§. 1.

In het levend menschelijk lichaam, wiens wer-
kingen tot de natuurkundigeleer (Physiologie) behoo-
ren, zijn drie dingen te overwegen^*), te we-
ten deszelfs vaste, of bevattende deelen; vervol-
gends de vloeibaare, welke door die vaste deelen be-
vat worden; ten laatsten, en wel voornaamelijk, de
levens krachten, door welke de vaste deelen zoo wel
[Seite 2] tot het gewaar worden van den aandrang der voch-
ten, en het voordstuuwen van dezelve, als tot
het volvoeren van andere bewegingen, worden be-
kwaam gemaakt, en die in ’t algemeen als ’t ware
het wezenlyke van ’t werktuiglijk, lichaam uit-
maaken.

§. 2.

Deze drie, schoon zy onderling in de daad
van elkanderen onderscheiden zijn, en daarom
afzonderlijk hier vermeld worden, zijn echter in ’t
levend lichaam, waar omtrent de geheele natuur-
kunde van den mensch (physiologie) eeniglijk en al-
leen verkeert, door eenen zo naauwen band met el-
kanderen verbonden, dat naauwlijks, ja zelf byna ge-
heel niet, het eene zonder het verband van ’t ander,
kan begrepen worden.

Immers de helderste vochten van ons lichaam,
bezitten evenwel in eene ruime maate hunne aard-
achtige hoofdstoffen: de vaste deelen daarentegen,
behalven dat zy eerst uit die zelfde vochten voord-
gebragt worden, of schoon zy ons ten hoogsten
droog toeschynen, bevatten echter een zeker wa-
terachtig vocht: eindelijk kan men, zo wy ons
niet bedriegen, zeggen, dat naauwlijks één vezeltjen
in ons levend lichaam ten eenemaal ontbloot zy
van zyne levenskracht.

§. 3.

Wy zullen over deze drie dingen afzonderlijk
handelen, en wel voor eerst, over de vloeibaare
deelen, als welke wel verre het grootste^*), en ’t
eerst aanwezig zijnde gedeelte van ons lichaam
uitmaaken.

§. 4.

Al het vocht, het welk ons lichaam bevat,
schijnt gemakkelijk tot drie hoofdsoorten gebragt
te kunnen worden.

Want het is of A) een rauw (crudus) vocht, ge-
lijk men zegt, waartoe voornaamelijk de gijl behoort,
die in de zo genoemde eerste wegen gevonden wordt,
en tot bloed moet overgaan; vervolgends ook voch-
ten, welke, opgeslorpt zijnde door de uitwendige
oppervlakte des lichaams, naa het zelve toegevoerd
worden;

Of B) het bloed zelf;

Of eindelijk C) het uit het bloed wederom af-
gescheiden (secretus) vocht; het welk of tot zeker
gebruik geschikt in ’t lichaam te huis hoort of nut-
teloos zijnde alleen tot uitwerpselen moet gebragt
worden.

§. 5.

Van de eerste en derde dezer soorten, zul-
[Seite 5] zullen wy gelegenheid hebben, op eene andere
plaats te spreken, wanneer wy tot de gijlbereiding,
tot de afscheiding, en tot andere werkingen zullen
gekomen zijn, waar toe byzondere vochten be-
hooren.

Ter dezer plaats zullen wy nu over het bloed han-
delen, als het voornaamst, edelst, en waar levens-
vocht, het welk met recht de bron van alle de overige
vochten verdiend genoemd te worden; waarin naame-
lijk het rauwe (crudus) vocht, gelijkwy het noem-
den, veranderd wordt: waaruit alle de overige vochten
tot één toe afgekleinst worden, en hunnen oorsprong
vinden: en ’t welk, uitgezonderd eenige weinige
deelen van ’t lichaam, hoedaanig de opperhuid is, het
spinnewebben vlies (arachnoïdea tunica) en het bin-
nenste vlies van ’t ey (amnion) enz. als ook de ver-
glaasde zelfstandigheid der tanden enz. zich wijd en
zijd door het gantsch te zaamenweefsel des lichaams
verspreidt.

§. 6.

Dit bloed is een eigenaartig vocht van eene be-
kende, meer of min donkere, koleur: lijmachtig op
het gevoel, en warm: tot nochtoe onder de gehei-
men der natuur te stellen, dewijl tot dus verre de
kunst geen vocht, ’t welk aan dit gelijk is, heeft
kunnen vervaardigen.

§. 7.

Dit vocht, uit een levend mensch versch af-
[Seite 6] getapt, en in eene kom opgevangen, levert voor-
naamelijk de volgende verschijnselen op^*):

Voor eerst stijgt, inzonderheid zo lang het
bloed nog warm is, een waassem uit het zelven op,
dewelke, in eene klok opgevangen, gelijk daauw tot
droppels te zaamen vloeit, van eenen waterachtigen
aart, vry gelijk aan gemeen of fontein water, uit-
gezonderd, dat het een walgelijke reuk heeft, die
eigenaartig is, (sterker in ’t bloed van vleesch-eeten-
de dieren) en met recht dierlijk genoemd word,
hoedaanig eenen reuk ook de pis, nog warm zijnde,
of de holte van de borst, of van den onderbuik in
een terstond na de dood opengesneden lichaam op-
geeft. Van dit waterachtig vocht blijft intusschen ook
veel te rug, vermengd zijnde met de overige bestand-
deelen van ’t bloed, waarover wy spreken zullen.

§. 8.

Ondertusschen, terwijl het bloed allengskens
in het vat bekoelt, begint het zich in twee deelen
te scheiden. Eerst naamelijk gaat het over tot een
stremsel, uit welks oppervlakte straks van alle kan-
ten als ’t ware een vocht zweet, het welk eenig-
sins geelachtig rood is; ’t geen men de wey (serum)
van het bloed noemt; hoe meer van deze wey by
verloop van tijd uitzweet, des te meer wordt ook
[Seite 7] dit stremsel te zaamen getrokken, en kleiner van
klomp, men noemt die het dikke (crassamentum),
of ook, zo wegens eenige gelijkheid van koleur, als
breekbaarheid van weefsel, de bloedlever of de
koek, en, dewijl het in de, daarom heenlopende,
wey drijft, ook het Eiland.

§. 9.

Deze zelfde koek gaat door eene gemakkely-
ke handgreep, naamelijk door het schudden of door
eene dikwijls herhaalde afspoeling, eindelijk tot
twee bestanddeelen over; te weten tot het roode ge-
deelte des bloeds (cruor), het welk aan ’t gantsche
bloed de purperen koleur mededeelt, en door
afspoeling zich scheidt van ’t vezelachtige gedeelte
des bloeds (lympha), ’t welk het tweede, en wel
het vaster gedeelte is, weshalven men het ook den
grondstag van het dikke noemt, aan ’t welk het
roode gedeelte meer verbonden is dan aan de wey,
gelijk zelfs daar uit blijkt, om dat het niet, dan na
het aanwenden van eenig geweld, van dien grond-
slag zich afscheidt. De lympha zelve door die af-
scheiding van dat roode bloed (cruor) beroofd zijn-
de, wordt meer en meer bleek, tot dat zy eindelijk
de vertooning maakt van een wit, en vry sterk klee-
vend stremsel.

§. 10.

En deze zijn de vier hoofddeelen van ’t bloed,
het waterachtig vocht, naamelijk (aquosus latex);
[Seite 8] verder de wey (serum), dan het roode bloed, (cruor)
en eindelijk de lympha; welke alle nochtands, zo
lang zy met hunne behoorlyke levenswarmte voor-
zien en ten naauwsten onderling vermengd zijn een
gelijkvormig en gelijksoortig vocht uitleveren.

Wy zullen thands over de drie laatsten een wei-
nig naauwkeuriger handelen; want het waterachtig
vocht, waarvan wy gesproken hebben, schijnt niets
byzonders opteleveren, en van een te gering be-
lang om ons daar by langer optehouden, ja ’t is
zelfs niet meer eigenaartig aan ’t bloed dan de lucht,
welke zo wel hier, als in de overige deelen van ’t
lichaam plaats heest, waarvan wy echter beneden
nog kortelijk handelen zullen.

§. 11.

De wey (serum) dan is een lijmachtig vocht,
het welk wel voornaamelijk de lijmachtige eigen-
schap aan ’t geheele bloed mededeelt, in ’t alge-
meen zeer gelijk zijnde aan het wit van eijeren^*);
want blootgesteld aan eene warmte van 150 graaden
(volgends de schaal des thermometers van Fahren-
heit) verandert het in een wit snybaar stremsel,
gelijk aan gekookt eywit, hoedaanig iets ook, schoon
langzaamer, en eerst na verloop van 20 uuren gebeurt,
Indien men, zo als de beroemde moscati ge-
[Seite 9] toond heeft^*), ongebluschte kalk daar mede ver-
mengt. Doch de langzaam opgedroogde, en
voor het overige aan zich zelve overgelaaten wey,
verandert in eene doorschynende, en, volgends het
uiterlijk aanzien, in eene, naar de arabische gom
gelykende, zelfstandigheid, welke allengskens,
even gelijk het gedroogde eywit doet, in talryke
klooven van eene gekrulde en geheel zonderlinge
gedaante, van een splijt.

§. 12.

Voords is behalven andere eigenschappen der wey,
wel inzonderheid dat geen aanmerkelijk, het welk
ik, onderricht zijnde door de proefnemingen^†)
van den zeer beroemden priestley, zo dikwijls
bewaarheid heb gevonden, te weten de gemaklijk-
heid, waarmede de lucht, aan welke eene kom,
met bloed gevuld, bloot wordt gesteld, op de met
wey bedekte bloedkoek werken, en derzelver koleur
veranderen kan, terwijl integendeel die zelfde wer-
king der lucht op het dikke (crassamentum) veel
moeilyker gemaakt, of geheel belet wordt, indien
hetzelve in plaats van in wey, in een ander vocht,
by voorb. water of olie, enz. ja zelf in een an-
[Seite 10] dersoortig vocht van het menschelijk lichaam,
speeksel by voorb. of pis bedolven wordt.

§. 13.

Het roode bloed (cruor) maakt een ander, en zeer
aanmerkelijk, deel van het bloed uit, het welk,
zo wegens deszelfs koleur, en de figuur der deelt-
jens, als ook wegens de hoofdstoffen, welke het ge-
weld van ’t vuur uit het zelve trekt, zeer veel by-
zonders oplevert. Het schijnt tot de meest be-
werkte sappen des lichaams te behooren, daar het
in eene tedere vrucht naauwlijks voor de vierde
week na de bevruchting, en niet voor het 40ste uur
in gebroeide hoender eijeren wordt gezien; en ein-
delijk, na een aanmerkelijk verlies van bloed, het
moeilijkste van alle de overige hoofddeelen des
bleeds hersteld wordt.

§. 14.

Het bestaat uit bolletjens, gelijk leeuwen-
hoek het eerst heeft waargenomen, wier besten-
dige gedaante in het versche bloed zo wel, als ge-
lijkvormige groote, terwijlze in geen ander vocht
gevonden worden (de melk alleen uitgezonderd,
wier bolletjens eenigsins daar aan gelyken) geenen
twyfel overlaaten, of zy maaken een ten hoog-
sten wezenlijk, en van de overige bestanddee-
len des bloeds, waarvan wy gesproken hebben,
ten eenemaal verschillend deel uit, ofschoon der-
zelver gedaante veel eenvouwiger schyne, dan be-
[Seite 11] roemde Mannen dezelve opgegeven hebben. Want,
opdat ik van derzelver zesvouwige te zaamenstelling
door leeuwen hoek verzonnen, zwyge, betuige
ik noch de gedaante der ringen, welke de beroem-
de della torre aan dezelve heeft toegeschree-
ven^*); noch die van blaasjens met eene ondoorschij-
nende kern voorzien, te hebben bespeurd, hoedaa-
nig een blaasachtige gedaante hewson zegt, dat
hij daarin gevonden heeft^†), maar ik hebze niet
anders dan in eene bolronde gedaante, en, zo ik
het wel gezien hebbe, onder het voorkomen van
eene vaste lijmstoffe waargenomen. De lensvormi-
ge gedaante, welke de waarnemers aan dezelve
toekennen, wil ik niet loochenen; doch ik heb de-
zelve niet zo onbetwistbaar waargenomen, dat ik
voor derzelver aanwezen durve instaan.

Men heeft getwist, of deze bolletjens hunne
gedaante veranderen konden, wanneer zy door een
zeer eng vaatjen gaan moesten; dat zy als dan uit
[Seite 12] bolrond, eyrond worden, en naderhand, wanneer
zy weder in een wyder vat gekomen zijn, hunne
oude bolronde gedaante wederom aannemen, wil ik
met de nauwkeurigen waarnemer reichel^*) ge-
looven, ofschoon het my nog niet heeft mogen ge-
beuren zulks te zien.

Derzelver bolronde gedaante wordt niet, dan
in levend, of ten minsten versch afgetapt bloed ge-
zien, want na verloop van tijd, vergaat die, zo
dat dan de bolletjensals ’t ware schynen te smelten.

§. 15.

In ’t bepaalen van de grootte dezer bolletjens
verschillen de Natuurkundigen (Physiologi). hales
heeft beweerd, dat zy ’t 1/3240 gedeelte uitmaken van
de middellijn van eenen duim. senac brengtze
tot omtrent het 1/3300 gedeelte; anderen hebben we-
der eene andere berekening.

§. 16.

De koleur dezer bolletjens is rood, ja de rood-
heid van ’t gantsche bloed schijnt van dezelve te
moeten afgeleid worden; doch op veelerleie wyzen
verschilt de sterkte van die koleur, zy is ten min-
sten bleeker in de dieren, die slecht gevoed zijn,
[Seite 13] of die zwaare bloedstortingen geleden hebben; in
de slagaders is de koleur lichter rood, ook als
het bloed aan de lucht van den dampkring, doch
wel voornaamelijk, aan lucht, welke van brandstof
is beroofd (aër dephlogisticatus), blootgesteld is ge-
weest; donkerer is de koleur in de aderen, en ook
wanneer het bloed word blootgesteld aan vaste, of
ontvlambaare lucht (aër inflamabilis).

§. 17.

In ’t algemeen zijn de oorzaaken, welke de
roode koleur des bloeds vermeerderen en verster-
ken, vry bekend, doch waar van daan de eerste
geschiktheid tot die koleur zy afteleiden, is moeie-
lijk te beflissen. haller meent, dat dezelve van
den yzer-saffraan (crocus martis) afhangt, om dat
in het bloed meer yzerdeeltjens, dan in de beende-
ren, of andere deelen des lichaams gevonden wor-
den, schoon derzelver hoeveelheid gering zy, ja
zelf door verschillende schryvers zeer verschillende
wordt opgegeven: dus stelt by voorb. men-
ghinus, derzelver evenredigheid tot de geheele
masse van ’t bloed, als 1. tot 110. De beroemde
rhades integendeel, als 1. tot 427. Ja zelf in
andere proefnemingen, als 1. tot 503. en zo ver-
volgends.

Maar dit is zeer opmerkenswaardig, dat dit
yzer zich niet vertoont, dan na de verkalking van
bet dikke bloed; daar integendeel, indien dit lang-
[Seite 14] zaam gedroogd, en tot een fijn poeier gewre-
ven, gestrooid wordt of op water, of op levendi-
ge kwik, niets hoe genaamd door de Magneet
wordt aangetrokken, gelijk de ondervinding my
geleerd heeft.

§. 18.

Ten laatsten moeten wy van de bestanddee-
len, die het bloed uitmaaken, nog de lympha be-
schouwen, van sommigen de grondslag van ’t dik-
ke bloed, van anderen het slijm, of lijmachtig ge-
deelte, van anderen wederom het vezelachtige des
bloeds genoemd.

Dit deel is wel eer te onrecht met de wey
van ’t bloed verward, van welke het echter hemels-
breedte verschilt, dewijl het aan de lucht, voor-
al wanneer die wat koud is, blootgesteld, te zaa-
menstremt, doch door de bymenging van levendige
kalk, waar door de wey, gelijk wy gezegd hebben,
stremt (§. 11.), vloeibaar gehouden, of, zo het
reeds gestremd is, door dit bymengsel wederom
ontbonden wordt.

§. 19.

De manier, waar op zy van ’t dikke bloed kan
afgescheiden worden, hebben wy boven reeds aan-
geroerd (§. 9.). Door andere kunstgreepen intus-
schen, by voorb. door de lympha met rijsjens te
kletsen, vormt zy eene soort van vlies, het welk
[Seite 15] men, naar deszelfs uitvinder, het ruischiaansch^*)
vlies noemt.

De gelijkheid, welke tusschen diergelijk een
vlies, door konst bereid, en sommige opmerkings-
waardige verschijnsels in ziektens, vooral in die,
welke van eenen ontstekenden aart zijn, plaats
heeft, toont ook, dat die zelfde verschijnsels aan
de te zaamgestremde lympha, van welke wy hande-
len, moet toegeschreven worden.

Daartoe behooren, op dat ik uit veelen eenige
weinigen uitkippe, de zogenoemde pleuritische
korst, welke het dikke van ’t bloed, in een bek-
ken opgevangen, en gestremd, zomtijds bedekt;
voords ook soortgelijke schijnvliezen, welke uit
ontstoken ingewanden pleegen uit te zweeten, en
dezelve te omgeven, als ook in zeker opzicht het
vlokachtige vlies van hunter (membrana caduca),
het welk in de holte der bevruchte, en door het ve-
nerisch vuur geprikkelde, lijfmoeder uitzijpt; ver-
der ook de celachtige vliezen, door wier tusschen-
komst, na eene longontsteeking, de longen met het
borstvlies dikwerf te zaamengroeien; of na groote
bloedstortingen, in de holte van den onderbuik ge-
boren worden, en hoedaanigen, ik zelf, om maar een
enkel voorbeeld daar van by te brengen, in een ver-
steend kind, lang in den onderbuik gedragen met de
[Seite 16] rabygelegen ingewanden ten sterksten heb verbon-
den gezien^*). Eindelijk schynen ook de vleesch-
proppen, en soortgelijkete zaamenstremsels hiertoe
te behooren.

§. 20.

Deze verschijnsels, welke wy opgeteld heb-
ben, en andere in ’t vervolg te vermelden, teo-
nen ten klaarsten het groot gewigt, en de voortreffe-
lijkheid van dit lymphatisch deel, dewijl het zelve,
indien het op de zo even vermelde wyzen van de
overige bestanddeelen des bloeds afgescheiden
wordt, het vormings en levens beginsel vertoont,
het welk onlangs vry algemeen tot het gantsche
bloed op zich zelf beschouwd, ten onrechte pleegt
gebragt te worden^†).

§. 21.

Dat er behalven de tot hiertoe opgetelde voor-
naame bestanddeelen des bloeds, ook noch andere
inmengsels gevonden worden, hebben wy reeds
herinnerd (§. 10.)

[Seite 17] Hier toe behoort inzonderheid de lucht, die
men gewoonlijk wil, dat 1/33 van de geheele masse des
bloeds zoude uitmaaken, welke echter in het bloed
van een gezond en levend mensch zich niet vry
noch met haare gewoone veerkracht voorzien, be-
vindt; maar als ’t ware t’ondergebragt, en ’er inge-
lijfd, niet gemakkelijk daar van weder afgescheiden
kan worden.

Ja door proefnemingen heb ik geleerd; dat een
zeer klein gedeelte van de allerzuiverste lucht in de
kropader van eenen hond gebragt, de hevigste toe-
vallen verwekte, als hartkloppingen, bedwelming,
stuiptrekkingen, en, indien de hoeveelheid, wel-
ke men ’er ingiet wat groot is, zelfs de dood ver-
oorzaakt^*).

§. 22.

De opgetelde bestanddeelen verschillen ten
sterksten in eene betrekkelyke evenredigheid, naar
de verscheidenheid van ouderdom, voedsel, en an-
dere soortgelyke omstandigheden, welke de byzon-
dere eigene gezondheid van ieder mensch uitmaa-
ken.

§. 23.

Men kan ook niets zekers, en bepaaldelijk nopens
[Seite 18] de betrekkelyke hoeveelheid van ’t bloed tot het
geheele lichaam vaststellen. haller is van ge-
voelen, dat in een volwassen mensch 30 of 36 pon-
den bloed aanwezig zijn; anderen bepaalen dit an-
ders.

§. 24.

De vaste deelen^*) ontstaan uit de vochten zel-
ve; zodaanig dat in ’t eerste beginsel van de gelei-
achtige vrucht, de vaste deelen op hunne byzon-
dere plaatsen, langzaamerhand aanvang nemen,
door oneindig verschillende trappen^†) in hunnen
zaamenhang van elkanderen onderscheiden, van de
allerweekste en bykans papächtige beginselen af,
hoedaanig by voorb. de mergachtige zelfstandig-
heid van de hersenen is, tot de hardste deelen
toe, van welke soort de glasächtige schors is,
die de kroon der tanden omgeeft.

§. 25.

In alle deze vaste deelen is meer of min over-
[Seite 20] vloed van den aardachtigen grondslag die van ee-
nen kalkachtigen aart is, zijnde met zuur deelen
(voornaamelijk met het phosphorisch en ’t suiker-
zuur) verbonden. Behalven de wyze van ’t ge-
weefsel zelfs, wordt ook de te zaamenhang bevor-
derd, zo wel door de hoeveelheid^*) van lucht,
welke daar ingelijfd is, en die zo veel te aan-
merkelyker is (gelijk de groote hales proefon-
dervindelijk betoogd heeft) naar maate de deelen
vaster zijn, als ook door het dierlijk lijm, zo als
men dat noemt, gelijk zijnde aan ’t gewoone
lijm der schrijnwerkers, ’t welk uit de vaste deelen
van dieren getrokken wordt. De oorsprong van
dit lijm is uit het geen wy van den lijmachtigen
aart des bloeds gezegd hebben, gemakkelijk opte-
maaken.

Het yzerachtig beginsel, waaraan men door-
gaans zeer veel, als bevorderende den te zaamenhang
der vaste deelen in ’t menschelijk lichaam toe-
[Seite 21] schrijft, kan by my naauwlijks in aanmerking ko-
men, als ik lette op deszelfs zeer geringe hoe-
veelheid, zo dat zelfs twee ponden der hardste dee-
len, by voorb. der beenderen, naauwlijks 1/5 ge-
deelte van een grein yzer bevatten.

§. 26.

Een groot gedeelte der vaste deelen van ons
lichaam vertoonen een vezelachtig weefsel, uit meer
of min gelijkstandig geplaatste draaden te zaamge-
steld. Zulks is te zien in de beenderen voornaa-
melijk van onvoldragen kinderen, gelijk ook in de
spieren, trekkers, banden, trekkerachtige uit-
breidsels, en sommige vliezen, by voorb. het
harde hersenvlies enz.

§. 27.

Andere deelen integendeel bezitten een weef-
sel, geheel van het bovengemelde verschillend,
zodaanig, dat men niets van het vezeldraadige in
hetzelve kan onderscheiden, maar wel een ander
en eigenaartig byzonder zaamenstel, het welk de
Grieken parenchyma noemden, en dit is byzonder
eigen aan de ingewanden, welke ter afscheiding
geschikt zijn. Dit geweefsel is verschillend in
de Nieren, verschillend in de Lever enz.

§. 28.

Dan, tusschen alle deze soorten van geweef-
[Seite 22] sels, het zy dezelve vezeldraadig van aart zijn,
’t zy ze tot een byzonder parenchyma behcoren,
is een algemeen weefsel geplaatst, het welk men
het celachtige noemt, en gebragt moet worden tot
de eerste, voornaamste en aanmerkingswaardigste
bestanddeelen van ons lichaam^*).

§. 29.

Voor eerst immers zijn verscheiden vaste dee-
len van ’t menschelijk lichaam bykans geheel en
al uit zulk een weefsel te zaamgesteld, waartoe by
voorb., de meeste vliezen en kraakbeenderen be-
hooren, als welke men door eene aanhoudende
rotting wederom in een slap en celachtig weefsel
kan oplossen. Tusschen andere deelen is dit celach-
tige zodaanig ingeweeven, dat het als ’t ware ee-
ne bewaarplaats en steunsel vormt voor de ande-
re bestanddeelen, die daarin gevonden worden;
dus bestonden by voorb. de hardste beenderen
voorheen uit kraakbeen, ’t welk het op eengepakt
celachtig weefsel zelf was, dat daarna, door by-
komend beensap, tot een slapper celachtig weef-
sel uitgezet, en met het zelve als ’t ware bezwan-
gerd wierd. Dit weefsel schijnt zelfs naauwlijks
aan eenig vast deel van ons lichaam te ontbreken,
uitgezonderd aan de glasachtige schors, welke de
[Seite 23] kroon der tanden omvat, waar in het my niet
gelukt is iets van dat weefsel te ontdekken, hoe
zeer ik dezelve aan de werking van een zeer scherp
zuur blootstelde.

§. 30.

Voords is dit weefsel als een afscheidsel tus-
schen de naast elkanderen gelegen deelen, voor-
naamelijk tusschen de spieren en vliezen geplaatst;
andere deelen strekt het tot een steunsel, voor-
al de vaten en zenuwen: Voor ’t overige ech-
ter vormt het eenen algemeenen band, waar door
alle de deelen, geene uitgezonderd, met de naast
bygelegen verbonden zijn.

§. 31.

Hieruit kan men deze twee gevolgen trek-
ken:

Het eerste is, dat dit zelfde celachtig weef-
sel van ’t geheel zaamenstel onzes lichaams in zo
verre den grondslag vormt, dat, wanneer wy in
onze verbeelding dat alles, wat niet tot hetzelve
behoort, als weggenomen, en het celachtige ge-
heel in zijne ligging overig gelaaten, ons kon-
den voorstellen, echter nog de gantsche gedaante
van ’t geheel lichaam, en van deszelfs deelen zou-
de voordduuren.

Het ander gevolg is, dat door middel van de-
zen uit het celachtig weefsel gevormden grond-
slag, een verband en zekere weg tusschen alle de
[Seite 24] deelen des lichaams plaats hebben, schoon zy
voor ’t overige grootelijks van aart verschillen,
of op een’ zeer verre afstand van elkanderen ge-
plaatst zijn; het welk, wil men den woorden-
strijd, betrekkelijk den gemeenschappelyke te zaa-
menhang der vliezen, wegnemen, en veelvuldige
verschijnselen in ziekten ontvouwen, verdient op-
gemerkt te worden.

§. 32.

Gelijk nu dit celachtig weefsel aan de meeste
vaste deelen des lichaams eenen grondslag ver-
schaft, zo schijnt ook dit zelfde weefsel aan het
lymphatisch gedeelte van ’t bloed, gelijk wy het
noemden zynen oorsprong verschuldigd te zijn,
alzo ik gezien hebbe, dat dit vocht uit eene ont-
stoken long zweetende in een soortgelijk weefsel
veranderde, het welk ras schijnvliezen vormen-
de, die ingewanden met het borstvlies pleegt te
verbinden.

§. 33.

Het zy genoeg dit van den aart en de voor-
treffelijkheid van het celachtig weefsel in ’t alge-
gemeen gezegd te hebben. Nu een woord over
eenig onderscheid dat in het zelve plaats heeft.

Men moet dan in de eerste plaats weten, dat
deszelfs dichtheid verschillende zy.

Want in ’t algemeen schijnt aan ’t menschelijk
lichaam een allertederst celachtig weefsel gegeven
[Seite 25] te zijn, indien wy hetzelve met het celachtig
weefsel in andere dieren vergelyken: ja, zo ik
my niet bedriege, behoort deze zelfde weekheid
van ’t celachtig weefsel tot de voornaamste voor-
rechten van den mensch, waar door hy zelf be-
kwaamer gemaakt wordt, zo ter ontwaarwording
van fyner prikkelingen, als om bewegingen en
andere werkingen met meer volmaaktheid uit te
oeffenen.

Dan de slapheid of vastheid van dit weefsel
in verschillende menschen, is ook grootlijks on-
derscheiden, zo ten opziehte der jaaren als kunne
levenswyze, luchtsgesteldheid enz.

Eindelijk is ook de vastheid van dit weefsel
verschillende, naar gelang der deelen van ’t lichaam,
tusschen welke het geplaatst is: het is dus by
voorb. slapper tusschen de oogleden en de voor-
huid, vaster rondom de ooren, enz.

§. 34.

Verder moeten wy nog een ander gebruik van
het celachtig weefsel, dan, het welk het zelve in
’t algemeen, gelijk wy zeiden, aan ’t lichaam ver-
schaft (§. 29. en §. 30.) aanduiden; dat naamelijk
de celletjens, welke het vormt, geschikt zijn om
verschillende soorten van vochten te bevatten.

En wel voornaamelijk bevat het eenen weyach-
tigen waassem of water, waarmede alle de deelen
van ons lichaam, geene uitgezonderd, besproeid
en glibberig gehouden worden; en welk vocht dit
[Seite 26] weefsel^*), gelijk eene vochtige spons schijnt op-
teslorpen.

§. 35.

Daarenboven dient ook het celachtig weefsel
van sommige deelen des lichaams, om sommige
andere vochten te ontvangen. Dus is by voorb.
het celachtig weefsel, het welk het glasachtig
lichaam van ’t oog vormt, met het vocht van de-
zen naam bezwangerd; doch dat, ’t welk het
mergvlies der beenderen (dat men gewoonlijk,
doch ten onrechte, het inwendig beenvlies noemt)
vormt, bevat het merg.

[Seite 27] Voords bevat een groot gedeelte van ’t zelve
dat tusschen de weeke deelen geplaatst is, het
overig vet.

§. 36.

Zie hier dan weder eene drievouwige opmer-
kingswaardige verscheidenheid:

Voor eerst zijn ’er deelen des lichaams, wier
celachtig weefsel, hoe zeer week en slap dat ook
is, echter nimmer in een gezond mensch met
vet opgevuld wordt, als by voorb, dat, het welk
tusschen de oogleden ligt, en aan de mannelijke
roede geplaatst is, enz.

Verder is ook het vet op zeer veele plaatsen
door het lichaam, dan meer dan min verspreid,
en schijnt in celletjens van dien zelfden aart^*)
geplaatst te wezen, welke anders tot het bevatten
van weyachtig water, gelijk wy zeiden, geschikt
zijn.

Eindelijk nog is het vet op sommige plaatsen
altoos aanwezig, en, zo ik my niet bedriege, in
zekere en bepaalde vakjens geplaatst, tot bepaal-
de en byzondere gebruiken dienstig, waartoe ik
by voorb. het vet zoude brengen, het welk de
Venusheuvel aan ’t vrouwelijk schaamdeel vormt,
[Seite 28] en alwaar het eenen byzonderen en bepaalden
klomp, mijns bedunkens^*), uitmaakt.

§. 37.

Het zy my geoorlooft hier kortelijk nog iets
van het Vet^†) by te voegen, om dat het my voor-
komt deze de geschikste plaats te zijn, om daar
over te handelen.

Het vet is eene oly, niet ongelijk^§) aan de
smeerige olyen van ’t planten rijk, niet scherp,
zonder reuk, ligter dan water, bestaande uit brand-
stof (phlogiston)^**), welke met het waterachtigdeel
[Seite 29] (phlegma) door middel van een eigenaartig zuur
verbonden is.

§. 38.

Zeer spade vertoont het zich in eene onge-
boren vrucht, zo dat men naauwlijks voor de vijf-
de maand na de bevruchting zekere blyken van
het zelve kan bespeuren.

Deszelfs vastheid is op verschillende plaatsen
zeer onderscheiden, vloeibaarder is by voorb.
dat vet, het welk in de oogkuilen geplaatst is,
harder in tegendeel, en zelf ongelachtig, ’t welk
rondom de nieren gevonden wordt.

§. 39.

Men heeft getwist over de afscheiding van
het vet: of deze naamelijk door byzondere klie-
ren geschiedde, gelijk gu. hunter beweerd heeft,
dan of het alleen uit de verwyderde slagaderen
zweette? Dit laatste gevoelen komt ons, om van
andere bewyzen niet te gewaagen, hierom waar-
schijnlyker voor, om dat zelf dikwijls, tegen de
gewoone orde der Natuur, vet is gevonden op
zulke plaatsen, welke anders daarvan verstoken
zijn, dit schijnt immers gemakkelyker uit eene
verplaatsing, veroorzaakt door eene kwaade ge-
steldheid der vaten, dan uit tegennatuurlyke en
nieuwlings gevormde klieren, ontvouwd te kun-
[Seite 30] nen worden: dus is by voorb. soms vet gevon-
den in den oogbol zelven, en een soortgelijk vet
neemt gewoonlijk de plaats in van den teelbal als
men dien heeft weggenomen; ja, naauwlijks is
’er eene holte van ’t lichaam, waar in niet wel eens
een vetgezwel waargenomen is.

Daarenboven behooren in ’t algemeen de Klie-
ren, waar aan sommigen de afscheiding van ’t vet
hebben toegekend, tot dus verre onder de voord-
brengsels van eene spoorbijstere verbeelding. Het
mag ondertusschen zijn zo als het wil, dit is ze-
ker, dat zo wel de afscheiding, als de opslor-
ping van het vet zeer schielijk kan geschieden.

§. 40.

Veelerlei is ’t nut van het Vet:

Het maakt de vaste deelen glad, en bevor-
dert de beweging. Het verdooft de altegroote
gevoeligheid. Het keert de koude af. En einde-
lijk bevordert het, om dat het eene gelijkmaatige
uitzetting der huid te weegbrengt, de schoon-
heid.

Van de byzondere nuttigheden van het vet,
aan sommige daartoe geschikte plaatsen, by voorb.
van het beenmerg enz. wil ik hier geene melding
maaken. Tot voeding van een gezond mensch^*)
[Seite 31] schijnt het my naauwlijks iets toetebrengen.

§. 41.

Nu zijn wy tot eene moeielyke taak gekomen,
tot het levend vaste deel^*), en tot de optelling
der levenskrachten, waarmede de deelen van ons
lichaam als ’t ware bezield zijn, en zo wel worden
bekwaam gemaakt ter ontwaaring van aanprikkeling
als ter verrichting van bewegingen.

§. 42.

In de eerste plaats moeten wy over het levend
[Seite 33] vaste deel zullende handelen, deszelfs grenzen
bepaalen, terwyl het gemakkelijk blijkt, dat wy
even zo min hier spreken van zulke krachten,
welke het menschelijk lichaam met de overige
lichaamen in het rijk der Natuur gemeen heeft,
gelijk by voorb. de veerkracht, [wier nuttighe-
den andersins in de dierlyke huishouding veelvul-
dig zijn] als van die, welke der ziele toekomen,
ofschoon wy vertrouwen, dat niemand, derzelver
grooten invloed op de lichaamelyke krachten van
het levendig vaste deel zal in twyfel trekken.
Wy zullen alleenlijk van die krachten handelen,
welke in verschillende soorten van stof onzes be-
werktuigden lichaams gevonden worden, en; in-
dien ik my niet grootelijks bedriege, tot de vol-
gende soorten voornaamelijk kunnen gebragt wor-
den.

§. 43.

De eerste en algemeenste dezer levenskrach-
ten, en die in den laagsten rang met opzicht tot
de andere geplaatst kan worden, is het te zaamen
trekkings vermogen (contractilitas), te weten de
eenvouwige pooging om zich te zaêm te trek-
ken. Deze kracht is, althands naar het my voor-
komt, in ’t geheel celachtig weefsel aanwezig,
en is dus even zo uitgestrekt als dit weefsel zelf,
waarom men zeggen kan, datze bykans door ’t
geheele lichaam zich uitstrekt. En men zoude
[Seite 34] misschien deze kracht niet te onrecht de kracht van
het celachtig weefsel kunnen noemen.

§. 44.

De tweede dezer levenskrachten noemt men
de Halleriaansche irritabiliteit (irritabilitas), welke
alleenlijk aan spiervezelen eigen is, en daarom ook
spierkracht genoemd wordt. Deze vertoont zich
door eene zeer zonderlinge slingerende, en als ’t
ware trillende beweging, ook hier in van enkele
te zaamentrekking onderscheiden, dat zy door ’t
aanwenden van allerlei scherpe prikkelingen het al-
lergemakkelijkst kan worden opgewekt.

§. 45.

De derde is de gevoeligheid (sensilitas) ook,
dewijl zy alleen eigen is aan het zenuwachtig
merg, ’t welk met de hersenen gemeenschap heeft,
zenuwkracht (vis nervea) genaamd, deze is de oor-
zaak, waar door de deelen, welke met die kracht
bezield zijn, door prikkelingen, op dezelve wer-
kende, aangedaan, die gewaarwording (sensorium)
aan de hersenen mededeelen.

§. 46.

Dit drietal van levenskrachten kan men met
de naam van Gemeenschappelyke (communes) bestem-
pelen, terwijl zy meer of min of bykans aan al-
len, of ten minste de meeste deelen van ’tlichaam,
[Seite 35] welke de oude gelijkaartige (similares) genoemd
hebben, eigen zijn.

§. 47.

Dan, behalven deze, moet ik noch een vier-
de vermelden, naamelijk het eigenaartig leven (vita
propria); onder welke benaaminge ik die krachten
verstaa, welke aan sommige byzondere, tot eigen-
aartige werkingen geschikte, deelen behooren, en
tot geene der vorige algemeene soorten gebragt
kunnen worden.

Dat nu zulke deelen, welke in weefsel, maak-
sel, en geheel byzondere werking van andere ver-
schillen, ook met byzondere krachten ter uitoeffe-
ning van die eigenaartige werkingen door de Na-
tuur beschonken zijn, strijdt geensins in den eer-
sten opslag met de gezonde reden.

Dan by nader onderzoek en naaukeurige waar-
neming der Natuur blijkt, dat ’er waarlijk deelen
zijn, voornaamelijk ingewanden, welke zulke
zonderlinge bewegingen uitoeffenen, dat ze ter
naauwernood van de eene of andere der algemee-
ne levenskrachten, gelijk wyze noemden, kunnen
afgeleid, maar aan een eigenaartig leven schynen
toegekend te moeten worden.

Ten voorbeelde strekt de beweging van de
Regenboog (iris); de opzwelling der tepel aan de
vrouwelyke borst; de beweging van het lofwerk
(simbriae) der trompetten van Fallopius; de wer-
king der moederkoek, der lijfmoeder in de ver-
[Seite 36] lossing; het neerzakken der Teelballen (testes) in
de mannelyke vrucht; en, zo ik my niet bedrie-
ge, voor het grootst gedeelte ook het geheele
werk van afscheiding (secretio).

§. 48.

Eindelijk, en ten vijfden, moet ik de vor-
mingskracht (nisus formativus) melden, welke als de
uitoeffenende oorzaak van het geheele voordtee-
lings werk (in den uitgebreidsten zin genomen,
zo dat het de voeding en herstelling als modifi-
catien bevatte), beschouwd moet worden, daar
ze maakt, dat de stof ’t zy tot voordteeling ’t zy
tot voeding op bepaalde plaatsen ontvangen, en
tot behoorlyke rijpheid gebragt, de noodige ge-
daante aanneemt, en zulke deelen vormt, welke
naderhand met de opgetelde krachten, naamelijk
of met de te zaamentrekkingkracht, of met de
spierkracht, of met het gevoel of eindelijk met het
eigenaartig leven voorzien worden.

§. 49.

Van deze vormingskracht, zullen wy breed-
voeriger handelen, wanneer wy in ’t vervolg o-
ver het voordteelings werk zullen moeten spre-
ken.

Van de spierkracht zullen wy by de beweging
der spieren gewaagen.

Over de gevoeligheid by de werking van het
zenuwstelsel.

[Seite 37] Over het eigenaartig leven, nu en dan naar
de gelegenheid zulks vordert.

Over het te zaamentrekkend vermogen intus-
schen is het hier de plaats het een en ander nog
kortelijk voor te dragen.

§. 50.

Ik heb gezegd, dat deze door ’t gantsche
lichaam bykans zich uitstrekte, voor zo ver naa-
melijk het celachtig weefsel verspreid is.

Zy is dierhalven in de eerste plaats in die dee-
len aanwezig, welke geheel en al uit een celach-
tig weefsel zijn te zaamgesteld, in de vliezen by
voorb. want dat deze een te zaamtrekkend vermo-
gen bezitten, zal niemand loochenen, die aan de
tezaamentrekking van het huidvlies (dartos) denkt,
of zijn oog vestigt op kramptrekkingen van de
huid, of penszak (peritonaeum), welke laatste
soms alleen, gelijk de ondervinding geleerd
heeft, het ingewand in eene breuk heeft ver-
stikt. Verder is ze in die ingewanden, welke
voor her grootst gedeelte uit soortgelijk weefsel
zijn te zaamgesteld, waar toe by voorb. de lon-
gen behoren, wier uitwendige oppervlakte, ge-
lijk herhaalde ontleedkonstige nasporingen in le-
vendige dieren my geleerd hebben, zeer te zaa-
mentrekkend is; nooit echter vond ik die waar-
lijk spierkrachtig gelijk varnier onlangs heeft
willen beweeren. Ja, dat zelve de te zaêm-
trekkingskracht niet geheel in de beenderen ont-
breekt, toonen niet alleen de tandkassen, welke
[Seite 38] na het uitvallen der tanden, zich te zaamentrek-
ken, gelijk algemeen bekend is, maar ook het
ziekelijk versterf (necrosis), by ’t welk men waar-
neemt, dat na de uitneming van het verstorven
been het nieuwe been, het welk het doode voor-
heen omringde allengskens en bykans tot de natuur-
lyke dikte en gedaante zich te zaamentrekt.

Gelijk intusschen de glasachtige schors der
tanden, zo als ik boven (§. 29.) aanmerkte, geen
celachtig weefsel heeft, zo komt het my waar-
schijnlijk voor, dat deze ook geene te zaêmtrek-
kingskracht bezit, te meer, om dat een gedeelte
daarvan, of door bederf wegknaagt, of by geval
gebroken zijnde, het geen ’er van overig blijft,
niet te zaêmgetrokken wordt, gelijk ik straks zei-
de, dat omtrent de tandkassen plaatsgreep, maar
altijd een onherstelbaare spleet blijft.

§. 51.

Deze zelfde te zaamentrekkingskracht van het
celachtig weefsel, schijnt verder tot de eerste en
voornaamste steunsels van krachten en gezondheid
gebracht te moeten worden, en hier in schijnt de
spanningskracht (tonus) der deelen door den schran-
deren stahl zo opgevyzelt, gelegen te zijn.
Want dit weefsel, om maar een voorbeeld op te
noemen, slorpt in een gezond mensch waterachtig
vocht op, waar van ik gesproken heb, gelijk een
spons, en drijft het daarop door zijn te zaêmtrek-
kendvermogen in de watervaten; in den ziekelyken
[Seite 39] staat integendeel van zyne kracht beroofd en ver-
slapt, wordt het met stilstaand water opgevuld,
en doet waterachtige zwellingen, en andere soort-
gelyke vochtontaartingen geboren worden.

§. 52.

Eindelijk blijkt uit de algemeene verspreiding
van deze te zaamentrekkingskracht door het gant-
sche lichaam deszelfs invloed, en als ’t ware ver-
menging met de overige levenskrachten, verder
blijkt ook uit deszelfs onbepaalde wyze en graaden
in verschillende menschen des zelfs groot vermo-
gen ter vorming van de aan iederen mensch eige-
ne gezondheid, en eigenaartige gesteldheid (tem-
peramentum).

§. 53.

Deze drie (§. 1.) wier behandeling ons tot hier-
toe heeft bezig gehouden, werken in het levend
menschelijk lichaam zonder ophouden onderling
op elkander. De vloeibaare deelen naamelijk,
werken als prikkelen op de vaste deelen, deze
intusschen zijn door haar levensbeginsel toege-
rust om zoo wel de werking der prikkelingen ont-
waar te worden, als om op de prikkelende voch-
ten te rug te werken. En in een gezond mensch,
zijn deze werking en tegenwerking geheel en al
in een zeker en bepaald evenwigt.

§. 54.

Hier by komt verder de wonderbaare te zaa-
menstemming (consensus) der deelen, zelf der zul-
ke, die het verste van elkander afgelegen zijn en
[Seite 41] ook deze vloeit niet uit eene bron voord^*).

Want eene andere oorzaak behoort tot de ze-
nuwen en tot derzelver verwonderlyke netvormi-
ge vereenigingen, zo wel als tot de ingewikkel-
de vorming van derzelver vlechten en zenuw-
knoopen (ganglia), door welk middel de aandrift
der prikkelingen aan het algemeen gewaarwor-
dings werktuig (sensorium commune) mede gedeeld
wordt, vervolgends wederom kunnen werken op
de verafgeleegene delen.

Eene andere wederom moet men brengen tot
beiderlei soorten van vaten, te weten tot de bloed-
voerende, zo wel als tot de water opslurpende
vaten.

Eene andere eindelijk tot eene zekere gelijk-
heid van maaksel, en de daaruit ontstaande sym-
pathie, op dat ik van het celachtig weefsel zwy-
ge, het welk, gelijk wy gezien hebben, zo wel
den gemeenen band van het gansche lichaam uit-
maakt, als het ook ten sterksten de te zaamen-
stemming der deelen behulpzaam is, gelijk gemak-
lijk kan bevroed worden.

§. 55.

Eindelijk ook behoort hiertoe het grootste ge-
[Seite 42] heim der Natuur, de vereeniging naamelijk van
de ziel met het lichaam, en het veelvuldig en
groot vermogen van deze op elkanderen; dewijl
wy nu hier over in het vervolg breedvoeriger
zullen handelen, zal het hier voldoende zijn,
alleen maar zo kort doenlijk te hebben aange-
merkt, dat ’er behalven de blijkbaare heerschappy
der wil over de meeste spieren, ook nog andere
vermogens gevonden worden, welke hunne kracht
op het lichaam oeffenen zelf zonder eenig behulp
van den wil.

Hier toe behooren by voorb. de blinde en
enkel ingeschaapene dierlyke driften (instinctus),
hoedaanig die is, welke aanprikkelt tot de darte-
le liefde.

Wyders hebben de inwendige gewaarwordin-
gen, en wel voornaamelijk de verbeelding en de
hartstochten, welke door middel der verbeelding
geschraagt worden, eene uitgestrekte heerschappy
in het lichaam.

Het lichaam eindelijk heeft door tusschen-
komst van de zelve, ook eene gemeenschap en
wederkerige invloed op de edelste en verheven-
ste zielsvermogens.

§. 56.

Door deze veelvuldige te zaamenstemming,
zo wel der vaste en vloeibaare deelen, als der lee-
venskrachten (§. 53.), door de sympathie der
[Seite 43] deelen (§. 54.), en door de naauwe verbintenis
der ziel met het lichaam (§. 55.), vloeit het leven
en de gezondheid voord, welke echter geensins
ten allen tyde eenstemming zijn, maar in oneindige
graaden van elkanderen verschillen.

§. 57.

De verschillende trappen immers van het
leven, worden als tusschen de twee uiter-
stens, waarvan het eene ’t grootste leven; ’t
andere het kleinste leven genoemd wordt, ge-
plaatst.

Het grootste leven noemd men die staat, wan-
neer de werkingen des lichaams in den bloei des
levens haar hoogste toppunt van volmaaktheid be-
reikt hebben, het welk de Grieken genoemd heb-
ben ἀκμην; men zoude het ook kunnen noemen
de worstelaars staat.

Het kleinste daarentegen wordt genoemd, wan-
neer de werkingen eenigsins langzaamer verrigt
worden, schoon zulks voor het overige naar de
bepaalde omstandigheden op het volmaakst vol-
gends de Natuur geschiedt; hoedaanig is het leven
der vrucht in de baarmoeder, en het welk des te
kleiner is, naar, maate de vrucht tederer en na-
der by zijn beginsel is, dus is ook in’t algemeen
het leven minder in een slaapend, dan waakend
mensch, en minder in eenen ouden man, dan in
[Seite 44] iemand, welke zich in de mannelyke jaaren be-
vindt, en zo verder.

§. 58.

’Er is ook geen minder verschil in de Gezond-
heid, ja zelf kan men zeggen, dat elke mensch
zyne eigene en byzondere gezondheid heeft^*),
dewijl die geene, welke wy de gezondste noemen,
echter naar de verschillende gesteldheid van het
bloed, en verder naar de verscheidenheid der
spanninge, en der overige leevenskrachten op vee-
lerlei wyzen van elkanderen verschillen, waardoor
de een op eene andere wyze door dezelfde prik-
kels op het lichaam werkende aangedaan wordt,
als de andere.

Misschien heeft ook elk mensch zyne eigen
natuurgesteldheid, alhoewel dezelve naauwlijks
bespeurd kan worden, en elk heeft iets in zyne
natuur uit kracht der gewoonte, het welk strijdt
tegen eenige dingen, die hy niet kan verdraagen,
alhoewel dezelve voor het overige onschadelijk
zijn; een ander kan wederom ligtelijk andere din-
gen verdraagen, hoe zeer die hem ongewoon zijn,
ja zelf heeft hy ’er somtijds trek toe.

§. 59.

Dit zelfde schijnt ook de spil te zijn, waarop de
Natuur en verscheidenheid der gestellen (temperamen-
ten), zo dikwijls behandelt draayt, als welke zoowel
bestaat in de evenredigheid zelve en de vermen-
ging (§. 22.) der deelen, welke het bloed uitmaa-
ken, als in de verschillende sterkte der levens-
krachten, waarvan wy gehandeld hebben, en in
de daaruit ontstaande verschillende wyze van wer-
ken op de ziel, en het terugwerken van dezelve
op het lichaam, waaruit niet alleen een byzonder
gevoel jegens de prikkelingen als eene byzondere
meer of min grooter gemakkelijkheid voordvloeit
om de bewegingen te volbrengen.

§. 60.

Hier van daan is het dat ’t verschil der natuurge-
steldheden indedaad onbepaald is, en nooit tot ze-
kere en bepaalde soorten kan gebragt worden. Zo
wy echter dezelve eenigsins willen verdeelen,
kunnen wy gemaklijk in de vier bekende verdee-
lingen van dezelve berusten, als waarin zy onder-
scheiden worden, te weten in een slijmachtige
(phlegmaticum), bloedryke (sanguineum), galach-
tige (cholericum), en zwartgallige (melancholicum),
gesteldheid.

§. 61.

Want deze verdeeling, schoon galenus de-
zelve op een ongeschikt fundament gebouwd heeft,
als ontleend zijnde van kwalijk vastgestelde hoofd-
stoffen des bloeds, schijnt echter, hoewel men
afwyke van dien onvoegzaamen grondslag, voor het
overige genoegzaam overeen te stemmen met de
natuur, zo dat de verschillende gesteldheden,
niet alleen van elk mensch in ’t byzonder, als van
alle menschen in het gemeen, naar hunne verschil-
lende ouderdom geschikt, kunnen gebragt worden
tot die IV. hoofdonderscheidingen.

Want wy mogen aan den leeftijd van een teder
kind een slijmachtig: aan de jongelingschap een
bloedrijk: den mannelyken jaaren een galachtig,
en den ouderdom eindelijk een zwartgalachtigge-
stel toekennen.

Dan, het verschil van de trappen en vermen-
gingen in de gestellen, is, gelijk wy reeds opge-
merkt hebben zo onbepaald, dat die geene, welke
lust hebben veelerhande te zaamenvoegingen en
onderschedingen te maaken, voor zich een zeer ruim
veld geopend zien.

§. 62.

De gantsche te zaamenloop van alle de vermo-
gens en wetten, welke wy tot hiertoe aangeroerd
hebben, door welke de werkingen van het men-
[Seite 47] schelijklichaam geduurende den gantschen loop des
levens tot aan den dood toe bestierd en verricht
worden, noemt men de menschelyke natuur, van
waar het leerstuk, ’t welk wy behandelen den
naam gekreegen heeft van Natuurkunde (Physio-
logia.)

§. 63.

Die zelfde werkingen intusschen zijn niet ten
onrechte in vier verdeelingen verdeelt; en deze
verdeeling, schoon ze niet zonder uitzondering
is, en geensins zo volmaakt met de natuur strookt,
kan echter gevoeglijk tot hulp van het geheugen
aangenomen worden.

En wel bevat de Iste van dezelve de levens ver-
richtingen (vitales), dus genaamd, om dat derzel-
ver onafgebroken en ongeschonden werking boven
allen noodig is tot onderhoud van het leven; waar-
toe men derhalven brengt den omloop des bloeds,
en, in een geboren mensch, de ademhaaling.

De IIde bevat de dierlyke werkingen (animales),
waardoor voornaamelijk de dieren onderscheiden
worden van de bewerktuigde lichaamen van een
ander rijk; waartoe by voorb. in een mensch be-
hooren de gemeenschap van de ziel met het
lichaam, inzonderheid het gevoel en de spierbe-
weging.

De IIIde bevat de natuurlyke verrichtingen
(naturelles), welke dienen om het lichaam te voe-
den.

[Seite 48] De IVde bevat de voortteelings verrichtingen,
welke verkeeren omtrent de voordplanting van
elke soort.

Laaten wy nu elk van dezelve in het byzon-
der beschouwen; en een begin met de levensver-
richtingen maaken.

§. 64.

Het bloed, gelijk wy gezien hebben, geeft
aan de voornaamste deelen van het lichaam den
naasten oorsprong, doch aan de overige een ge-
duurig voedsel, en daarom moet het door de in-
wendigste zo wel als de uiterste plaatsen van het ge-
heele lichaam, zo ver het zich uitstrekt, ver-
spreid worden, zeer weinige uitgezonderd (§. 5.);
en dat indedaad zulks geschied, leeren wy zo
wel door eene behendige opspuiting der vaten,
als door de gemeene onderhouding, waaruit het
blijkt, dat ’er naauwlijks eenige deelen van ons
lichaam zijn, of het bloed zal ’er uit te voorschijn
komen, zodra zy gewond zijn, al was het slechts
door de punt van eene naalde.

§. 65.

Dan dit levensvocht loopt niet, gelijk de Ou-
den meenden, in aderen van den zelfden rang
heen en weder met eene ebbe als ’t ware en vloed;
maar het wordt door zynen omloop gelijk men
zegt, dus in het rond gevoerd, dat het gebracht
[Seite 50] zijnde van hart in de slagaderen door het geheele
lichaam, van daar, door de aders ontvangen zijn-
de, wederom naar het hart wordt te rug gevoerd.

§. 66.

willem harvey heeft dezen omloop van
het bloed bewezen, na weinige en onzekere re-
deneeringen van zyne voorzaaten^*), in zijn on-
[Seite 51] sterflijk werk, uitgegeven in het jaar 1628^*).

Doch by het vervolg van tijd is de omloop
van het bloed wel inzonderheid buiten allen twy-
fel gesteld^†), niet alleen door beschouwing met
het Microscoop^§); maar ook, om dat men zag
dat het wasch, of soortgelyke masse in de slagade-
ren ingespoten een’ en denzelfden weg liep; verder
is dezelve ook nog bevestigd door de heldhaftige
ondernemingen om het bloed uit het eenen lee-
[Seite 52] vendig dier in het anderen, of in een’ mensch over
te gieten; als ook door andere proefnemingen,
welke in levendige dieren kunnen werkstellig ge-
maakt worden.

§. 67.

Welke de vastgestelde maate van snelheid de-
zer beweging in een’ gezond mensch zy, kan op
geenerlei wyze bepaald worden. Want hierin
verschilt niet alleen de eene mensch van den an-
deren; maar ’er heeft ook nog een groot verschil
omtrent dit stuk plaats ten opzichte van den leef-
tijd; ja zelf ook ten opzichte van de verschil-
lende deelen van het lichaam.

Het bloed in de aderen schijnt in het alge-
meen ook een weinig langzaamer te loopen, dan
in de slagaderen; en sneller, wanneer het gedre-
ven wordt door de stammen der vaten, dan wan-
neer het door de kleinste vaatjens loopt, alhoe-
wel eertijds de Natuurkundigen deze verschillend-
heden der snelheid at te groot gemaakt hebben.

Ondertusschen stelt men gemeenlijk de mid-
delbaare snelheid van het bloed zodaanig te zijn,
dat het door de groote slagader (aorta) loopen-
de, in elken polsslag de ruimte van omtrent 8 dui-
men doorloopt, ’t geen op omtrent 50 voeten uit
zoude komen in elke minuut.

§. 68.

De bolletjens van het roode bloed schynen
den as (axis) te kiezen, en men wil dat deze
rasser voordgedreeven worden dan de overige be-
standdeelen des bloeds. Ik weet niet of zulks
steunt op eene ontegenzeglyke proeve, dan
of dit alleen rust op de bekende waterloopkundi-
ge wetten, ten onrechte op den omloop van het
bloed toegepast; ik zegge ten onrechte, dewijl
het in het algemeen dwaasheid zoude zijn, de
beweging van het levensvocht, waardoor het
bloed gevoerd wordt door de levendige kanaalen
van een bezield lichaam, te willen brengen enkel
tot die werktuiglyke wetten, door welke het wa-
ter in de waterloopkundige werktuigen voordge-
stuuwd wordt. ’t Heeft my althands noch niet mo-
gen gebeuren dat voorrecht der roode bolletjens
duidelijk te zien.

§. 69.

Veel zekerer ben ik overreed, dat die bol-
letjens dryvende in het vocht, ’t welk de overi-
ge bestaandeelen van het bloed maaken, alleen
voordrollen, en geensins tevens om hunnen ei-
gen as draaien; doch dat ’er in ’t algemeen behal-
ven die voordgaande (progressivus) beweging van
het bloed, waar van wy spreken, ook nog eene
naauwlijks bepaalde beweging van eene andere soort
in het bloed plaats heeft, welke men eene
[Seite 54] inwendige (intestinus) noemt; alhoewel ’er geen twyfel
is, of de hoofdstoffen des bloeds worden somtijds
meer of min onder elkander vermengd, wanneer
zy naar de verschillende richting of verdeeling
der vaten, of naar derzelver onderlinge inmondi-
gingen verschillend voordgedreven worden.

§. 70.

Dit zy genoeg in het algemeen over de be-
weging van het bloed.

Daar wy thands nu overgaan zullen tot nader
onderzoek van dezelve, denken wy ’t best te
zullen doen, indien wy alvoorens over de vaten,
waarin het bloed bevat wordt, handelen, en dan
de krachten naspeuren, door welke die vaten be-
zield worden om het bloed voordtestuuwen en te-
ontvangen.

§. 71.

De vaten, welke het bloed, van het hart ont-
vangen, door het gantsche te zaamenstelsel van het
lichaam verspreiden, worden slagaderen (arteriae)
genoemd^*).

Deze zijn in het algemeen zo wijd niet als
de aderen; maar wegens haar veel vaster en meer
in eengedrongen weefsel, zijnze zeer veerkrach-
tig, en gelijk door de proefnemingen van win-
tringham gebleken is, zeer sterk.

§. 72.

Zy bestaan uit drie laagen van Vliezen^†).

[Seite 56] Het Iste te weten het buitenste vlies, ’t welk
haller den eigenlyken celachtigen rok noemde,
albinus den zenuwachtigen, en vesalius wel
eer den kraakbeenigen, andere den peesachti-
gen, enz. bestaat uit een celachtig in eenge-
drongen weefsel, dat van buiten losser, doch hoe
nader aan het volgend vlies des te meer op een ge-
pakt is; aldaar is het doorweeven met bloed vaat-
jens^*); in het algemeen geeft het aan de slagader
de meeste spanning en veerkragt.

Het IIde vlies bestaat uit dwars over elkan-
der liggende vezelen, van een halve maans of
zijssens gedaante; het is als ’t ware een vleesach-
tige zelfstandigheid, en hier om draagt het den
naam van spierachtigen rok; in dezen schijnt de
leevenskracht der slagaderen boven anderen plaats
te hebben.

Het IIIde, zijnde het binnenste vlies, bekleedt
de holte der slagader met eene gepolijste en zeer
gladde oppervlakte.

Dit te zaamenstelsel is in de stammen, en groo-
ter takken genoeg te onderscheiden; doch minder
in de tedere takjens.

§. 73.

Alle de slagaders, welke in het menschelijk
lichaam gevonden worden, nemen uit eenen van
beide hoosdtronken haaren oorsprong, van welke
de eene de long-slagader is (arteria pulmonalis),
die, uit de voorste holligheid van het hart ge-
sproten, naar de longe gaat. (Plaat I. f. g. h.).

De andere is de groote slagader (aorta). De-
ze neemt haaren oorsprong uit de agter holligheid
van het hart, en voorziet het gantsche lichaam
(– Plaat I. n. t. –).

Deze stammen verdeelen zig in takken, de
takken, wederom in takjens enz.

§. 74.

Gemeenelijk stelt men, dat door het gantsche
bloedvoerend vaatgestel, de takken by elkande-
ren genomen, meer bevatten kunnen dan de stam,
waaruit zy ontsproten zijn. Doch ik vrees, dat
men dit al te ruimschoots staande houdt, ja zelf
dat somtijds de Schryvers, die zulks beweerd heb-
ben ten onrechte de maat van de middellijn
met die van het vlak verward hebben; my ten
minsten is meer dan eens voorgekomen, daar ik
proeven nam, niet in de vaten met wasch sterk
opgevuld, welke beroemde Natuurkundigen tot
die soort van Proefneemingen misbruikt hebben,
[Seite 58] maar, gelijk het de zaak schijnt te vereisschen,
in ongeschonden vaten van pas gestorven lichaa-
men, [by voorb. in de ongenoemde slagader
(innominata), in de regter krop-slagader (ca-
rotis), in de regterondersleutelbeens-slagader (sub-
clavia), welke uit dezelve haaren oorsprong ne-
men, als ook in de arm-slagader (brachialis), en
in de kleine elleboogspijp-slagader (radialis), en
in de elleboogsslagader (cubitalis) waarin zy ver-
deeld wordt] dat de middellijn van den stam, en de
middellynen van de takken eenen regthoekigen
driehoek vormden, wiens treklijn het vierkant,
volgends den zeer bekenden stelregel van pytha-
goras, gelijk was aan de bereekening der vier-
kanten van de basis en van de regtstandige lijn^*).

Ja haller zelf heeft in de slagadertjens van
de kleinste soort meerder wijdte aan de stammet-
jens, dan aan de takjens toegekend; zo dat voor
het minst die gemeene bereekening gantsch niet
algemeen schijnt door te gaan, maar, zo immer,
dan ten minsten wel degelijk tot een klein gedeelte
van het vaatgestel moet bepaald worden.

§. 75.

Men schrijft gemeenelijk aan elken stam en tak
[Seite 59] eene kegelvormige gedaante toe, als of naamelijk
de basis tegen over het hart wyder ware dan het
uiterste, dat van ’t hart afgekeert is; maar ook dit
schijnt eene veronderstelling te wezen: dewijl de-
zelve naauwkeurig beschouwd in ’t algemeen eene
waare rolronde gedaante hebben: en ’er voorbeel-
den voor handen zijn van eenige slagaderen, wel-
ke voordloopende wyder worden. Waartoe by
voorb. de inwendige borst-slagaderen (A. mamma-
riae internae) behooren, ja ook de boog zelf van
de groote slagader (aorta), welke by haaren oor-
sprong naauwer is. In ’t algemeen schynen de
slagaders zich ook een weinig te verwyden, ten
minsten de grootere, voor dat zy zich in takken
verdeelen, zodaanig echter, dat de wijdste der
takken te zaam genomen naar die verdeeling we-
derom gelijk zy met de wijdste van den stam.

§. 76.

Wanneer men in overweging neemt de groo-
te verscheidenheid, waarmede de slagadertjens in
verschillende deelen van het lichaam, inzonder-
heid in de ingewanden enz. of schielyker, of eerst
na verscheiden rangen van verdeelingen hunne
uiterste grenzen bereiken, dan zal men ligtelijk
gewaar worden, dat het getal der verdeelingen
van den slagaderlyken stam in de voordgaande
reeks van takken, en takjens tot de uiterste eind-
[Seite 60] paalen van dezelve met geene mogelijkheid in ’t
algemeen kan bepaald worden. Hier van daan
’t verschil der Schryvers, welke vermaak gevon-
den hebben in zodaanige bereekeningen te maa-
ken; zo telt by voorb. keil omtrent 50., hal-
ler slechts 20. van diergelyke verdeelingen.

§. 77.

Na veelerhande diergelyke verdeelingen en
inmondingen (anastomoses) der Vaten, waarmede
de nabuurige takken der slagaderen onderling ver-
bonden worden, komen zy eindelijk tot haare
eindpaalen, waar door zy naamelijk overgaan in
de oorsprongen der aderen (venae), zo dat zy
langs eenen onafgebroken weg, wiens grenspaalen
niet wel kunnen bepaald worden, in dezelve over-
gaande te rugkeeren, zo dat het bloed thands ader-
lijk geworden zijnde, het welk zo even slagader-
lijk was, weder naar het hart te rug gevoerd wordt.

§. 78.

Dan schoon deze achtervolgende onmiddelyke
vereeniging van de vaten van beiderlei soort op
menigvuldige plaatsen van het lichaam duidelijk
blijkt, schijnt het nogthands twyfelachtig te zijn,
of dit de eenigste overgang zy van de slagaderen,
in de aderen, dan of behalven deze die overgang
[Seite 61] van het bloed uit de uiterste grenzen der slagadert-
jens in de beginselen der aderen geschiede, ten
minsten op sommige plaatsen, door middel van
eenig bloed doorlaatend ingewand (parenchyma)?

’Er zijn waarlijk eenige verschijnsels, waar-
toe by voorb. de oprichtingen der anders slappe
deelen behooren; en waartoe ook misschien het
schaamrood worden moet gebracht worden, wel-
ke zulk een middenverband der vaten van bei-
de de soorten, ten minste niet onwaarschijnlijk
maaken.

§. 79.

Verder schynen ’er nog vaatjens van eene ge-
heele andere soort uit de slagadertjens overal hun-
nen oorsprong te nemen; en deze zijn voornaame-
lijk van tweederlei aart. Te weten weyvoerende (se-
rosa), welke zo naauw zijn, dat zy in een’ ge-
zond mensch geene bolletjens van rood bloed, maar
alleen de wey, waar in de roode bolletjens dryven
(69), kunnen bevatten; als mede de afscheidende
(secretoria), welke niet dan bepaalde vochten uit
de masse van het slagaderlijk bloed naar zich trek-
ken om aftezonderen (§. 4.).

§. 80.

Wat de eerstgenoemde betreft, welke wy weyvoe-
rende (serosa) genaamd hebben, daar omtrent moeten
[Seite 62] wy den lezer berichten, dat wy geensins beoogen de
verdichte rangen der geele en witte vaten van
boerhaave, welke men wel eer toegepast had
op de even zo verdichte leeuwenhoekse zes-
vouwige bereekening der bloedbolletjens; noch
dan hier ook wordt gesproken van de zenuw-
waterachtige vaten (neuro-lymphatica vasa) van
vieussens en ferrein, waaruit naar de mee-
ning van deze Mannen de ingewanden voor ’t
grootst gedeelte zouden bestaan, welk gevoelen
echter mede op geenen vasten grond schijnt te
steunen.

Maar wy spreeken hier van ongekoleurde va-
ten, welke niet dan door het geweld van het
bloed, het welk in sommige ontstekende ziektens
ten sterksten perst; of ook door middel van een
tot de ontleedkunde geschikte spuit, in navolging
der Natuur, zigtbaar worden; zodaanige zijn, by
voorb. de vaten van het hoornachtig vlies (cor-
nea), welke naauwlijks kunnen opgespoten wor-
den met wasch, ten zy in het lijk van een’ mensch,
die aan eene zeer zwaare oogontsteking (chemosis)
sukkelende gestorven is.

§. 81.

Daarentegen schynen de afscheidende (secre-
toria) van deze te verschillen, en zijn wel in-
zonderheid eigen aan de afscheidende ingewanden,-
en de te zaamgerolde kliertjens, welke insgelijks
[Seite 63] door eene behendige inspuiting kunnen te voor-
schijn gebracht worden, wanneer b. v. ’t geen
in de slagader van de oorklier (parotis) is inge-
spoten, door den Stenoniaansche buis weder-
om uitvloeit. Maar wy zullen gelegenheid heb-
ben, hier over in ’t vervolg met opzet te han-
delen.

§. 82.

Het bloed, dat door middel van de slagaderen door
het gantsche lichaam verspreid wierdt, moet ver-
volgends naar het hart te ruggevoerd worden door
middel der aderen.

Deze aderen gelijkze zeer verschillen in
werking, zo zijn zy ook in maaksel van de slag-
aderen, indien men de kleinste ’er van uitzon-
derd, wier verschil met de slagaderen niet zo zigt-
baar is, zeer onderscheiden.

§. 83.

Want de aderen zijn, uitgenomen de long-
ader, in het algemeen wyder dan de slagaderen,
ook meer getakt; en in hunnen loop, en ten opzich-
ten van hunne verdeelingen, veel onstandvastiger;
daar by zijn zy zachter van weefsel, veel minder
veerkrachtig, doch zeer taay, en zonderling rek-
baar.

§. 84.

Haare rokken zijn dunner, zo dat het daarin
bevatte bloed ’er eenigsins doorheen schijnt, ook
[Seite 65] zijn zy daarin weiniger in getale, dan in de slag-
aderen, dewijl zy alleen bestaan uit eenen zekeren
celagtigen rok, die ten minste eenigsins gelijk is
aan den zenuwrok der slagaderen, en uit eenen in-
wendigen gladden rok, hoedaanig ook doorgaans
die der slagaderen is.

De spiervezelachtige rok bevindt zich ner-
gens dan in stammen, welke het naaste by het
hart zijn.

§. 85.

Die inwendige rok intusschen, vormt in ver-
re de meeste der wyde aderen, wier middellijn
naamelijk iets grooter is dan eene lijn, overal
klapvliezen van een zeer fraai maaksel, welke zeer
gedwee en zakvormig, en gemeenlijk eenvouwig,
niet zelden tweevouwig, ja zomtijds drievouwig
zijn, en zo geplaatst, dat de bodem van het zakjen
naar den oorsprong van de ader gekeerd, doch de
zoom tegens over het hart geplaatst is.

Deze klapvliezen worden in de aderen van
zommige deelen niet gevonden, als by voorb. in
die van het hersengestel, van de longen enz. als
mede niet in het gantsche te zaamenstel der poort-
ader (vena portarum).

§. 86.

De takjens der aderen, (welke men liever de
[Seite 66] worteltjens behoorde te noemen) loop en te zaa-
men tot takken; en deze weder tot zes hoofd-
stammen, te weten tot twee holle aderen (ve-
nae cavae), waarvan de eene de bovenste (Plaat
I. a.), de tweede de benedenste holle ader is
(Plaat I. b.), en tot vier stammen der longader
(Plaat I. i.).

De poertader alleen heeft dit byzondere, dat
de stam van dezelve, daar zy in de lever gaat,
eerst zich in takken verdeelt byna op de wyze van
eene slagader, van welke de uiterste spruitjens
overgaan in de worteltjens van de holle beneden-
ste ader, en dus op nieuws zich tot eenen stam
vereenigen.

§. 87.

Het geen van de slagaderen gezegt is §. 74. 75.
met opzicht tot het gemeen gevoelen nopens de
ruimte der te ruimschoots aangenomen takken, dat
zy naamelijk wyder zijn, dan de ruimte van den
stam, of aangaande de kegelvormige gedaante van
de byzondere vaten, zulks kan ook eenigermaate
op de aderen worden toegepast.

’Er zijn ook onder deze aderen zeldzaame
voorbeelden van vaten, die ruimer zijn op eenen
verderen afstand van het hart, hiertoe by voorb.
behoort de knie-ader (poplitea), waar zy langs
de deyknokken (condylus) loopt.

[Seite 67] Dus zal men ook ’t boven gezegde omtrent de
eindpaalen der slagaderen (§. 77. 78. 80.), met
de noodige veranderingen brengen kunnen tot de
oorsprongen der aderen.

§. 88.

Wy hebben dan dus gezien dat ’er eene dubbele
gemeenschap plaats heeft, (§. 65.) tusschen de
aderen en slagaderen, waar van naamelijk de eene
zich bevind in de uiterste einden der vaten van
beiderleie soort (§. 77.); de tweede in de ge-
meenschappelyke bron, naamelijk het hart, alwaar
de hoofdstammen van het geheel bloed voerend
zaamenstel te zaamenkomen.

§. 89.

Het hart nu is als het ware de eerste drijf-
veer en beweegrad van het geheel menschelijk
lichaam, dewijl het met eene onafgebroken, en
waarlijk wonderbaare kracht, tot het bevorderen
van de voornaamste levens verrigting, te weten
van den omloop des bloeds, dient, welke ten
minste reeds met de vierde week na de bevruch-
ting begint, en duurt tot aan het uiterste eind van
het levensperk.

§. 90.

Want beurtelings ontvangt het ’t bloed en drijft
hetzelve wederom uit, zo dat het eerst ’t bloed
[Seite 69] uit het gansche lichaam ontvangt in de voorste
boezem (sinus anterior), (– c. –) en het daar
aan gehegt oor (– c. –) door beide de holle
aders, de bovenste naamelijk (Plaat I. a.), en
de benedenste ader (Plaat I. b.), en ook uit zijn
eigen vleesch door den gemeenen mond der kroon-
aderen (venarum coronarium) (– w. x. –), wel-
ke voorzien is met een byzonder klapvlies^*),
en van daar het zelve in de holligheid van de
zelfde zyde voordstuuwd.

§. 91.

Het bloed wordt uit deze voorste, of gelijk
die wel eer na de legging van het hart der die-
ren wierd genoemd, door de regter holligheid
der longslagader (– f. g. h. –), welke de Ou-
den de slagaderlyke ader noemden, gedreven naar
de longen, van waar het wederkeerende in vier
longaders loopt (– i. –), by de Ouden ader-
lyke slagaders genaamd, en voords vloeit in
den gemeenschappelyken boezem (– k. –), en
het hier aan vastzittend oor (– l. –), ’t welk
men eertijds het slinker, thands beter het agterste
oor noemt.

§. 92.

Vervolgends gaat het bloed voord naar de hol-
ligheid van dezelfde zyde (– m. –), van waar
het zich ten laatste in het algemeen slagaderlijk te
zaamenstel van het overig gedeelte des lichaams
door de groote slagader (– n. t. –), en tevens^*)
door de kroonslagaders in de zelfstandigheid van het
hart verdeelt.

§. 93.

Voords weder uit de laatste takjens van dat te zaa-
menstelsel overgegaan zijnde tot de eerste worteltjens
van het aderlijk te zaamenstel, gaat het wederom in
beide de holle aderen, doch uit de kroonslagade-
ren van denzelfden naam, en hervat aldus den
gantschen omloop, welken wy aangetoond hebben.

§. 94.

Deze rondvoering intusschen van het bloed
door de holligheden van het hart, en deszelfs regel-
maatige en opvolgende bewegingen, worden bestuurd
door de klapvliezen (valvulae), welke geschikt zyn,
om den ontstuimigen te ruggang van het zelve te ver-
hoeden, deze klapvliezen omringen de voornaamste
monden, naamelijk de randen van de holligheden, waar
[Seite 71] zy het naaste by hunne boesems zijn, als mede de
twee groote slagaderlyke monden, die uit dezelf-
de holligheden ontstaan.

§. 95.

Dus schijnt de ring of aderlyke trekker, wel-
ke de grensscheiding van den boezem en van de
voorste holligheid uitmaakt, in deze holligheid
afdaalende in drie peesachtige klapvliezen uitte-
loopen^*), aan elk van welke men eertijds drie
punten toeschreef, en uit dien hoofde de driepun-
tige klapvliezen (triglochines s. tricuspidales) noem-
de, welke aan de vleeschbalkjens, gemeenelijk
tepelspieren genoemd, vastzitten.

§. 96.

Op gelyke wyze maakt eene diergelyke soort
van ring de grenzen van den boezem en de agter-
holligheid uit, welke uitloopt op twee klapvliezen^†),
die men mytervormige (mitrale), wegens eenige
gelijkheid van gedaante, genoemd heeft.

§. 97.

Wyders zit aan den mond van de longslagader
als mede aan de groote slagader een drietal klap-
vliezen, gelykende na eene halve maan, of een
[Seite 72] grieksche sigma, zijnde veel kleiner in omtrek,
maar van eene fraaije gedaante, en voorzien met
vleeschvezelen.

§. 98.

Men ziet ondertusschen ligtelijk, hoe ’er
gezorgd is door deze in soort verschillende klap-
vliezen, dat het bloed niet weder te rug kan loo-
pen met eene gestoorde en verwarde beweging in
die holligheden, waaruit het gekomen is, want ge-
dweezijnde, wyken zy voor het toevloeijend bloed,
doch beletten dat het zelve niet weder te rug kan
keeren, om dat ze door dat te rugkeerend bloed
zelve, gelijk een zeil gespannen en uitgezet wor-
den, en op die wyze de monden sluiten.

§. 99.

Het klapvlies van eustachius, ’t welk in
de vrucht gespannen is voor den mond van de
holle opklimmende ader, wordt in een geboren
mensch verre den meesten tijd al langzaamer-
hand meer of min vernietigd, zo dat het dan ter
verdere uitoeffening van zyne voorige verrichtin-
gen, onbekwaam gemaakt wordt; en indedaad is ’er
dit klapvlies niet meer noodig, dewijl de weg voor
het bloed door de longen gebaand is, en deszelfs te
ruggang uit die ingewanden, door de halvemaans-
wyze klapvliezen, welke wy beschreven hebben,
belet wordt, en het bloed het geen van achteren
aandringt niet anders dan het voorgaande kan vol-
[Seite 73] gen. Indien het echter gebeurt, dat het bloed
uit de rechter holligheid van het hart niet kan
overgaan tot de longen wegens eenig beletsel, dan
wordt het opgehouden bloed door eene te rug-
gaande beweging uit den rechter boezem te rug-
gedreven naar de holle aders, gelijk de aderslag
leert, welke alleen in het bovenste gedeelte van
de ader buiten de orde der natuur, als dan be-
speurd kan worden.

§. 100.

Men heeft getwist, of de halfmaanswyze
klapvliezen toelaaten, dat de holligheden volko-
men en ten eenenmaal ontledigd worden, dan of-
’er liever eenig gedeelte van het bloed, door de
ruimer uitspanninge onderschept zynde, te rugloo-
pe^*).

De waarnemingen in het werkgesteld in kik-
vorschen, ja zelfs in het hartjen van een uitge-
broeid kieken, leeren dat het hart in die dieren
[Seite 74] ten eenemaal ontledigd wordt. Doch of de zaak
zich dus toedrage in den mensch zelf en wel
in een gezond mensch, blijkt nog niet ze-
ker, ja wat meer is zoude het tegendeel waar-
schynelyker schynen te zijn, indien men alleen
op het maaksel, en het werktuigelyke dezer klap-
vliezen, zo als ze zich in een opgesneden hart
vertoonen, in de Natuurkundige ontvouwing te
letten had.

§. 101.

Het weefsel van het hart is ten eenemaal by-
zonder, wel vleeschachtig maar zeer vast en te
zaamengedrongen, en zeer ver afwykende van
de gewoone gesteldheid der spieren. Het bestaat
uit bundeltjens van vezeldraden, die meer of min
schuins loopen, hier en daar op eene byzondere
wyze getakt, in eene verschillende en wonder-
baare rigting gekronkeld en gedraaid, en bestaan-
de uit zekere ryen van beddingen, welke op el-
kanderen liggen in het middenschot van beide de
holligheeden ten naauwste verbonden, omringd
omtrent de basis der holligheden met vier kraak-
beenige draaden, welke even gelijk het geheel
vezeldraadig weefsel van het hart, door de vlijt van
den beroemden wolff naauwkeuriger zijn aan ’t
licht gebragt^*), en welke de vleeschachtige te
[Seite 75] zaamenvoeging der holligheden onderstutten, en
als het ware van de vezels der boezems onder-
scheiden.

§. 102.

Deze vleeschachtige vezeldraaden nu, worden
zo wel door hunne zeer weeke zenuwen als ook
door een zeer groot stel van vaten, ontspruitende
uit de kroonvaten, met oneindige takjens door-
weeven, zo dat ruysch ons het gantsche maak-
sel van het hart zo beschreven heeft, dat het en-
kel schijnt te zaamen geweeven te zijn uit bloed voe-
rende pijpjens, die zich ’er overal bevinden^*).

§. 103.

Door dit maaksel nu (§. 90. en volg.) en weef-
sel (§. 101. en volg.) wordt het hart bekwaam.
gemaakt tot zyne onafgebroken en gelyke bewe-
gingen, die in het algemeen daarop uitkomen,
dat nu de boezems, dan de holligheden beurte-
lings te zaamen worden geperst door de toetrek-
king, en dan eens weder uitgezet worden door
de ontsluiting.

§. 104.

Zy houden zulk eene orde in die beurtwisse-
ling van te zaamentetrekken en uittezetten, dat
[Seite 76] zo dikwijls de boezems zich te zamentrekken om
het bloed, uit de longen en holle aderen weder-
keerende, na de holligheden te dryven, deze op
dien zelfden tijd verslapt en bekwaam gemaakt ge-
worden tot het ontvangen van dien zelfden bloed-
stroom, doch het volgend oogenblik, wanneer’t
dan de beurt is van de holligheden, die nieuwe-
lings vervuld zijn, om zich te zaamentetrekken en
het bloed voordtedryven naar de twee slagader-
lyke stammen, dan verslappen ondertusschen de
boezems wederom en zwelgen op nieuw als het wa-
re het nieuw aankomend aderlijk bloed in.

§. 105.

De te zaamentrekking (systole) van de hollig-
heden, waartoe men stelt, dat 1/3 van den gant-
schen tijd eener klopping van hart vereischt wordt,
geschiedt voornaamelijk op deze wyze, dat de bul-
tenste zyden van de holligheden naar den kant
van het middelschot, ’t welk de regterholligheid van
de linker afzondert, zich te zaamentrekken, wel-
ke te zaamentrekking, indien men de kegelvor-
mige gedaante van deze holligheden in overwe-
ging neemt, genoeg schijnt in staat te zijn tot ont-
lediging van de zelve.

Dan daarenboven wordt ook in die te zaa-
mentrekking de punt van het hart, naar deszelfs
basis getrokken, gelijk niet alleen zo dikwijls
[Seite 77] zo wel in koudbloedige dieren^*), als in die warm
bloed hebben, bespeurd; maar zelf ook in een
levendig mensch gezien is.

De gemeene ondervinding nogthands, welke het
tegendeel schijnt te bewyzen, als volgends welke de
punt van het hart in zyne te zaamentrekking de
linker borst schijnt te slaan, en daarom liever zich
schijnt te verlengen, moet hier geensins in aanmer-
king by eenen natuuronderzoeker komen, dewijl die
slagen alleen ontstaan uit den aandrang van het loopend
aderlijk bloed in de boezems van het hart, als
mede uit den aandrang van het slagaderlijk bloed,
’t welk uit de holligheden gedreven wordt, waar-
door het gantsche hart naar die plaats der ribben
wordt gedreven.

§. 106.

De drift van het uitgedreven bloed, welke
in die te zaamentrekking van het hart te wege
[Seite 78] gebragt wordt, wordt aan het slagaderlijk gestel,
’t welk het bloed ontvangt, zo medegedeelt,
dat elke te zaamentrekking van het hart op eene
byzondere wyze kan bespeurd worden, in die
slagaderen van het overig gedeelte des lichaams,
welke of door ’t gevoel kunnen onderzocht wor-
den, en ten minsten 1/6 van eene lijn de middellijn
van haare wijdte overtreffen, of wier klopping
op eene andere wyze kan vernomen worden, zo
als by voorb. binnen in het oor en het oog ge-
maklijk geschieden kan, welke klopping men
de ontsluiting van de slagaderen noemt. Van wel-
ke in het vervolg nader zal gesproken worden, of
zy naamelijk aan de werking der slagaderen zelve
moet toegeschreven worden.

§. 107.

Hoe het ’er intusschen ook mede zy, dit leert
de ondervinding, dat de polsslag der slagaderen
zo als men dien noemt, in een gezond mensch
naauwkeurig overeenkomt met de wyze, op welke
het hart bewogen wordt, en volmaakt met de-
zelve gelijktydig zy; ja, dat zelf in eenen zieke-
lyken stilstand van den polsslag op een en het zelf-
de oogenblik ook de orde van het hart en van de
slagaderen ophoudt, en wederom op het zelfde
oogenblik voordgaat.

§. 108.

Het getal der kloppingen van het hart intus-
schen verschilt in een gezond mensch op onein-
dig veelewyzen, en alhoewel voornaamelijk ten op-
zichte van den ouderdom, nogthands ook ten op-
zichte van andere omstandigheden, welke in al-
lerlei jaaren de gezondheid aan elk mensch eigen
uitmaken, zo dat het onmogelijk zy daar om-
trent eene vaste bepaaling te maken. Ik zal ech-
ter dat geene te berde brengen, het welke ik in
onze luchtstreeken^*) in menschen van verschillen-
de jaren in het algemeen waargenomen heb, waar
ik in de eerste dagen na de geboorte in een pas
geboren kind, het welk gerust sliep, in eene mi-
nuut omtrent 140 polsslagen geteld heb:

Het 1ste jaar ten eindelopende omtrent 124.

Het 2de jaar omtrent 110.

Het 3de en volgende jaren omtrent 96.

In den ouderdom waarin de melktanden plegen
uittevallen omtrent 86.

Ten tyde van de huwbaarheid omtrent 80.

In den mannelyken ouderdom tot 75.

Omtrent het zestigste jaar des ouderdoms 60.

Doch ik heb naauwlijks twee menschen ge-
[Seite 80] vonden van eenen hoogeren ouderdom, in welke
in den zelfden trap van ouderdom het zelfde ge-
tal van polsslagen gevonden wordt.

§. 109.

In het vrouwelijk geslacht zijn de polsslagen
in ’t algemeen genomen menigvuldiger dan in het
mannelijk geslacht.

En zo men in aanmerking neemt het gestel
van het lichaam, heb ik in groote menschen min-
der polsslagen bespeurd dan in kleine, ’t geen ik
ook bevonden hebbe plaats te hebben in de Dwer-
gen en Reusen.

§. 110.

Doch aangaande het verschil der polsslagen het
welk uit de zogenaamde niet natuurlyke dingen (res
non naturales), voordvloeid, moet men opmerken dat
een koude luchtstreek dezelve langzaamer maakt, zo
dat by voorb. het hart van de Groenlanders, die voor
’t overige gezond zijn, niet meer dan tusschen de
30 en 40 slagen in eene minuut zal geven^*).

[Seite 81] Het is een bekende zaak, dat na den eeten de
polsslagen meenigvuldiger zijn, zo wel als na het
verlies van het zaad, als ook na het nachtwaken,
of na lichaams oeffeningen, of na eene gemoeds-
aandoening.

§. 111.

Tot dus verre over den gezonden polsslag,
wiens behandeling voegzaamer schijnt te moeten
gebracht worden tot het hart, als zyne voornaam-
ste bron, dan wel tot de slagaderen, waar in men
dezelve gewoon is te onderzoeken.

En dus slaat het hart met eenen onafgebroken
gang tot aan den laatsten levensadem; ja dan
zelfs houden alle deszelfs deelen nog niet te ge-
lijk op; maar deszelfs rechter holligheid met den
daar aan hangenden boezem heeft dit voorrecht,
dat het eenigsins het linker gedeelte overleeft^*).

[Seite 82] Want wanneer na de laatste ademhaaling de
gewoone weg voor het bloed, dat door de holle ade-
ren wederkeert naar de longen, welke dan te zaam
gevallen zijn, toegestopt wordt, en intusschen dat
bloed, het welk zy een weinig te vooren aan het
linkergedeelte van het hart hadden weder gegeven,
reeds door de groote slagader uitgedreven is, en
van achteren op het aderlijk bloed aandringt, kan
het niet anders zijn, dan dat dit bloed driftig
stroomende naar het hart, en als stormloopende, op
[Seite 83] den rechter boezem denzelven prikkelt: en dat hier-
om deze zelfde boezem tegens den aanval van het
zelve nog eenigen tijd worstele, na dat reeds het
linkergedeelte van het hart gestorven is.

§. 112.

Uit deze laatste verzaameling van bloed naar
den rechterkant van het hart, by de zieltooging,
vloeit nu de reden van zelf, waarom de grootere
slagaders na den dood zich minder vervuld vertoo-
nen^*).

[Seite 84] Aan die zelfde oorzaak heeft ook de beroem-
de sabatier^*), na weiss^†) de grooter uit-
gestrektheid van het rechter gedeelte van het hart
willen toeschryven, waarmede het voornaamelijk
in het lijk van een volwasschen mensch het lin-
kergedeelte van het hart overtreft^§).

§. 113.

Ter bepaaling eindelijk en beteugeling van de
beweging van het hart, tot hiertoe door ons na-
gespoord, dient het harte zakjen (pericardium) in
’t welk het hart als in zynen kerker doch ruim
opgesloten zit.

Het is een vliesachtigezak van de middelschot-
ten ontstaande, vry ruim en geschikt naar de ge-
daante van het hart, dat daarin besloten is^**):
deze zak ofschoon hy vry teder schijnt te we-
zen, is echter zo taai, dat hy volgends de
proefnemingen van wintringham alle andere
soortgelyke vliezen in het menschelijk lichaam in
sterkte ver te boven streeft.

[Seite 85] Dat het harte zakjen behoore tot de deelen van
het hoogste gewicht, kan men zelf daar uit op-
maaken, om dat het zich even zo wijd schijnt uit-
testrekken onder de classen der Dieren, welke van
rood bloed voorzien zijn, als het hart zelf^*),
en naauwlijks heeft men een of twee voorbeelden
van het menschelijk hart, het welk geheel en al
tegen de Natuur aan ontbloot was van het harte
zakjen, hoedaanig dat is, waar van dinkler meld^†).

§. 114.

Het hartezakjen is vochtig van weyachtigen
daauw, welke de slagaderlyke vaatjens van het hart
zelve schynen uit te waassemen, en een diergelijk
vocht schijnt op de zelfde wyze door te zypelen in
de holligheden zelve van het hart, en aldaar de
wanden te besmeeren.

Beide die vochten, zijn in eenen gezonden staat
van eene weyachtigen aart, waarop niet anders dan
wanneer het hart ontstoken is, ook een uitzype-
lend stremmend water volgt, ’t welk op de buitenste
oppervlakte van het hart, de zo genaamde haairen,
en de te zaamengroejingen van het harte zakjen met
het hart zelf, en in deszelfs binnenste holten de
waare zo genoemde bloedproppen (polypi) voord-
brengt.

§. 115.

Tot dus verre de werktuigen, waarin het bloed
bevat wordt overwogen hebbende, moeten wy nu
van de krachten, waar mede die werktuigen voor-
zien zijn, om den omloop van het bloed te be-
vorderen, handelen.

En wel voor eerts zullen wy die krachten na-
spooren, welke in het hart zijn, en buiten twy-
fel voor de voornaamste en verre de grootste van
allen gehouden moeten worden. Daar na zul-
len wy overgaan tot die van de tweede soort, en
tot de hulp aanbrengende, welke wy zien zullen
dat de werkingen van het hart niet weinig onder-
schraagen.

§. 116.

Dat de krachten van het hart niet naauwkeu-
rig kunnen bereekend worden, zal ligtelijk bly-
ken, wanneer men aanmerkt, dat noch de
stroom door het in eenen polsslag uitgedreven
bloed, noch de uitgestrektheid, welke deze uit-
gedreven stroom doorloopt, noch de rasheid van
[Seite 88] tijd, welke hy in zynen loop beezigt, naar den
eisch kunnen bepaald worden, en dat veel min-
der noch eene vaste reekening kan opgemaakt wor-
den van de beletselen, welke wederom veel aan
de krachten van het hart ontnemen enz.

§. 117.

Het vermogen van het hart kan evenwel ten
naasten by beoordeeld worden, wanneer men te
zaamen vergelijkt, ’t geen wy aangaande alle deze
dingen, met eene waarschynelyke gissing weten;
dus b. v. indien wy den middelweg (§. 23.) hou-
dende de hoeveelheid van het bloed stellen op
33 = 396 oncen; en het getal der polsslagen
brengen tot = 75 in ééne minuut, of 4500 in elk
uur (§. 108.): en wy gelooven, dat by elke te
zaamentrekking van de linker holligheid van de-
zelve uitgedreeven worden 2 oncen bloeds; dan zal
volgen, dat de geheele masse van het bloed by-
kans in ieder uur 22 3/4 maal door het hart heenen
loopt.

De kracht nu, waarmede dit doorloopend
bloed voordgedreven wordt door het te zaamen-
trekkend vleesch van het hart, kan men ten naas-
ten by nagaan uit het ontzaglijk geweld en de aan-
merklyke hoogte, waar mede het bloed, wan-
neer de dicht by het hart liggende slagader ge-
wond is, uit dezelve springt, het welke ik b. v.
uit de kropslagader (carotis) van een volwasschen
[Seite 89] mensch by de eerste te zaamentrekkingen van het
hart, ten minste boven de vijf voeten hoog heb
zien springen^*).

§. 118.

Maar by aldien men wyders de bronnen wil
ontdekken, welke aan het hart zo groot en eene zo
onafgebroken en zo langduurige kracht mededeelen,
[Seite 90] dan zal men de eerste en voornaamste oorzaak in des-
zelfs prikkelbaarheid (irritabilitas) moeten zoeken
(§. 44.), waar door naamelijk, gelijk bewezen
is^*), met opzicht tot de langduurigheid van de-
zelve (§. 89.), het alle de overige spierachtige
deelen van het menschelijk lichaam verre weg zal
overtreffen.

En wel dat de wanden der holligheden zelve
door eenen aangevoerden bloedstroom gaande ge-
maakt en aangezet worden tot het ondergaan van
eene te zaamentrekking, blijkt door de beroem-
de proefneming van haller, waar van wy
voorheen in het voorbygaan gewag gemaakt heb-
ben (zie bladz. 81. noot *)) en by welke hy naar
willekeur, ’t zy aan de rechter, ’t zy aan de lin-
ker deelen van het hart, de beweging langer kon-
de gaande houden, naar maate hy naamelijk aan
de deelen van de eene of andere zyde ’t eerst
derzelver prikkel, te weten het bloed, ontnomen
had^†).

§. 119.

De hoeveelheid van het bloed behoorlijk, en
de hoedaanigheid daar van ongeschonden zijnde,
gaat de werking van het zelve op het hart, en
de terugwerking van het hart op het bloed zo
gelijkvormig en met zulk eene regelmaatige ge-
makkelijkheid voord, dat een zich in rust bevin-
dend mensch, naauwlijks eenig gevoel van den om-
loop des bloeds hebben kan.

Maar by aldien het hart overstelpt wordt door
te veel bloeds, of gebrek heeft aan het zelve,
voornaamelijk, wanneer ’er vreemde stoffen van
allerlei aart b. v. ziekelyke smetstoffen, of eene
veerkrachtige lucht, of artzenyen in de aderen
gespoten enz. met dat levensvocht vermengd zijn,
wordt het hart daardoor of sterk tegen natuurlijk
aangedreven, of verzwakt, en onbekwaam ge-
maakt tot het behoorlijk waarnemen van zyne
verrichting en wijkt dus op veelderleie wyzen
van den bestemden weg zyner beweginge af, ja
zelf kunnen zulke vreemde dingen, als lucht in
de aderen geblazen enz. het werkeloos hart van
een pas gestorven dier wederom in beweging bren-
gen.

§. 120.

Ondertusschen is men het zelf nu nog niet eens
of die groote prikkelbaarheid (irritabilitas) van
het hart, in deszelfs vleeschvezelen zy geves-
[Seite 92] tigd, dan of zy veel eer moet worden afgeleid
van eene bykomende oorzaak, en wel, gelijk ee-
nige beroemde mannen gemeend hebben, van den
invloed der zenuwen op de zelve? Wy zullen
beneden gelegenheid hebben, om overdat gehee-
le verschil te handelen, wanneer wy aan het leer-
stuk van de prikkelbaarheid der spieren zullen ge-
komen zijn, waarop het zyne naaste betrekking
heeft. Het zy ondertusschen hier genoeg, te mel-
den, dat wy dagelijks meer en meer overreed
worden, dat de prikkelbaarheid eene geheele by-
zondere soort van levenskracht is, die alleen aan
de spiervezels eigen is, en wel degelijk moet on-
derscheiden worden van de kracht der zenuwen
(§. 44. 45.) en dat van de andere kant het buiten
allen twyfel schijnt te wezen, dat de zenuwen
ook boven dien nog een vrij groot vermogen heb-
ben op de werking van het hart, ’t welk blijkt zo
wel uit de byzondere gesteldheid van de hart-
zenuwen, en derzelver weekheid, naaktheid als
het ware, en byzondere schikking haarer vlech-
ten^*), daar en boven ook voornaamelijk uit de
[Seite 93] zeer groote overeenstemming van het hart, met
verre de meeste verrichtingen, zelf van geheel
verschillende aart, in het menschelijk lichaam.

Om nu zulks te bevestigen zal het, om kort
te gaan, genoeg zijn, alleen maar op te noemen
de oogenblikkelyke medelydenheid (sympathia)
met het hart in alle de gemoedsaandoeningen tot
een toe, zelf in den gezondsten mensch, als mede
die van de eerste wegen in veele soorten van ziek-
ten.

§. 121.

Maar behalven deze levenskrachten van het
hart, heeft het ook nog een werktuigelijk ver-
mogen, afhangende van deszelfs maaksel, ’t welk
insgelijks niet weinig schijnt toetebrengen tot het
ondersteunen van den omloop des bloeds. Want
de holligheeden van het hart door haare te zaa-
mentrekking vernaauwd, en het bloed daar uitge-
dreven zijnde, onstaat ’er een ledig ruim, in
het welk volgends de bekende wet van afleiding,
het naast by zijnde bloed moet loopen: want de-
wijl de klapvliezen het terugloopen van den voord-
gedreeven stroom beletten, schiet ’er niets ove-
rig, dan dat zy het bloed uit de stammen der ade-
ren komende, inzwelgen als het ware en opslik-
ken^*).

§. 122.

Thands zijn wy nu gekomen tot het onderzoek,
welke krachten de overige werktuigen, die, be-
halven het hart zelf, tot de rondvoering des bloeds
geschikt zijn bezitten (dusdaanige mogen wy reeds
by bespiegeling gelijk men het noemd, vermoe-
den, daar het weinig waarschynelijk schijnt te we-
zen, dat de Natuur de hoofd verrichting, waar van
het leven der bloedbezittende dieren het naast
afhangt, alleen maar aan één werktuig zoude toe-
vertrouwd hebben, wiens gebreken als dan al te
ligt noodlottig hadden moeten zijn voor dezelve):
Want het aanwezen van diergelyke krachten, wei-
te men behulpzaame kan noemen, en die de wer-
kinge van het hart verlichten of somwylen byna ge-
heel kunnen vergoeden, wordt door meer dan een
bewijs betoogt, hiertoe by voorb. behoord de be-
weging van het bloed in zulke deelen, tot welke
de krachten van het hart zelf ter naauwernood
zullen kunnen doordringen, hoedaanig de beweging
is, die men in het aderlijk stelsel van de lever,
of in de moederkoek bespeurt; opdat ik niet spreeke
van zeer veele voorbeelden van vruchten, welke
zonder eenig bewijs van het hart geboren zijn^*) enz.

§. 123.

Hier toe schynen ook inzonderheid de ver-
richtingen van de slagaderen te behooren, wier
vermogen in het bevorderen van den omloop des
bloeds niet gering is, alhoewel de waare wyze en
manier van werken op het bloed nog niet duide-
lijk genoeg kan betoogd worden.

Want in het algemeen hebben de slagaderen
geene geringe overeenkomst met het hart zelf:
b. v. dat zy eenen spierachtigen rok hebben, zulks
is zeer bekend (§. 72. 2.).

Verders kan men niet onkundig zijn, door de
voortreffelyke proeven van den beroemden ver-
schuir, dat zy eene prikkelbaare natuur heb-
ben^*).

En gelijk de harts-zenuwen met betrekking
tot het hart zelf in byzonder verband staan, zo
worden ook hier en daar^†) de voornaamste tak-
[Seite 96] ken van de slagaders omringd door wonderbaare
netten van zagte zenuwen^*).

§. 124.

Eindelijk is ’t niemand onbekend, dat de slag-
aders kloppen en wel zo hevig slaan, dat by
voorb. de polsslag der knieslagader, indien wy de
eene knie op den anderen leggen niet alleen de
knie zelf kan doen opspringen, maar ook een nog
veel grooter gewigt te gelijk met dezelve oplig-
ten; ja ook wordt sinds langen tijd de plotselyke
te zaamentrekking zo wel als de schielyke ver-
slapping aan dezelve toegeschreven, welke men
zegt, dat met de beurtelingse beweging van het
hart in verband staat.

Doch alschoon men gemeenlijk denkt, dat dit
laatste bevestigt wordt door de bloote getuigenis
der zinnen, zelf is het evenwel niet buiten allen
twyfel, inzonderheid^†) wanneer men vraagt, of
deze opspringing, welke men gewaar wordt, als
men met de vinger voelt, zy toe te schryven aan
aan de eigenlyke kracht van de slagaderen, dan
alleen aan den aandrang van het hart, zo dat de
beweging van de slagader, alleen afhange van dat
[Seite 97] geweld, waar door het bloed uitgedreven wordt in
de groote hartader, en derzelver zyden drukt.

De ontleedingen van levendige dieren zijn niet
genoegzaam om dit geschil te beslissen, want het
gebeurt somtijds by deze proefnemingen in levendi-
ge dieren, die warm bloed hebben, dat grotere slag-
aders dan eens kloppen, dan wederom op eenen an-
deren tijd geheel onbeweeglijk gezien worden^*).
Somtijds heeft men gelegenheid gehad van op te-
merken, dat in een levend mensch zelf, de naast
elkander gelegen stammen van de groote slagader
en van de longslagader geene beweging hadden:
dan in een gedrochtelijk maaksel, ’t geen men in ’t
oog moet houden, had zulks plaats. ’Er zijn ook
slagaderen, die wy dikwijls geweldig voelen slaan,
daar ze evenwel, gelijk de ontleedkunde leert, on-
beweeglijk zijn, hoedaanige de brein-kropslag-
ader (carotis cerebralis), in de buis van het steen
been (os petrosum) vastgehegt, is.

§. 125.

Alles dan rypelijk overwogen zijnde, schijnt
de zaak daarop uit te komen, dat de uitzetting
aan de groote slagaders uit haaren aart eigen zy,
en dat dezelve toeteschryven zy aan het bloed,
’t welk met hevigheid aanstroomt, waar door der-

[Seite 98 fehlt in der Vorlage]dige inzonderheid whytt^*), vast stelden, dat
de krachten van het hart in geenen deele konden
komen tot de bloedvoerende vaaten van de kleinste
soort, te weten tot de uiteindens van de slagaderen,
en de worteltjens van de aderen, schreven zy den
voordgang van het bloed in dat gedeelte van het
vaatgestel aan eene zekere slingering van de klein-
ste bevattende vaten toe, waar door het bevatte
wierd voordgedreven, ook hebben zy die zelfde
vezelachtige beweging niet ongeschikt gebruikt,
om de natuur van de ontsteeking te ontvouwen enz.

En waarlyk ’er zijn ook verschijnsels van meer
dan eene soort zo wel natuurkundige, daar wy van
gewaagen zullen by het behandelen van de dierlyke
warmte, als ook ziektekundige, die in kramptrek-
kingen, vooral die in de koorts plaats hebben, op-
gemerkt kunnen worden, welke zulk een slinge-
rend vermogen schynen te begunstigen, ofschoon
men daarvan zelf met een vergrootglas niets kan
ondekken in de ontleeding van levende dieren.

§. 127.

Nu blijft ’er nog overig om te onderzoeken
de hulpmiddelen, welke de aderen, behalven der-
zelver worteltjens, nog opleveren om het bloed ein-
[Seite 100] [Fehlbindung in der Vorlage. Textchronolgie wurde im XML korrigiert.]delijk naar het hart te rug te voeren. En het
schijnt in den eersten opslag, dat zich in de aderen
veel minder werkende krachten bevinden, dan in
de overige deelen van het bloedvoerend gestel;
ja zelf wat meer is, dat het terugloopen naar het
hart van het levensvocht in dezelve bevat, wel
inzonderheid aan den aandrang van het slagaderlijk
bloed, dat van agteren aankomt zetten, en aan het
klapvliezig maaksel van dezelve, het welk den te-
rugloop van het bloed belet, moet toegeschreven
worden, dewijl de kracht van die klapvliezen om
den stroom des bloeds te bevorderen, blijkbaar
is uit den stilstand en de opproppingen, wel-
ke eigen zijn aan die adergestellen van den onder-
buik, die geene klapvliezen hebben^*), maar ook
wordt het door meer dan een bewijs waarschyne-
lyker, dat ’er zich des niettegenstaande in de stam-
men der aderen mede eenige levenskrachten be-
vinden, gelijk blijkt uit het voorbeeld van de le-
ver aders, en die van de moederkoek (§. 122.) enz.

Ook is het niemand onbekend, dat de proef-
nemingen door den beroemden verschuir hes
eerst werkstellig gemaakt voor de levenskracht der
aderen pleiten. En dat in de daad zich zo een spier-
achtige laag in de hoofdstammen der aderen zoude
bevinden, hebben wy boven (§. 84.) aangestipt.

§. 128.

Dit nu zijn wel de voornaamste krachten, die
het bloed voorddryven, afhangende van het
maaksel zelf der vaten, die het bloed bevatten:
want ik zwijg van die krachten, welke by voorb.
de zwaarte of de aantrekking of andere diergely-
ke aan de lichaamen gemeen zijnde eigenschappen
op het zelve kunnen uitoeffenen.

Ook wil ik niet spreken van de meer verwy-
derde ondersteuningen van deze verrichting, wel-
ke in een mensch na de geboorte ontstaan, uit an-
dere werkingen zyner natuur, by voorb. uit de
ademhaaling of beweging der spieren.

§. 129.

De longen welke zeer naauw verknocht zijn met
het hart zo wegens de nabyheid van plaats^*), als
wegens de onderlinge gemeenschap van werking,
zijn twee ingewanden, welke in een geboren
mensch zeer groot zijn, maar ligt naar maate van
de grootte, zo dat zy op het water dryven, be-
staande uit een sponsachtig, en als het ware schuim-
achtig, doch tevens vry taai, weefsel (parenchy-
ma)^†).

§. 130.

De longen vervullen beide de borsthollighe-
den, zy leggen naast aan de zakken van het rib-
bevlies^*), na welke zy zich zo wel als na de
overige in de borstholligheid gelegen deelen, even
als na haare vorm voegen en schikken.

§. 131.

Zy hangen als het ware aan de luchtpijp, ge-
meenelijk de luchtader (aspera arteria) genoemt,
welke, behalven de binnenste rok besmeerd met
slijm, en de daar onder liggende zenuwachtigen
rok, die zeer gevoelig is, ook nog bestaat uit den
spierachtigen rok, welke den zenuwachtigen rok
omvat, en, behalven het agterstegedeelte met ge-
kromde kraakbeenige boogen van een onbepaald
getal voorzien is.

§. 132.

Deze luchtader nu, na dat zy in de borst-
holte ingetreden is, splitst zich eerst in tweeën,
en verdeelt zich in de stammen van de longpijp-
jens (bronchia), doch deze, naar dat zy dieper in
de kwabben en kwabbetjens der longen indringen
gaan by eene herhaalde verdeeling al langzaamer-
hand over in takken, en deze weder in takjens:
terwijl de kraakbeenige ringen tevens zo wel als
de spierrok verdwynen, tot dat zy ten laatsten
aan hunne uiterste einden in die zelfde celletjens
eindigen, welke de grootste, de voornaamste zelf-
standigheid der longen uitmaaken, als welke beur-
telings den adem, dien wy haalen, ontvangen en
uitlaaten.

§. 133.

Deze luchtcelletjens intusschen, schynen noch
[Seite 105] eenerlei gedaante, noch grootte^*) te hebben, de
gedaante is gemeenlijk veelzydig, de grootte,
indien men let op het bestek van derzelver op-
pervlakte kan naauwlijks bepaald worden^†). Maar
zo men de vatbaarheid beschouwd, zal dezelve in de
longen van een volwasschen mensch die sterk, in-
adem duitkomen op omtrent 60 cubioque duimen,
want de buitenmaatige grootheid, waartoe de op-
geblaazen longen in de geopende borst zich kunnen
uitzetten, komt hier niet te pas.

§. 134.

Deze luchtcelletjens worden omgeven en met
elkanderen verbonden door dat zelfde zeer teder cel-
achtige weefsel, ’t welke wy weten dat den gemee-
nen band uitmaakt van het geheele lichaam; doch men
moet de celletjens van beiderlei soort wel degelijk
onderscheiden. Ik heb die luchtcelletjens in gezonde
en zeer versche menschen longen zo onderscheiden
gezien, dat de lucht in het dunste takjen van de
longpijpjens voorzichtig geblaazen zijnde, een by-
zondere plek van celletjens uitzettede, doch geen-
[Seite 106] sint daarom doordrong tot in de daar naastgele-
gen celletjens, of de gemeene celachtige webbe,
welke tusschen die luchtcelletjens gelegen is.
Maar zo men de lucht sterkt aanperst, zal zy na
het barsten van de luchtcelletjens en het verwar-
ren van dezelve met de hen omringende celach-
tige webbe, gemakkelijk van zelf door dezelve
gaan, en in dit geval zal de gantsche long schy-
nen opgeblazen te worden.

§. 135.

Door dit allertederst celachtig vlies, ’t welk
tusschen de luchtcelletjens der longen inlegt, krui-
pen tallooze takjens van long vaten van beiderlei
soort, te weten van de slagader (Plaat I. f. g. h.)
en van de vier aderen (Plaat I. i.) wier takken de
takken der longpypen vergezellen^*), maar daarna
loopen zy by eene zo menigmaal herhaalde ver-
deeling ten laatsten uit op een zeer groot getal van
netsgewyze inmondingen (anastomoses) van een zeer
groote fijnheid. Deze netjens, welke van een
wonderbaar maaksel zijn, dringen van alle kanten
door die celachtige web heen, omringen ten naauw-
sten de luchtcelletjens, zo dat de aanmerkelyke
masse van bloed, welke met eenen onafgebroken
gang die vaatjens doorloopt, alleenlijk door zeer
dunne vliesjens, (welke hales stelt, dat naauw-
lijks het duizendste gedeelte van eenen duim in de
[Seite 107] dikte haalen) afgescheiden zy van de aanraaking der
ingeademde lucht.

§. 136.

Maar gelijk wy gezien hebben dat elk tak-
jen van de longpijpjens een eigen tros als het
ware hebbe van luchtcelletjens (§. 134.) zo schijnt
ook elk celletjen van ieder takjen een eigen te
zaamenstel als het ware van bloedvoerende vaat-
jens te bezitten, wiens takjens onderling wel in
die wonderbaare netjens gevestigt zijn, doch wel-
ke naauwlijks eenige gemeenschappelyke inmon-
ding schynen te hebben met de vaatjens van de
nabygelegen trosjens. Dit leeren, zo ik my niet
bedriege, zo wel de Microscopische waarneemin-
gen op de longen van levendige Kikvorschen en
Slangen in het werk gesteld, als de behendige
opspuitingen van menschen longen; zelfs leeren
dit ook de verschijnselen in ziekten, welke men
kan bespeuren in zweeren en andere soortgelyke
plaatselyke gebreken der longen.

§. 137.

Eindelijk moet ik noch melding maaken van
een aanzienlyke toestel van watervaten, welke wel in
zonderheid den gemeenen rok, die de longen omgeeft
netsgewyze bekleeden, en waartoe talryke water-
klieren (conglobatae) behooren, wel degelijk van
eene andere soort van nabuurige klieren, welk men
de longepijpjens klieren noemt, te onderscheiden,
[Seite 108] waar mede zy gemeenelijk, doch verkeerd, ver-
ward worden^*).

§. 138.

De borst (thorax) welke de longen bevat, be-
staat uit eenen grondslag van been en kraakbeen,
eenigsins gelijk aan een kouw, ’t welk in ’t al-
gemeen vry sterk en vast is, zodaanig echter, dat
deszelfs meeste deelen, meer of min gedwee, be-
kwaam zijn tot de bewegingen, welke de adem-
haaling vordert^†).

[Seite 109] Dit heeft voornaamelijk plaats in de zes paa-
ren van de waare ribben, welke onder het bo-
venste paar geplaatst zijn en dies te bewegelyker
zijn, hoe laager of hoe langer zo wel hunne lichaa-
men zelve als derzelver kraakbeenige aanhang-
sels zijn, door welke zy aan beide de zyden
met de randen van het borstbeen door eene twy-
felachtige gelediging (amphiarthrosis), vereenigd
zijn.

§. 139.

Tusschen de randen van deze ribben ligt een
dubbelde laag van tusschenribbige spieren wel
verschillend in richting van vezelen, doch vol-
komen tot een en dezelfde werking zaamenspan-
nende.

Onder de basis intusschen van de gantsche
kouw, is op de wyze van een gewelf het mid-
delrif (diaphragma) gespannen^*), eene aanmerk-
lyke spier, en die, op dat ik de woorden van
haller gebruike, na het hart ver de voornaamste
[Seite 110] is, wiens verrichtingen ten opzichten van het werk-
tuigelyke der ademhaaling, gelijk de groote gale-
nus^*), door zyne uitmuntende ontleedingen van
levendige dieren, reeds voor lang betoogd heeft,
inzonderheid schynen aftehangen van de middelrift
zenuwen (nervi phrenici)^†).

Doorgaans werkt het door eene beurtelings te-
genstrydige beweging met de onderbuiksspieren,
inzonderheid met de schuinsche (obliqui) van beide
de soorten, en met de dwarsche (transversi).

§. 140.

De borst in deze gesteldheid dan zijnde,
wordt in een levend mensch beurtelings by elke
inademing verwijd, doch by de daarop volgende
uitademing, wederom vernaauwt, en zy wordt
wel inzonderheid by de inademing zydelings, en
nederwaards verwijd, zo dat de lichaamen van
die ribben, waar van wy gesproken hebben (§. 138.)
[Seite 111] opgeheven worden en der zelver beneden rand ee-
nigsins naar buiten wordt gekeerd; doch zo dat het
gewelf van het middenrif tevens een weinig neer-
gedrukt en vlakker wordt; doch dat het borst-
been op dien zelfden tijd met zijn onderst ge-
deelte voorwaards zoude worden uitgezet, gelijk
men beweeren wil, zulks heb ik in de geruste
ademhaaling van een gezond mensch nooit kunnen
bespeuren.

§. 141.

Deze beurtelingse beweging nu van de borst-
holte, heeft in een gezond en onbelemmerd
mensch, van het geboorte uur tot aan den laat-
sten levensadem toe, geduurende het gantsche le-
ven ten dien einde plaats, op dat de longen zelve
door eene insgelijks onafgebroken beurtwisseling
ter ontvanging van de lucht uitgezet, en daar na
ter weder uitlaating van dezelve zouden kunnen
genoodzaakt worden.

§. 142.

De mensch immers ligt met de overige dieren,
welke warm bloed hebben, onder die noodzake-
lijkheid, dat hy de ingeademde lucht niet lang
kan inhouden, maar dezelve een weinig daarna
wederom moet uitlaten en verwisselen met eene
versche teug van dit levensvoedsel, gelijk van de
[Seite 112] oudste tyden af de lucht reeds genoemd wierd^*).

Want het blijkt uit de dagelijksche onder-
vinding, dat de ingeademde en in de longen be-
sloten lucht, ofschoon dezelve zeer zuiver was,
in een oogenblik tijds zulke aanmerkelyke veran-
deringen ondergaat, dat zy daar door ten eene-
maale besmet, en, niet ververscht zijnde, voor
eene herhaalde inademing ongeschikt wordt ge-
maakt^†).

§. 143.

Maar de vraag is, van welken aart dan deze
veranderingen zijn, welke de ingeademde lucht
in de longen ondergaat, en die men geensins,
gelijk eertijds geschiedde, ik weet niet uit welk
verlies van veerkragt (elater), maar uit eene ont-
binding van de hoofdstoffen, zal mogen afleiden.
Want de dampkrings lucht, welke wy in ade-
men, is een gantsch zonderling mengsel van groo-
telijks van elkanderen verschillende soorten van
hoofdstoffen, als welke (op dat ik zwyge van zo
veele vreemde (heterogenea) dingen, hoedaanige
by voorb. zijn, de lucht gelykende zaadtjens van
de eenvoudigste plantjens, derzelver geurige uit-
vloeiselen, het bloemmeel, en duizend andere
dingen, die gemeenlijk in den dampkring zwee-
ven) altoos meer of min bezwangerd is met wa-
terachtige dampen, en nooit ontbloot is van electri-
sche en magnetische stof; en die zelf eindelijk,
ofschoon men alle het gemelde voorby ziet, ech-
ter wederom uit eene luchtvormige zelfstandig-
heid van meer dan eene soort, naamelijk uit eene
van brandstof ontbloote (dephlogisticatus) en met
brandstof bezwangerde (phlogisticatus) en vaste
(fixus) lucht, is te zaamgesteld.

De evenredigheid intusschen van deze hoofdstof-
fen verschilt veel naar het verschil der plaatsen, en
[Seite 114] naar gelang der lichaamen, inzonderheid der
bewerktuigde lichaamen, welke in dezelve leven:
men stelt ondertusschen gemeenlijk dat ’er door-
gaans in de lucht van den dampkring omtrent
1/4 gedeelte van gedephlogisteerde, en 11/16 deelen ge-
phlogisteerde, en 1/16 vaste lucht^*) aanwezig zijn.

§. 144.

Want het is bekend, dat by iedere ademhaa-
linge, dat vierde gedeelte van de gedephlogi-
steerde lucht ontbonden, en voor een groot ge-
deelte met gephlogisteerde en vaste lucht ver-
wisseld wordt; zodaanig, dat de wederom uitge-
ademde lucht in een glas behoorlijk opgevangen,
de vlam of gloeiende koolen, daarin geworpen, ten
schielijksten uitbluscht, kalk uit deszelfs water
[Seite 115] nederploft, en de lucht van den dampkring vet
in specifique zwaarte overtreft^*) enz.

§. 145.

Het is waarschynelijk, dat de vuurdeeltjens
der gedephlogisteerde lucht, door die ontbinding
in de longen vrygelaaten, zich in het slagaderlijk
bloed begeven, en dus door het lichaam heen
gevoerd worden, en dat de basis integendeel van
de vaste lucht met de brandstof (phlogiston), en,
het aderlijk bloed na het rechter hart wordt te rug
gevoerd, en als roetdamp (gelijk de Ouden plagten
te spreeken) door de longen wordt uitgedreven^*).

Het levendiger rood van het slagaderlijk
bloed^†), de donkerer koleur integendeel van het
aderlijk bloed, en de overeenkomst der koleuren,
welke aan het bloed medegedeeld worden, indien
het aan de soorten van lucht, waar van wy hande-
[Seite 117] len (§. 16.) wordt blootgestelt, strooken met dit
alles uitmuntend wel.

§. 146.

Wyders is in ’t algemeen het bloed van bei-
derleie soort minder verschillend van elkanderen
in eene vrucht, dan in een mensch, welke reeds
adem gehaald heeft, om dat de eerstgemelde noch
door zyne eigen longen geene, met vuur voorziene,
lucht geschept heeft. Dan, na dat het kind gebo-
ren is, schynen het nieuw gevoel van de onge-
woone hoofdstof, waarin het tot hier toe in ’twa-
ter levend dier gebragt wordt, en zo veele andere
ten eenemaal nieuwe prikkelingen gelegenheid te
geven tot de nieuwe lichaams bewegingen, en wel
inzonderheid tot de uitzetting van de borsthollig-
heid, en dus tevens tot de eerste inademing.

De longen intusschen door deze eerste inade-
ming uitgezet zijnde, wordt ’er voor het bloed
eenen nieuwe weg door dezelve gebaand, zo dat
het van de navel vaten afgeleid naar de borsthol-
ligheid gevoerd wordt.

Door dien echter die ingeademde lucht, door
de gemelde ontbinding van haare hoofdstoffen
schaadelijk, en voor de longen hinderlijk gemaakt
wordt, schrijf ik aan de eenvoudigste poogingen
der zich genezende Natuur, de daarop volgende
beweging toe, waar door zy de besmette, en als
’t ware bedorven, lucht wederom uitdrijft, en
verwisselt met eene versche teug van lucht.

[Seite 118] Dit bygebrachte, inzonderheid zo men be-
denkt het groot vermogen van de ademhaaling ten
opzichte van den omloop des bloeds, ’t geen zelfs
uit de zeer bekende proeve van hooke^*) be-
wezen is, schijnt my toe het voorstel van har-
vey^†) veel beter te verklaaren, dan meest
alle de andere poogingen, door welke de Na-
tuurkundigen dien knoop hebben zoeken lostema-
ken^§).

§. 147.

Het voornaamst gebruik van de ademhaaling,
hebben wy afgehandeld. Want het geen deze
toebrengt ter vermenging van de gijl met het bloed,
en in verschillende andere opzichten tot de ge-
heele classe van natuurlyke werkingen, zal op eene
andere plaats behandeld worden. Nu zullen wy
overgaan tot derzelver overige nuttigheden.

En wel voor eerst tot de stem, welke aan een
geboren mensch^*) eigen is, en uit de longen
voordkomt, gelijk aristoteles reeds voor lang
met recht heeft aangemerkt, daar hy aan geene die-
ren geluid toekent, dan aan dezulke, die met de
longen ademhaalen. Want het geluid komt eigen-
lijk voor onder den naam van stem, die door mid-
del van de uitgeblaazen lucht wordt gevormd in
een werktuigjen vol van groote kunst, ’t welk op
[Seite 120] de luchtpijp geplaatst is, even als een capiteel op
eene zuil^*).

§. 148.

Dit werktuigjen bestaat uit verschillende kraak-
beenen, in den vorm als ’t ware van een kast-
jen te zaamen vereenigd^†), welke met een’ groo-
ten en wonderbaaren toestel van spieren voorzien
zijnde^§), zo wel alle by elkanderen genomen,
als eenige van dezelve afzonderlijk, naar de ver-
scheidenheid van stem, beweegbaar gemaakt zijn.

§. 149.

Doch het voornaamste deeltjen, boven ande-
ren dienende, om de stem te maken, is de gor-
gelspleet (glottis), de vernaauwde mond van de lucht-
pijp, waar voor het strotlapjen (epiglottis) als ’t
[Seite 121] ware hangende geplaatst is. Want dat lucht uit
de longen gedreven en tegen de randen van deze
opening behoorlijk aanstootende, geluid maakt, lijdt
geen de minste tegenspraak.

§. 150.

Maar hier over is eigenlijk verschil, welke
veranderingen het gorgelspleetjen zelf ondergaat
om de stem te buigen? of ’t naamelijk beur-
telings verwijd, en wederom vernaauwd wordt?
welk gevoelen, na galenus door dodart be-
weerd is, dan wel of de verscheidenheid van stem af-
hange van de spanning en ontspanning der banden van
’t zelve, gelijk ferrein heeft staande gehouden.

De laatsgemelde vergeleek dan het werktuig
van de stem by een snaartuig, de eerstgemelde by
eene fluit, of orgelpijp.

Dan alles wel met elkanderen vergeleken heb-
bende, geloove ik, dat de stemvormende gorgel-
spleet de veranderingen van beiderleie soort onder-
gaat, zo echter, dat de veranderingen, welke door
de spanning van de banden, inzonderheid van de
onderste zijdlingse banden van de luchtpijp (thyreo-
aritenoidea inferiora) (welke de stemsnaaren van fer-
rein zijn) worden veroorzaakt, de voornaamste
schynen te wezen^*).

§. 151.

Doch dat al die beweeglijkheid van de gor-
gelspleet, van welken aart dezelve ook zy, door
talryke spieren, die tot den gorgel behooren, be-
stierd wordt, blijkt uit de fraaie proefneming, waar
door men naamelijk, ’t zy door de terugloopende
(recurrentes), ’t zy door de zwervende (vagi) ze-
nuwen te binden of door te snyden, de stem der
dieren of verdooven, of geheel benemen kan^*).

§. 152.

De mensch heeft het gepiep met de zingende
vogels gemeen. Deze hebben ten dien einde het
strottenhooft in beide de uiterstens van de long-
pijp in tweeën verdeelt: dan de mensch, alhoewel
hy slechts met een algemeen strottenhooft voor-
zien is, heeft echter, zo het my voorkomt, door
[Seite 123] de vernaauwing der lippen die diertjens leeren
nabootsen^*).

§. 153.

Wat het gezang betreft, ’t welk te zaamen-
gesteld is uit de spraak en eene overeenstemmende
(harmonische) buiging der stem, deze zoude ik
zeggen, dat den mensch eigen ware, en houden
voor het voornaamste voorrecht der werktuigen
van deszelfs stem. Het gefluit immers is der vo-
gelen aangeboren. Ook leeren soms zeer veele
vogels, ja zelfs ook honden eenigsins woorden
uitspreken. Dan of zulks omtrent het waare zin-
gen wel ooit in de redelooze dieren gelukt zy,
daar aan twyfel ik zeer, terwijl ik integendeel
geloove, dat ’er bykans geen volk, hoe woest
ook, in wezen zy, aan het welk het zingen niet
eigen is^†).

§. 154.

De spraak zelve is eene byzondere buiging
van de stem, wanneer dezelve, wel inzonderheid
met behulp van de tong, als mede door middel
ten deele van de lippen, tanden, gehemelte en de
neus, gebogen wordt, tot de formeering van let-
teren.

Hier uit blijkt het onderscheid tusschen de
stem, en de spraak, daar de stem geformeerd wordt
in het strottenhooft zelf; doch de laatsgemelde
wordt, zo men eenige weinige voorbeelden van
Volken uitzondert (by voorb. de Chineezen, by
welke de letters zo ’t schijnt onderscheiden wor-
den door een hooger of laager buiging van toon)
gevormd door eene byzondere werking der ove-
rige werktuigen, waar van wy gesproken heb-
ben.

Wyders hebben de redelooze dieren de stem
gemeen met den mensch, ook is zy eigen aan
een pasgeboren mensch, zelf heeft ze plaats in
ongelukkige kinderen, welke onder de wilde bees-
ten zijn opgevoed; en in die geene, welke doof
[Seite 125] geboren zijn, ontbreekt ze niet geheel en al.
Dan de spraak volgt intusschen alleen de beschaafd-
heid van het verstand, en het gebruik, en daarom
is zy niet minder, dan de stem zelve, den mensch
alleen in het geheele rijk der dieren, als een voor-
recht, eigen. Voor de dieren immers is de Na-
tuurdrift (instinctus), waarmede zy van de Natuur
voorzien zijn genoeg, doch den mensch, die ont-
bloot is van deze en andere hulpmiddelen, om het
leven door eigen krachten te onderhouden, is het
voorrecht van de reden en spraak vergund, door
welker behulp hij, gebruik makende van het ge-
zellig leven, waar toe hij van de Natuur geschikt
is, zyne begeertens kan bekend maaken, en daar
aan voldoen.

§. 155.

De bewerking intusschen zelve zo van de spraak
als vorming der letteren, is in de daad bewonderens
waardig, naar de uitmuntende proefnemingen van
franc. merc. van helmont^*), inzonder-
heid door de verdere naspooringen van jo. wallis^†)
[Seite 126] en jo. conr. amman^*), in veel helderer dag-
licht geplaatst.

Vooral schijnt de verdeelinge der letteren door
amman, I. klinkers (vocales). II. halve klinkers
(semivocales), en III. medeklinkers (consonantes)
overeenkomstig met de Natuur.

I. De klinkers^†) verdeelt hy in
α) enkele (simplices) a, e, i, ij, o, u.
En β) gemengde (mixtae) ä, ö, ü.

II. De halve klinkers zijn by hem

α) of neus letters m, n, ng (dat is n, voor de
hoogduitsche g.)

Of β) mond (of tongletters) r, l.

III. De mede klinkers verdeelt hy wederom
in α) siefelende (sibilantes): (of die by opvol-
ging uitgesproken enkele worden) letters h, g,
ch, s, sch, f, v, ph.

β) In die welke men uitspreekt by wyze van
uitstoting (explosivae) k, q, d, t, h, p.

En γ) in dubbelde (duplices) of te zaamengestel-
de x, z.

§. 156.

Eindelijk moeten wy ook gewag maaken van
eenige andere buigingen der menschelyke stem,
welke somtijds toevallig, of na eenige gemoeds-
driften, of door heviger aandoeningen van de
werktuigen der ademhaaling pleegen veroorzaakt te
worden: en waarvan de meeste, gelijk het lag-
chen en schreijen, den mensch schynen eigenaar-
tig te zijn.

§. 157.

De meeste van dezelve zijn aan elkanderen
zeer naauw verwant, zo dat de eene dikwils o-
vergaat in de andere: en de meeste vertoonen
zich op meer dan eene wyze enz. In het alge-
meen echter volgen elkanderen in het lagchen,
korte, en als ’t ware afgebrokene nitademingen^*).

Het geween verwekt diepe inademingen, wel-
ke schielijk afwisselen met langere en by wylo
afgebroken uitademingen^†).

Het gezugt ontstaat uit eene lange en sterke
inademing, terwijl de daarop volgende uitademing
met gesteen (gemitus) soms vergezeld wordt^§).

De hoest is een schielyke en een geluidmaken-
[Seite 128] de uitademing, volgende op eene diepe inade-
ming^*).

Het niezen is eene geweldiger, en byna stuip-
achtige uitademing, voor welke eene korte en he-
vige inademing was gegaan^†).

De hik bestaat, integendeel uit eene geluidge-
vende, zeer korte, en tevens als het ware stuipach-
tige inademing^§).

Ook zal men hier toe het geeuwen (oscitatio)^**)
kunnen brengen, ’t welk door eene volle, lang-
zaame, en lange inademing met eene gelyke daar-
op volgende uitademing verricht wordt, terwijl
zich tevens de mond wijd openspert, zo dat de
lucht, in de verwyde keel geschept, in de trom-
petten van Eustachius doordringt. Daar en boven
heeft het geeuwen dit eigenaartige, dat het ligt
ter naarvolginge aanzet; waarvan de oorzaak zon-
der twyfel moet gezocht worden in de herden-
king van het aangenaam gevoel uit het geeuwen
gesproten.

§. 158.

En levend mensch heeft met de andere zoo-
gende dieren, en met de vogels dit byzondere boven
de overige dieren, dat derzelver natuurlyke warm-
te van ’t lichaam de gewoone warmte van den
dampkring, waarin zy gewoon zijn te leven, ver-
re overtreft. Dit echter is in den mensch op-
merkelijk, dat hy wel degelijk minder natuurlyke
warmte bezit, dan de andere dieren van de bo-
vengemelde classe, zo dat deze warmte in onze
luchtstreek gemeenelijk omtrent de 90ste graad op
de schaal van Fahrenheit pleeg te teekenen, daar zy
in andere zoogende dieren, en nog meer in de vo-
gelen, dien graad niet weinig te boven gaat^*).

§. 159.

En die trap van natuurlyke warmte is in een
gezond mensch wel zo bestendig, en zo onafge-
broken, dat ’er in het algemeen, naar de gezond-
heid, welke aan elk eigen is, slechts een gering
verschil van weinige graaden plaats hebbe, of-
schoon ook een mensch blootgesteld zy zelf aan
de koude van het allerkoudste luchtsgestel; of
aan de hitte van eene verzengde luchtstreek, want
de meening van boerhaave, dat de mensch niet
zoude kunnen leven in zulk eenen dampkring,
die in hitte deszelfs natuurlyke dierlyke warmte
te boven gaat, is naar de uitmuntende opmerkin-
gen van den beroemden reiziger, en wel eer Gou-
verneur van Georgien, h. ellis^*), van zeer
veele geleerde natuurkundigen met opzet door bij-
zondere proefnemingen^†) wederlegt^§), ja zelf
[Seite 131] heeft de mensch daarin een groot voorrecht, dat
hy, aan geene waereldstreeken (zonae terrarum) ge-
bonden, de gantsche aarde met de zee, zo ver zy
zich uitstrekt, kan bewoonen, en zo wel de strenge
koude van de Hudsons Baai, waar het kwikzilver
van zelfs bevriest^*), of die van Nova Zembla^†),
als de brandende hitte van de Kust van Senegal
kan verdraagen.

§. 160.^§)

Thands moeten wy onderzoek doen naar den
oorsprong, van dat wonderlijk vuur, waar mede
[Seite 132] wy doortrokken warm zijn: ’t welk, op dat ik
van de droomen der Ouden daar omtrent zwyge,
sommige der laater Schryveren van de electrische
stof, en de zenuwen^*), andere, uit de wryving
die uit eene voortgaande beweging van het bloed
sproot^†), anderen van de schuuring der vaste
hoofdstoffen^§); anderen weder van andere oor-
zaaken, hebben willen afleiden.

§. 161.

Dan alle deze veronderstellingen (hypotheses),
hebben even zo veel moeilijkheid veroorzaakt,
als het leerstuk daar en tegen door zyne eenvou-
wigheid en byzondere welvoeglijkheid met de Na-
tuur verschijnselen zich aanbeveelt, ’t welk de
longen, als de haardstede van de natuurlyke warm-
te, en het gedephlogisteerde gedeelte van de lucht
(§. 143.), welke wy inademen, als deszelfs voed-
sel beschouwt. Van welk leerstuk de beroemde
jo. mayou, als het ware de eerste denkbeelden
[Seite 133] gegeven heeft, doch ’t welk in onze dagen door
den beroemden crawford^*) verbeterd, ver-
meerderd, en daar en boven toegelicht is.

§. 162.

Het hoofdzaakelyke van crawfords theo-
rie komt daarop neer, dat de ademhaaling, niet min-
der dan de verbranding, tot de phlogistische be-
werkingen (processus), gelijk men ze noemt, behoo-
re; waar door het phlogiston, in de lichaamen zit-
tende, door het bykomen van het vrye of gevoe-
lig vuur (’t welk van het ingesloten, tot hiertoe
onmerkbaar vuur, wel degelijk moet onderscheiden
worden) wordt uitgedreven.

Want de brandstof (phlogiston) en de vuurstof
zijn twee met elkanderen strydige hoofdstoffen, en
hoe meer ’er van de eene in de lichaamen zit, zo veel
te minder bevind ’er zich van de andere hoofdstoffe
in; by voorb. de vaste lucht bevat, naar men zegt,
alleen maar 1/67 gedeelte van dat vuur, ’t welk in
een evenredig gewigt in de lucht des dampkrings
is enz.

Want het blijkt door proefnemingen, dat de
lucht van den dampkring naauwer betrekking heeft
met het phlogiston, dan met het vuur, zo dat zy
zich zeer gaarne met het phlogiston vereenigt, en in
[Seite 134] deszelfs plaats het vuur, ’t welk tot noch toe in
het zelve besloten zat, thands bevrijd zijnde, los
laat.

§. 163.

Indien wy dierhalven met dit gemelde de ver-
schijnselen van de ademhaaling vergelyken, zo
schijnt het zeer waarschynelijk, dat de dierly-
ke warmte uit eene soortgelyke bewerking ont-
spruit.

Want de lucht, gelijk wy gezien hebben,
die wy uitademen, verschilt ten hoogsten van die,
welke wy voorheen inademden, dewijl zy beroofd
van haar vuurgedeelte, integendeel bezwangerd
wordt met het phlogiston, en met de basis van
de vaste lucht (§. 145.).

§. 164.

Het is dus waarschynelijk, dat het vuurge-
deelte der lucht, welke wy inademen, in de lon-
gen overgaat tot in de fijnste bloedvoerende va-
ten, welke alleen maar door de dunste schotjens
van de bewaarplaatsen der lucht zelve zijn afge-
scheiden (§. 135.) en van daar door het aderlijk
stelsel der longen gebragt worden tot het slagader-
lijk stelsel van de groote slagader, en van daar
verder verspreid door het gantsche lichaam. Als
dan echter, en voornaamelijk in de kleinste vaat-
jens wordt het met het phlogiston, het welk over-
al voorhanden is, verwisseld. Dit phlogiston in-
[Seite 135] tusschen in deszelfs plaats met het bloed vermengd,
wordt door het aderlijk vaatgestel naar het rech-
ter hart, en door de longslagader naar de long ge-
voerd, alwaar het, volgends die wetten van ver-
wantschap, welke wy zo even aangeroerd hebben,
door de op nieuw ingeademde lucht wederom ont-
vangen wordt, en eene nieuwe vuurstof, door des-
zelfs bykomst bevrijd, op nieuw in het bloed
overgaat.

§. 165.

Hier mede komt overeen, dat geene, het welk
wy op verschillende plaatsen gezegt hebben omtrent
het verschil tusschen het slagaderlijk en het ader-
lijk bloed; wyders komt hier mede overeen, het
geen men zegt van beider verschillende eigenaartige
warmte^*), als welke men in het slagaderlyke
bloed gelijk steld aan 11 1/2, in het aderlyke in te-
gendeel aan 10. Zo ook koomt hier mede over-
een, ’t geen wy noopens de werkinge van de al-
[Seite 136] lerkleinste bloedvoerende vaatjens boven aan ge-
stipt hebben (§. 126.).

§. 166.

Want het schijnt zeer waarschynelijk, dat ook
deze zelfde kleinste vaatjens hier hun deel heb-
ben; door wier werking, ’t zy aangezet of vermin-
dert, die verwisseling van het vuur element door
het lichaam heen gebragt, met het phlogiston,
’t welk in het lichaam zit, en de daar uit ont-
spruitende dierlyke warmte vermeerderd of ver-
minderd worde: want de aanmerkelyke verschijn-
selen, waarby het blijkt, dat de dierlyke warmte
(zo zy naamelijk onderzocht wordt door den ther-
mometer, maar niet geschat naar het bedriegelijk
gevoel) in het algemeen zich zelve altoos gelijk
blyve^*), naauwlijks vermeerderd worde door de
zomer warmte, byna niet verminderd worde door
de winter koude; ja zelf door welke bevonden is
dat de warmte van het lichaam somwylen aan-
groeit, indien wy in het koude water gedompelt
worden^†), schynen dit te bewyzen, dat ’er naar
maate van de verschillende warmte van dien damp-
kring, waarin wy verkeeren, ook eene verschillen-
de werkinge is van het te zaamenstel der aller-
[Seite 137] kleinste vaatjens, zo dat zy aan de koude bloot-
gesteld (waar door derzelver spanning waarschy-
nelijk opgewekt wordt) eene grooter hoeveelheid
van de vuurstof met phlogiston verwisselen, en ee-
ne grootere warmte verwekken, doch eene min-
der graad van warmte daarstellen, zo dikwijls zy,
geplaatst in eenen krachteloozen (asthenicus) en
slapmakenden dampkring, loom en traag worden.

§. 167.

De verrichtingen van de huid, waarmede het
menschelijk lichaam overtogen is, zijn zo zeer
verschillende, dat de behandeling daarvan naauw-
lijks op eene gepaste wyze in een en het zelf-
de hoofddeel kan voorgesteld worden, maar veel
geschikter schijnt elk derzelver gebragt te kun-
nen worden tot die classe van werkingen, waartoe
zy betreklijk zijn.

Want in de eerste plaats is de huid het werk-
tuig van het gevoel, waar over wy spreeken zul-
len, wanneer wy over de dierlyke verrichtingen
zullen handelen (functiones animales).

Wyders is de huid het werktuig van de in-
waaseming, in zo ver dezelve behoort tot het op-
slorpend te zaamenstel der watervoerende aderen
(venae lymphaticae) waar van gesproken zal wor-
den by de ontvouwing der natuurlyke verrich-
tingen (functiones naturelles).

De huid eindelijk is ook het werktuig van
[Seite 139] de uitwaaseming (perspiratio), en uit dien hoofde
komt dezelve op veelerleie wyze over een met de
werking der ademhaaling, en ’t is my niet onge-
schikt toegescheenen, dat dezelve het naaste moest
volgen in onze verhandeling.

§. 168.

Men kan zeggen, dat de huid uit een drie-
vouwig vlies bestaat, te weten uit het vel (co-
rium) en uit de opperhuid (cuticula), welke het
zelve overdekt, terwijl een netachtig weefsel
(reticulum) tusschenbeide geplaatst is. Wy zul-
len van elk in het byzonder handelen.

§. 169.

De opperhuid (epidermis)^*) is het buitenste
deksel van het lichaam, blootgesteld aan de
lucht, welker aanraaking andere deelen des lichaams
naauwlijks zonder hinder kunnen verduuren, indien
men het verglaasd gedeelte der tanden, de we-
gen van de ademhaalinge, en de tot bereiding van
het voedsel behoorende buis (tubus alimentaris)
uitzondere.

§. 170.

Het weefsel van de opperhuid is allereenvou-
digst, en ontbloot van vaten, zenuwen en zweet-
gaten, in het algemeen naauwlijks werktuige-
lijk, dan echter zeer byzonder^*), en naar zy-
ne halfdoorschynende dunheid wonderbaarlijk
vast, zo dat het de verweeking in water, en an-
[Seite 141] dere soorten van bederf zeer langen tijd kan te-
genstaan.

§. 171.

Derzelver oorsprong is tot nog toe aan twy-
felingen onderhevig. Het is intusschen waarschy-
nelijk, dat dezelve tevens met de bolletjens van
de haairen uit het daar onder gelegen vel spruit;
aan het welk zy daarenboven met ontelbaare, en
wel zeer dunne vezeltjens, vastzit^*).

Van alle de gelijkvormige deelen van het men-
schelijk lichaam, groeit zy het gemakkelijkst we-
der aan.

§. 172.

De waardigheid van dezelve ten opzichte
van de huishouding der werktuiglyke lichaamen
wordt zelfs door die algemeenheid betoogt, waar-
mede zy in beide de ryken van dezelve gevonden
wordt; ja wat meer is, men ziet haar ook in de
tedere onvolmaakte vrucht reeds van de derde
maand af na de bevruchting gevormd.

§. 173.

Dan onder de opperhuid is een slijmachtig
vliesjen uitgebreid, ’t welk men naar de meening,
welke de uitvinder daar van had^*), het netvlies
(reticulum) van malpighius noemt.

Het maakt de vertooning van een slijm, wel-
ke ligt opgelost wordt, en kan naauwlijks dan
alleen in de balzak (scrotum) van eenen Neger van
de opperhuid zo wel, als van het vel, ongeschon-
den afgescheiden, en in zyne eigen waare aartige
vliesige gedaante vertoond worden^†).

§. 174.

Het maakt de voornaamste zitplaats van de
couleur der menschen^§): want alle menschen
hebben een blank vel: de opperhuid is byna in
[Seite 143] alle menschen witachtig en half doorschynende,
de negers alleen hebben dezelve een weinig don-
ker grijs; doch het slijmachtig netvlies is verschil-
lende in een geboren mensch naar de verschei-
denheid van jaaren, levenswyze en luchtstreek:
ja zelfs in eene ongezonde gesteldheid, is dezelve
verschillende^*).

Dus is by voorb. onder de vijf verscheidenhe-
den, waarin mijns bedunkens het menschelijk ge-
slacht het best verdeeld kan worden, in de eerste,
tot welke, behalven de Europeaanen, ook de in-
wooners van het Westergedeelte van Asien en het
Noordergedeelte van Africa behooren, het net-
vlies meer of min witachtig.

In de tweede, waartoe de overige inwooners
van Asien, vooral van het Noordelijk gedeelte van
America behooren, is het bruinachtig naar den
olijfkoleur zweemende.

In de 3de waartoe de Negers behooren, is
het zwartachtig^†).

In de 4de of by de inwooners van het overi-
[Seite 144] ge gedeelte van America, is het byna koperko-
leurig.

In de 5de eindelijk, waar onder ik de inwoo-
ners van de gantsche Stille Zee telle, is het meer
of min bruin.

Doch alle deze byzondere verscheidenheden
van koleur niet minder dan de overige, waarmede
het eene mensch van het andere, en het eene
Volk van het andere schijnt te verschillen, vloeijen
zodaanig als het ware onder elkanderen te zaamen,
en gaan zo onder elkanderen over, de eene in de
andere, dat het naauwlijks noodig is te zeggen,
dat zy geene andere dan willekeurige verdeelin-
gen en classen uitmaaken.

§. 175.

Het vel, zelf aan ’t welk het netvlies met de
opperhuid tot een deksel verstrekt, is een vlies
van zijne eigen soort, vol gaatjens^*) taai en zeer
rekbaar van eene verschillende dikte, doch in het
algemeen te zaamengesteld uit een celachtig, op
een gepakt, weefsel, en wel zeer digt in de bui-
tenste oppervlakte; losser aan de binnenkant,
waarmede het (weinige plaatsen van het lichaam
uitgezonderd (§. 36.)) doorgaans het gemeene vet
bevat.

§. 176.

Doch het vel is, behalven met zenuwen en op-
slorpende aderen, waar van wy op eene andere plaatse
spreeken zullen, ook met ontelbaare bloedvoerende
vaatjens vervuld, welke tot aan deszelfs buitenste
oppervlakte doordringen, en, gelijk eene geluk-
kiger inspuitinge leert, hetzelve als met de klein-
ste netjens, die van een allertederst weefsel zijn,
bedekken.

§. 177.

Wyders is ook door het zelve van alle kan-
ten heen eene overgroote menigte van allerleie
soort van smeerachtige bolletjens (folliculi sebacei) ver-
spreid, welke de huid met eene zeer dunne en
heldere bezwaarlijk opdroogende^*) oly, besmee-
ren^†).

Deze oly moet men niet verwarren met het
gewoone smeer, noch met dat smeersel, ’t welk
eenen bokken reuk heeft, en waar mede slechts
sommige deelen van het lichaam voorzien zijn.

§. 178.

Eindelijk is ook byna de gantsche huid bezet
met haairen^*) van verschillende soort, en wel in-
zonderheid met korte, dunne, meer of min wol-
lige haairen, van welke, behalven de oogleden,
de mannelyke roede, de handpalmen, en voet-
zoolen, bykans geen deel ten eenen maal vry is;
verder is ook de huid op verscheiden plaatsen
van het lichaam met langer haairen bezet, geschikt
tot byzondere gebruiken; met het hoofdhaair, met
wenkbraauwen, met de haairen der oogleden, met
de neushaairen, met de knevels, de baard, en
met die haairen, welke onder de oksels en aan de
schaamdeelen groeijen.

§. 179.

In het algemeen is de mensch doorgaans on-
der de overige zoogende dieren het minst haai-
rig. Dan echter heeft hier ook een groot on-
derscheid plaats tusschen de verscheidene vol-
keren. Want, op dat ik zwyge van die vol-
, die tot heden toe, of de baard of de haai-
van sommige andere deelen zorgvuldig uit-
[Seite 147] trekken, worden ’er noch andere gevonden, wel-
ke als van natuur haairloos schynen te zijn, waar-
toe by voorbeeld de Tungusen en de Buräten be-
hooren, gelijk bekend is. Van den anderen kant
hebben wy van zeer geloofwaardige Reisbeschry-
vers vernomen, dat de inwooners van Nadigsda,
welke behoren tot de Zuider Kurilikasche Eilan-
den, op eene zonderlinge wyze met haair begroeid
zijn^*).

§. 180.

Geene mindere verscheidenheid, bespeurt men
ook in derzelver lengte, buigzaamheid, kroes-
heid, en inzonderheid in de koleur, die zo wel
van den invloed van het luchtsgestel, van de jaaren,
en andere natuurlyke oorzaken, als somwylen ook
van eene ziekelyke gesteldheid, gelijk in de half
zwarte (leucaethiopes) af hangt, en die doorgaans
overeenkomt met de koleur der oogen.

§. 181.

Wyders is de richting der haairen in sommige
deelen van het lichaam byzonder, zy is by voorb.
gedraaid op de kruin, naar boven en van een wyken-
de boven het schaamdeel; aan de achterzyde van
den arm loopen ze bykans, gelijk in eenen Baviaan
(simia satyr), in eene tegenstrydige richting naar
den elleboog (naamelijk van de schouder neder-
waards, doch van de voorhand naar om hoog);
op dat ik van de wenkbrauwen en ooghaairen
zwyge.

§. 182.

De haairen intusschen ontspruiten uit de bin-
nenste oppervlakte van het vel, die met
veel vet vervuld is, en zitten door middel van
een eigen bolletjen zeer vast in het zelve^*).

[Seite 149] Deze bolletjens bestaan uit een dubbeld vlies^*)
het buitenste is vaatachtig en eirond; het binnen-
ste cylinder vormig, het welk, zo het schijnt,
eene verlenging van de opperhuid is^†), en aan
de veerkrachtige draadjens, waar uit het haair is
te zaamengesteld, en waar van 5-10 geteld wor-
den tot eene scheede verstrekt.

§. 183.

De haairen zijn altoos doortrokken van eene
olyachtige waassem, en zijn byna onverdervelijk;
ook schynen zy van alle de deelen des menschly-
ken lichaams het meest idio-electriek te zijn. Der-
zelver voeding is insgelijks zeer gemakkelijk, ja
zelf ook de weder aangroeijing van dezelve na
het uitvallen, ten ware de huid zelve tevens
kwaalijk gesteld ware.

§. 184.

Alle deze bekleedsels van het lichaam, be-
halven de andere gebruiken waartoe zy dienen,
behooren wel voornaamelijk tot de zuiverende werk-
tuigen van het lichaam, door welke alles wat
[Seite 150] vreemd is, en ’t geen binnen blyvende schaadelijk
zoude wezen, uit de voornaamste masse van vocht
kan worden uitgedreven, en naar buiten ge-
voerd^*).

Dit toonen de smetstoffen, onder de gedaante
van puisten derwaards gevoerd; zulks bewijst ook
de reuk van look, muskus en andere diergelyke
ingenomen dingen, welke door de huid uitwaas-
semd; zulks blijkt eindelijk uit het zweet, en
andere diergelyke verschijnselen.

§. 185.

Doch voornaamelijk waassemt door deze we-
gen dat vocht uit, ’t welk naar den scherpzinni-
gen man, die het eerst de waardy daar van met
opzet heeft zoeken natespooren, de doorwaasse-
ming stof van sanctorius (perspirabile sanctoria-
num) genoemd wordt¹³⁸⁾.

Het zy my intusschen geoorloofd aan te mer-
[Seite 151] ken, dat men gemeenlijk geheel verschillende uit-
werpselen, van eenen gantsch anderen aart, on der die
algemeene benaaming pleeg te verstaan, welke ech-
ter wel degelijk van elkander moeten onderschei-
den worden. Het zweet is vooral van de waare
doorwaassemings stof wel te onderscheiden. Want
het zweet is een waterachtig, en eenigsins zout
vocht, ’t welke byna nooit van zelf uit een ge-
zond, en in rust zich bevindend lichaam, voord-
komt.

De uitwaassemings stof integendeel, waar van
wy hier alleen spreeken, is een luchtvormige
vloeistof, duurzaam veerkrachtig en zeer gelijk
aan dat geen, het welk wy door de longen uit-
waassemen^*).

§. 186.

Want het is mede bezwangerd met phlogi-
ston, en werpt den kalk uit deszelfs water, ins-
gelijks is het ongeschikt om de vlam te voeden,
zo wel als om de ademhaaling te ondersteunen
enz.

§. 187.

De hoeveelheid van dit vocht, ’t welk uit de
oppervlakte des lichaams, (welke in een volwas-
schen mensch van eene behoorlyke grootte om-
trent 15 vierkante voeten kan haalen) uitdampt,
kan naauwlijks tot eene vaste berekening gebragt
worden.

Want men kan ligtelijk uit dat geen, ’t welk
wy zo even, noopens de veelerhande stoffe gezegd
hebben, die behalven de uitwaassemingsstof door
de huid heen dringen, opmaaken, dat de weegingen^*)
welke sins den tijd van sanctorius uitgedagt
zijn om de zwaarte van het lichaam te onderzoe-
ken, aan dit oogmerk slegt voldoen.

Dan men heeft al lang bevonden, dat de hoe-
veelheid van de uitwaasseming zeer verschillende is
in byzondere menschen: in’t algemeen intusschen
is het buiten allen twyfel gesteld door de berichten
van de geloofwaardigste Schryvers, betreklijk de by-
zondere en eigenaartige reuk, welke de Caraiben^†),
[Seite 153] Groenlanders^*), Aethiopiers^†) en andere woe-
ste Volkeren door de huid uitwaassemen, dat ook
eene zekere volks verscheidenheid in die stuk plaats
hebbe.

§. 188.

Uit de vergelyking nu van het geen voorge-
draagen is noopens het vaatachtig maaksel der huid
(§. 176.), en noopens de overeenkomst, die ’er is
tusschen de doorwaassemingsstof en de uitgeadem-
de lucht (§. 186.); als mede op eene andere
plaats (§. 166.), betreklijk het vermogen van de
kleinste vaatjens om de dierlyke warmte te verwek-
ken, zal het een ieder, die de zaak wat dieper
doordenkt, zeer waarschynelijk voorkomen, dat
’er tusschen de werking der longen, en de uit-
waasseminge van de huid eene groote gelijkvormig-
heid, en eene wederkeerige overeenstemming plaats
hebbe; zo dat men stellen kan, dat de eene de
andere eenigermaten behulpzaam zijn kan, en ver-
[Seite 154] ligten; ja zelf, indien een in wanorde geraakt
is; dezelve eenigsins ten minsten kan vergoe-
den.

§. 189.

Met dit gevoelen strooken waarlijk verschijn-
selen van meer dan eene soort, die zo wel in ee-
nen gezonden, als ongezonden staat kunnen worden
waargenomen.

Die by voorb. waar door de menschelyke
vrucht, en die van de overige zoogende dieren
verschild van een kieken dat uitgebroeid wordt^*).

[Seite 155] Wyders de zonderlinge koude van zommige
deelen in dieren die warm bloed hebben, (gelijk
de neus van de honden); welk verschijnsel niet te
onrecht van de mindere werking van het phlogi-
ston in sommige vaatjens, waar mede zy vervuld
zijn, schijnt afgeleid te moeten worden, gelijk
in tegendeel van de vermeerde werkingen dier
vaatjens in sommige deelen, sommige verschijn-
selen in ziektens gemakkelijk zouden zijn te ver-
klaaren, gelijk by voorb. de byzondere hitte in
de handpalmen by teeringachtige Lyders waar te
nemen.

Ook schijnt de wederkeerige vergoeding waar-
van wy gesproken hebben, waar door het waar-
schynelijk is, dat de werkingen van de longen
en van de huid zich onderlinge hulp bieden,
eenig licht by te zetten aan die ziektekundige
verschijnselen, waar by geboren en volwasschen
menschen, de longen byna geheel vergaan zijnde
door de teering, of door een ander ongemak on-
gesteld geworden, evenwel eenigen tijd daarna ge-
leefd hebben; ja zelf zijn ’er geweest, die ver-
[Seite 156] scheiden jaaren het gebruik van de ademhaaling
ten eenenmaal bykans gemist hebben^*).

§. 190.

Eindelijk ook schijnt het niet onwaarschyne-
lijk, dat de binnenste oppervlakte van het spijs-
canaal (tubi alimentaris) behalven deszelfs overige
voornaame verrichtingen geen ongelyke werking ten
opzichten van het phlogiston uitoeffend.

Want dit is het eenigste deel van het inwen-
dig lichaam, voor het welk, behalven de longen,
de lucht van den dampkring openstaat; immers het
behoeft bykans geen betoog, dat die open staat,
en dat wy eene groote hoeveelheid van lucht in-
slokken. Dat intusschen die opgeslokte lucht by-
na op gelyke wyze als in de longen veranderd
worde, bewijst derzelver aart, daar zy beslooten
is in het gantsche spijscanaal^†).

Daar en boven komt met alle deze dingen o-
vereen de verbaazende menigte van bloedvoerende
[Seite 157] vaatjens, door zo groot eene inwendige opper-
vlakte van de darmen als ’t ware uitgebreid, wel-
ke men gemeenelijk gelijk stelt met de uitwendi-
ge oppervlakte van het geheele lichaam.

§. 191.

Wy zijn thands gekomen tot de tweede classe
van de verrichtingen des menschelyken lichaams,
welke de dierlyke werkingen (animales functiones)
bevat (§. 63. II.) door welke de gemeenschap
tusschen het lichaam, en de vermogens der ziele
onderhouden wordt, en welke daarom, om dat
zy, gelijk de zaak zelve het mede brengt, al-
leen geschikt zijn voor de bezielde werktuigely-
ke lichaamen, doch tevens wyder dan de levens-
verrichtingen door het gantsch dierlijk rijk heer-
schappy voeren, met eenig recht zich haaren
naam schynen toe te eigenen.

§. 192.

De werktuigen, welke voornaamelijk tot het
uitoeffenen van die verrichtingen geschikt zijn,
bestaan uit de hersenen van beiderleie soort, met
[Seite 159] het daar aan vastzittend rugmerg, en uit de ze-
nuwen, uit deze drievouwige bron^*) spruitende.
Alle deze kunnen geschiktelijk tot twee hoofdclas-
sen gebracht worden, naamelijk tot die van het
gewaarwordingswerktuig (sensorium) en der zenuwen,
waar van het eerstgemelde al dat geen bevat,
het welk behalven de zenuwen en die deelen,
welke de naaste betrekking hebben op de oor-
sprongen van de zelve in dat gantsch te zaamen-
stelsel overig blijft, en eene naauwere betrek-
king heeft op den band, door welken de verrich-
tingen zelve van de zenuwen verbonden zijn met
ons edeler gedeelte, naamelijk met de vermogens
van de ziel.

§. 193.

De fraaie waarneming^†) van den beroemden
[Seite 160] sömmerring, steunt op die verdeeling, daar hy
aanmerkt, dat de betrekkelyke grootte van die werk-
tuigen tot beide de classen behoorende, in zulk
een verband staan met de vermogens van de ziel,
dat, hoe dunner de zenuwen der dieren zijn, ten
opzichte van de deelen van den anderen rang,
welke wy begrypen onder den naam van gewaar-
wordings werktuig, des te meer uitmunte door
die voortreffelijkheid der vermogens van den geest:
en dat in dit opzicht de mensch gezegt kan wor-
den de grootste herfens te hebben, indien men
derzelver massa met de dunheid van de zenuwen,
welke daar uit ontstaan, vergelyke; doch niet
wanneer wy het gewicht van dezelve met de zwaar-
te van het geheele lichaam, vergelyken.

§. 194.

De hersens zelve^*) worden, behalven het bek-
keneel met een drievouwig vlies gedekt; met het
harde (dura mater), en dunne (pia mater) her-
senvlies, en het spinnewebsvlies (tunica arachnoi-
dea), ’t welk tusschen beide ligt.

§. 195.

Het harde hersenvlies (dura meninx)^*), ’t
welk even als het beenvlies de holligheid voor de
hersenen bekleedt, in verscheiden afscheidselen
als het ware zich uitstrekkende, scheidt niet alleen
als door eene zeisvormig uitbreidsel de half ronde
gedeeltens van de groote hersenen, maar ook de kleine
hersenen, doch ondersteunt tevens door een tent-
vormig uitbreidsel^†), de agter kwabben van de
[Seite 162] groote hersenen, en verhoedt dat zy de kleine
hersenen niet drukken.

Wyders bevat dit door zyne verschillende ver-
dubbelingen de zo genaamde aderlyke boezems
(sinus)^*), ondersteunt dezelve tevens en belet
dat ze niet gedrukt worden: door deze loopt het
bloed van het hersengestel na het hart te rug:
men wil dat dit bloed eenen byzonderen aart be-
zit^†), en dat het zeer aanmerkelijk is door zy-
ne hoeveelheid, welke men ten minsten gelijk
stelt aan het tiende gedeelte van de gantsche masse
van het bloed.

§. 196.

Op het harde hersenvlies volgt het spinne-
websvlies (arachnoïdea tunica), dus genoemd van
zyne tederheid, dit heeft geen bloedvoerende va-
ten (§. 5.) en dringt even zo min als het harde
vlies in de sleuven en groeven, die de hersenen
onderscheiden, maar het dekt en omgeeft alleen
derzelver gantsche klomp.

§. 197.

Geheel anders is het met het binnenste her-
senvlies gelegen, ’t welk by de oude het dunne
hersenvlies (pia mater) genaamd wierd. Dit om-
kleedt van alle kanten de schors (cortex) van de
hersenen, en is ten naauwsten daar mede verbon-
den^*), zo dat de ontelbaare bloed voerende va-
ten, waar mede het doorweeven is, met talloose
kleine takjens in de schorsachtige zelfstandigheid
indringen, en dezelve als doorbooren; en hier van
daan is het dunne hersenvlies van de hersenen zelve
afgetrokken zijnde, daar het aan de buitenste op-
pervlakte zeer glad is, integendeel aan den bin-
nenkant vlokachtig, en gelijkt na de wortelt-
jens van de Mos, welke in het slijk gevestigt
zijn^†).

§. 198.

De groote en kleine hersenen zijn te zaamen-
gesteld uit veelerhande deelen, zo wel verschillende
van weefsel als gedaante; doch meest al tot nog toe
van een onbekend gebruik, die wel voorname-
lijk door vier zo genaamde holligheden (ventriculi)
onderscheiden worden, wier onderling verband
[Seite 164] de beroemde monro onlangs met veel naauwkeurig-
heid heeft opgedolven, en van welke de voorste en
vierde vaatryke en netwyze vlechten (plexus choroï-
dei), bevatten, wier werking tot hier toe insge-
lijks twyfelachtig is.

§. 199.

Alle de deelen van beide de hersenen, hebben
eene twee soortige zelfstandigheid, de eene is
aschgraauw, deze noemt men ook de schorsach-
tige, alhoewel zy niet overal de buitenste plaats
beslaat; de andere is blank, of mergachtig; tus-
schen deze ligt, volgends de waarneming van den
beroemden sömmerring^*) nog eene derde van
eene witachtige koleur, welke inzonderheid in
den levensboom (arbor vitae) van de kleine her-
senen, als ook in de agter kwabben (lobi) van de
groote hersenen kan gezien worden.

§. 200.

De evenredigheid van de aschgraauwe zelf-
standigheid^†) tot de mergachtige, neemt af met
[Seite 165] het klimmen der jaaren; want zy is grooter in
kinderen, en kleiner in de volwassene. Zy be-
staat bykans geheel uit een zeer groot te zaamenweef-
sel van de allerdunste vaatjens, zo bloedvoerende
als van eene kleinder soort en witachtig (§. 79.),
waar van vervolgends een klein gedeelte tot in de
mergachtige doordringt^*), die zelve, behalven
uit deze vaatjens, en een zeer fijn celachtig vlies,
schijnt te bestaan uit eene eigenaartige papachtige
zelfstandigheid (parenchyma), waar in de vergroot-
glazen en andere soortgelyke hulpmiddelen tot
hiertoe niets van een bestendig en bepaald weef-
sel hebben kunnen ontdekken^†).

§. 201.

In de hersenen heeft een aanhoudende en
zagte beweeging^§) plaats, die zo overeenstemt
[Seite 166] met de ademhaaling, dat wanneer de longen door
het uitademen vernaauwd zijn, de hersenen een
weinig opgeheven worden; doch, de borst door
middel van de inademing verwijd zijnde, vallen
ze wederom neer^*).