cundum naturam succedant, tantopere bruto-
rum animantium domesticorum partum, ex-
[Seite 512] cruciantibus quibus stipata sunt doloribus ex-
cedunt, vt neminem cui tam mulierum quam
horum brutorum partui frequenter adesse con-
tigit, serio vnquam de insigni quae eo re-
spectu vtrumque intercedit differentia, haesi-
taturum, considam.

↵
*).
[Seite 512]

B.S. Albini tab. vteri grauidi VII.

Gul. Hunter anat. vteri grauidi tab. X. fig. 3.

↵
*).
[Seite 513]

Eam vterini caui aut praegnantis aut recenter
enixi partem post Nic. Massam passim ap-
pellarunt cotyledonas, similitudine desumta
ab ouium et caprarum vtero grauido, cui
eiusmodi acetabula adhaerent, corpuscula sic
dicta glandulosa chorii, quae foetali placen-
tae humanae parti respondent, excipientia.

Quicquid enim acetabuli in modum ca-
vum esset, veteres κοτυλην vocarunt. – cf.
Joach. Camerarii comm. vtriusque linguae,
p. 256. 384.

↵
*).
[Seite 516]

cf. Jac. Anemaet de mirabili quae mammas inter
et vterum intercedit sympathia. LB. 1784. 4.

↵
*).
[Seite 517]

Eustachii tab. XXVII. fig. 12.

Halleri icon. anat. fasc. VI. tab. I.

↵
**).
[Seite 517]

Recte monente G. Rud. Boehmer de con-
sensu vteri cum mammis caussa lactis dubia.
Lips. 1750. 4.

↵
*).
[Seite 518]

A. B Kölpin de structura mammarum. Gri-
phisw. 1765. 4.

Athan. Ioannidis physiologiae mamma-
rum muliebrium specimen. Hal. 1801. 4.

↵
*).
[Seite 519]

cf. C. a Covolo binas tabulas ad calcem post-
humarum Santorini.

↵
**).
[Seite 519]

v. Mich. Girardi tab. I. iisdem Santorini
tabulis subiunctam.

↵
***).
[Seite 519]

J. Gottl. Walter obseruat. anat. pag. 33 sq.

↵
†).
[Seite 519]

Santorini tab. posth. VIII.

↵
*).
[Seite 520]

Ruysch thes. I. tab. IV. fig. 4.

↵
**).
[Seite 520]

Grauidis, praesertim quando prima vice vte-
rum gerunt, flauescunt plerumque papillae.

Samojedicis vero feminis, etsi adhuc in-
tactis, papillas nigerrimas esse, asserit aut-
opta Klingstaedt in Mém. sur les Samojedes
et les Lappons pag. 44.

↵
***).
[Seite 520]

B.S. Albini annotat. acad. L. III. tab. IV.
fig. 3.

↵
†).
[Seite 520]

Morgagni aduersar. anat. I. tab. IV. fig. 2.

↵
*).
[Seite 521]

Fl. Jac. Voltelen (praes. Hahnio) de lacte
humano obseruationes chemicae. LB. 1775. 4.

Parmentier et Deyeux Précis d’Expé-
riences et observations sur les différentes Espè-
ces du Lait. Argentor. 1798. 8.

Thenard in Annales de Chimie T. LIX.
pag. 262.

↵
**).
[Seite 521]

Marc. Lud. Williamoz de sale lactis essen-
tiali. L.B. 1756. 4.

↵
*).
[Seite 522]

Senac Tr. du coeur Vol. II. p. 276. ed. 2.

Fr. v.P. Gruithuisen Untersuch. über
den Unterschied zwischen Eiter nnd Schleim
durch das Microscop. Monach. 1809. 4. pag. 16.
fig. 15.

↵
**).
[Seite 522]

cf. Jo. Theod. van de Kasteele diss. de
analogia inter lac et sanguinem. Lugd. Batav.
1780. 4.

et Alex. Wilson de analogia inter lac et
chylum, in Ej. observations relative to the
influence of the climate. pag. 97 sqq.

↵
*).
[Seite 523]

v. post nubem aliorum testium Kölpin in Pal-
lasii neuen nordischen Beyträgen vol. II.
pag. 343.

↵
**).
[Seite 523]

In vniuersum etiam lympham, absorbentibus
venis contentam, haud parum ad secretionem
lactis conferre, non vno argumento proba-
bile fit.

Intumescentia v.c. glandularum subaxilla-
rium primis iam graviditatis mensibus tan-
tum non semper obseruabili.

Maxime vero phaenomeno memorabili, quo
grauiditate prouecta (ob vteri molem, plexus
venarum lymphaticarum lumbares insignes et
numerosos prementis,) crura matris tumescere
constat, is vero oedematosus tumor statim post
partum ita tollitur vt tunc surae in recenti
puerpera flaccidissimae potius pendeant, lym-
pha (ablato nunc impedimento quod vterus
grauidus plexibus istis hactenus intulerat,) iam
toto impetu sursum ruente, quem singularem
impetum mox vberior lactis secretio insequitur.

[Seite 524]

Verum et illa huc spectat quam supra iam
tetigimus (§. 330.) momentanea sitis, quam
mater lactans simul ac infantem vberi admo-
vet, ex absorbto a faucibus lymphaticis hu-
more, colligere solet.

↵
*).
[Seite 525]

Rem in Russia vulgarem esse asseritur in com-
mentar. acad. sc. Petropolit. vol. III. p. 278 sq.

↵
**).
[Seite 525]

Pluribus de eo argumento egi in Hannoverisch.
Magazin 1787. pag. 753 sqq.

↵
*).
[Seite 526]

Cf. ad hanc sectionem praeter numerosos alios,
Trew de differ. quibusdam inter hominem na-
tum et nascend. intercedentibus. Norimb. 1736. 4.

Andr. et Fr. Roesslein (fratres) de diffe-
rentiis inter foetum et adultum. ibid. 1783. 4.

Ferd. G. Danz Zergliederungskunde des
ungebohrnen Kindes mit Anmerk. von S. Th.
Soemmerring. Francof. 1792. II vol. 8.

tum et Theod. Hoogeveen de foetus hu-
mani morbis LB. 1784. 8. pag. 28 sq.

Fr. Aug. Walter annotat. academicae
alias iam citatae, pag. 44 sq.

et J. Dan. Herholdt de vita in primis
foetus humani. Havn. 1802. 8. pag. 61 sq.

↵
*).
[Seite 527]

v. Fourcroy in annales de Chimie T. VII.
pag. 162 sq.

↵
*).
[Seite 528]

cf. Herm. Bernard de eo quo differt cir-
cuitus sanguinis foetus ab illo hominis nati.
recus. in Overkampii collect. T. I.

Jos. Wenc. Czikanek de actuosa hominis
nascituri vita s. circulat. foetus ab hominis nati
diuersitate. recus. in Wasserbergii collect.
T. IV.

Sabatier ad calcem Ej. Tr. complet. d’Anat.
Vol. III. p. 386 sq. ed. 1781. et in Mém. ma-
themat. et physiques de l’Institut. T. III. pag.
337 sq.

Praesertim vero Jo. Fr. Lobstein in Ma-
gasin encyclopédique 1803. T. III. vol. LI.
pag. 28 sq.

↵
**).
[Seite 528]

v. Arantii de humano foetu libellus p. 97.

cf. B.S. Albini explicatio tabular. Eusta-
chii pag. 164 sq.

↵
*).
[Seite 529]

Haller de valuula Eustachii. Gotting. 1738. 4.

↵
**).
[Seite 529]

Eustachius de vena sine pari. p. 289. opusculor.

Ej. tab. VIII. fig. 6. tab. XVI. fig. 3.

↵
*).
[Seite 530]

J. Fr. Lobstein de valuula Eustachii. Arg. 1771. 4.

↵
**).
[Seite 530]

Haller de foramine ouali et Eustachii valuula.
Gotting. 1748. fol. c.f. ae. – et longe auctius
inter Ej. opera minora T. I. p. 33 sqq.

↵
***).
[Seite 530]

De C. Fr. Wolffii sententia qua foramen
ouale pro ipsius venae cauae inferioris altero
ostio habet, quod itidem in aurem sinistram
ac alterum vulgo notum in aurem dextram
hiet, cf. Nov. Comment. acad. scient. Petro-
polit. T. XX. pro a. 1775.

↵
*).
[Seite 531]

H. Palm. Leveling de valuula Eustachii et
foramine ouali. Anglipol. 1780. 8. c.f. ae.

↵
**).
[Seite 531]

B.S. Albini annotat. acad. L. II. tab. VII.
fig. 7.

↵
*).
[Seite 532]

v. Halleri icones anat. fasc. IV. tab. III. VI.

↵
**).
[Seite 532]

Conditiones quibus hoc fiat et cautelae quibus
ideo in pulmonum sic dicta docimasia, eius-
[Seite 533] que in foro vsu et auctoritate opus est, non
sunt huius loci. Legaut quorum haec inter-
sunt post tot alios, grauissimum Gul. Hun-
teri scriptum posthumum in medical obser-
vat. and Inquiries Vol. VI. p. 284 sq.

↵
*).
[Seite 533]

v. Portal in Mém. de l’acad. des sc. de Paris
a. 1769. p. 555 sq.

Metzger de pulmone dextro ante sinistrum
respirante. Regiom. 1783. 4.

↵
*).
[Seite 534]

B.S. Albini annotat. acad. L. VI. tab. II. fig. 7.

↵
*).
[Seite 535]

Fr. Mechel Abhandlungen aus der menschli-
chen u. vergleichenden Anatomie. Hal. 1806. 8.
[Seite 536] qui quidem terna haec organa neruosi et he-
patici systematis functionibus chemicis famu-
lari, adeoque hydrogenei et carbonacei ele-
menti imminutioni inseruire, probabile reddit.

↵
*).
[Seite 536]

Cajet. Uttini de glandulae thyroideae vsu in
comment. instituti Bononiens. vol. VII. p. 15 sq.

↵
**).
[Seite 536]

Halleri icon. anat. fasc. III. tab. 3.

↵
***).
[Seite 536]

J. Ant. Schmidtmüller über die Ausführungs-
gänge der Schilddrüse. Landshut. 1804. 8.

↵
†).
[Seite 536]

Aug. Lud. de Hugo de glandulis in genere
et speciatim de thymo. Gotting. 1746. 4. fig. 2.

Morand fil. in Mémoires de l’acad. des
sc. de Paris 1759. tab. 22–24.

[Seite 537]

Vincent. Malacarne in Memorie della
Societa Italiana. T. VIII. 1799. P. I. p. 239 sq.

Sam. Chr. Lucae anatomische Untersu-
chungen der Thymus Francof. ad M. 1811. 4.

↵
*).
[Seite 537]

v. Haller icon. anat. l.c.

↵
**).
[Seite 537]

Hewson’s experimental Inquiries P. III. passim.

↵
***).
[Seite 537]

v. inuentoris Eustachii tab. I. II. III. it. tab.
XII. fig. 1. 10. 12.

Halleri icon. anat. fasc. III. tab. VI.

Malacarne l.c.

↵
*).
[Seite 538]

cf. Const. Anast. Philites de decremente
s. de marasmo senili. Hal. 1808. 8.

↵
*).
[Seite 539]

v. Jo. de Muralto in Ephem. N.C. Dec. II.
ann. I. pag. 305.

Roume de St. Laurent ap. Rozier obs.
et mém. s. la physique. Juill. 1775. pag. 53.

↵
**).
[Seite 539]

Aristotelis hist. animal. L. VI. cap. 3. Oper.
Vol. II. pag. 326.

↵
*).
[Seite 540]

Hinc vt alias monui (– in nouis litterariis
Goettingensibus a. 1808. pag. 1386 –) non
raro monstra visuntur humana, brutorum ani-
mantium formam ideo referentia, quod nisus
formatiuus in structura eorum aliqua ex caussa
turbatus et impeditus, summum illud huma-
nae formae fastigium attingere nequiuerit,
sed in inferiore gradu substiterit et bestiarium
saltem habitum exhibuerit. Contra vero mihi
quidem ne vnicum adhuc innotuit genuinum
exemplum monstrosae in brutis animantibus
fabricae, quae saltu quasi nisus formatiui
humanum typum prae se tulerit.

Pluribus de ista tenelli embryonis humani
cum reptilium primo larnis, et postmodum
cum mammalium quadrupedum foetibus ali-
qua similitudine v. post Harvaeum de gene-
rat. animal. pag. 184. 235 sq. (ed. Lond. 1651.
4.) Grew cosmol. sacr. pag. 37. 47. Lister
de humorib. pag. 444. aliosque, praesertim Au-
tenrieth, obseruat. ad histor. embryonis fa-
cientium P. I. Tubing. 1797. 4. Fr. Meckel
tam in Aufsätz. zur menschl. u. vergleich. Anat.
pag. 277 sq. quam in Beyträg. zur vergleich.
Anat. pag. 63 et al. et Const. Anast. Phili-
tes l.c.

↵
*).
[Seite 541]

Humana inquam osteogenia: – in pullo enim
incubato eadem longe serius, sub initium
nempe noni demum diei auspicatur, qui qui-
dem terminus septimae supra decimam huma-
nae grauiditatis hebdomadi respondet.

Cauendum itaque ne obseruationes de pullo
incubato institutae minus circumspecte ad hu-
mani embryonis formationem transferantur,
qui quidem lapsus ipsi summo Hallero con-
tigit, ea quae de pullorum ossibus demonstra-
verit ea etiam de aliis animalium classibus vera
esse, et de ipso demum homine, nude asserenti.

Cuiusmodi praeiudicium adeo postea inua-
lere cepit, vt non defuerint medici, qui ad
forenses de partu praematuro lites componen-
das responsa ferentes, ex eiusmodi temeraria
incubationis terminorum cum iis humanae
grauiditatis comparatione argumenta peterent.
cf. v.c. Hug. Marreti consultation au sujet
d’un enfant etc. Divion. 1768. 4.

↵
*).
[Seite 543]

cf. Tiedemann über die Entwickelung der Seelen-
fähigkeiten bey Kindern, in Hessisch. Beytr.
Vol. II. P. II. III.

↵
*).
[Seite 545]

Ger. Vrolik (praes. Brugmans) diss. de ho-
mine ad statum gressumque erectum per corpo-
ris fabricam disposito. Lugd. Bat. 1795. 8.

↵
*).
[Seite 547]

Fabulosam famam hodieque adhuc passim re-
cantatam de Americae gentibus natura imber-
bibus, nube testium confutaui in Götting.
Magaz. ann. II. P. VI. pag. 418 sq.

Ex vniuersa enim America exempla exci-
taui tum nationum quae adhuc barbam, sal-
tem quodad partem alunt; tum aliarum, de
quibus certo certius constat, eradicare sibi
ipsis eandem peculiaribus instrumentis etc.

↵
**).
[Seite 547]

Nam et ex Helvetia infantilis puerperae no-
vennis historiam a Gottl. Em. ab Haller
mecum communicatam inserui Bibl. medicae
Vol. I. pag. 558. sq.

↵
*).
[Seite 548]

Homini enim nullum priuilegium a natura
concessum, quin climatis potentiam aeque
ac alia corpora organica experiatur, quae ce-
teris paribus frigido sub coelo longe minus
adolescere quam calidioribus terrae zonis,
vulgo constat.

Quod vero giganteos Patagones, et Com-
mersonii nanorum gentem Madagascarensem
attinet, hyperbolicas de ista gigantum na-
tione narrationes ad naturae veritatem emen-
daui, hos vero nanos ad morbosos Cretinos
referendos esse, ostendi libro de generis hum.
variet. natiua. pag. 253. 260. ed. 3.

↵
*).
[Seite 549]

Jo. Bern. Fischer tr. de senio eiusque morbis.
ed. 2. Erf. 1760. 8.

Benj. Rush’s medical Inquiries and Obser-
vations vol. II. Philadelph. 1793. 8. pag. 295 sq.

Burc. Gu. Seiler anatomiae c.h. senilis
specimen. Erlang. 1799. 8.

Const. Anast. Philites l.c.

↵
*).
[Seite 550]

cf. Jac. Bürlin de foeminis ex suppressione
mensium barbatis. Altorf. 1664. 4.

Memorabile sane phaenomenon et quod vl-
teriorem indaginem meretur, analogon simili
mutationi non raro in auibus femellis obser-
vatae, quae postquam effoetae factae sunt po-
sitis pennis suo sexui conuenientibus, sensim
alias quae masculis suae speciei propriae erant,
induerunt. Exempla praebent columba oenas,
phasianus colchicus, pauo cristatus, otis tarda,
pipra rupicola, anas boschas etc.

↵
**).
[Seite 550]

Joach. H. Gernet de siccitatis senilis effecti-
bus. Lips. 1753. 4.

↵
*).
[Seite 551]

Non repeto quae de memorabili eo decremen-
to, quod ossibus senum contingere solet, plu-
ribus dixi in opere osteologico p. 36 sq.

↵
**).
[Seite 551]

G. Gottl. Richter de morte sine morbo. Got-
ting. 1736. 4.

↵
***).
[Seite 551]

Jo. Oosterdyk Schacht tr. qua senile fatum
ineuitabili necessitate ex hum. corp. mechanismo
sequi demonstratur. Ultraj. 1729. 4.

Matth. van Geuns de morte corporea et
causis moriendi. LB. 1761. 4. recus. in San-
diforti thesaur. Vol. III.

C.G. Ontyd de morte et varia moriendi
ratione Lugd. Batav. 1791. 8.

Curt. Sprengel institut. medic. T. I. Amst.
1809. 8. pag. 289 sq.

↵
*).
[Seite 552]

Successiuam mortis phaenomenorum progressio-
nem ab ipso moriente (viro quidem mediae
aetatis et dysenteria extincto) attente obser-
vatam v. in Moritz Magaz. zur Erfahrungs-
Seelen-Kunde. Vol. I. P. I. pag. 63 sq.

↵
*).
[Seite 553]

Durondeau in nouveaux Mém. de l’Ac. de
Bruxelles vol. I. 1788. P. I.

↵
**).
[Seite 553]

C. Himly commentatio (praemio regio ornata)
mortis historiam, causas et signa sistens. Got-
ting. 1794. 4.

Sal. Anschel thanatologia s. in mortis na-
turam, causas, genera, species, et diagnosin,
disquisitiones. ib. 1795. 8.

↵
***).
[Seite 553]

cf. praeter alios notissimos de eo argumento
fontes Jo. Gesner de termino vitae. Tigur.
1748. 4. recus. in Excerpto italicae et helvet.
litterat. ann. 1759. T. IV.

↵
*).
[Seite 554]

Bacon. de Verulamio hist. vitae et mortis.
Operum Vol. II. p. 121 sq. 128 sq. ed. Lond.
1740. fol.

Chr. W. Hufeland Makrobiotik T. I.
pag. 90 et al. ed. 3iae 1805.

↵
Parent Institution | TEI | Search | Feedback
Blumenbach, Johann Friedrich. Date:
This page is copyrighted