EERSTE AFDEELING.
over het levend menschelijk ligchaam
in het algemeen.

[[1]]

---

§ 1. In het levend menschelijk ligchaam, als een
eigenaardig bewerktuigd wezen beschouwd, komen
drie dingen ter overweging voor^(a):

de stof namelijk, die door de vochten wordt
geleverd;

het weefsel der vaste deelen, waarin die vochten
vervat zijn;

eindelijk, en wel voornamelijk de levenskrachten,
waar door de vaste deelen worden opgewekt, om
de prikkelingen der vochten optenemen, deze voort-
tedrijven, en vele andere bewegingen te verrigten.
Even als nu deze krachten in eenen zekeren
zin, het wezen van het levend bewerktuigd lig-
[Seite 2] chaam, over het geheel genomen, uitmaken, zoo
zijn zij ook van zeer verschillenden rang; daar som-
mige den dieren met de planten gemeen, andere
daarentegen alleen den dieren eigen zijn, en met
derzelver zielsvermogens in eene naauwe betrek-
king staan.

§ 2. Deze drie dingen, hoe zeer zij wezenlijk van
elkander onderscheiden zijn, en daarom hier ook
ieder afzonderlijk worden opgenoemd, zijn ech-
ter in het levend ligchaam, (wiens werkingen,
verschijnselen, voorwaarden en wetten, in den
gezonden staat, het onderwerp uitmaken van de
natuurkunde van den mensch,) door zulk eenen
naauwen band vereenigd, dat men bijkans onmoge-
lijk zich het een zonder het ander voor den geest
kan stellen.

De stof immers, waaruit ons ligchaam bestaat,
hoewel in haren eersten oorsprong eene vloeistof,
is echter door de natuur zoo gevormd, dat zij lig-
telijk tot eene vaste zelfstandigheid overgaat. De
vaste deelen daarentegen, behalve dat zij uit
die vochten ontstaan, zijn, hoe droog zij ons ook
voorkomen, toch vol van vloeibare grondstoffen
van meer dan eene soort, zoo wel dropbare,
als bestendig veerkrachtige, of zoogenaamde gas-
vormige. Eindelijk kan men, zoo ik mij niet
bedriege, in het levend ligchaam naauwelijks één
vezeltje noemen, dat van levenskracht ontbloot
zoude zijn.

§ 3. Van deze drie dingen gaan wij nu afzon-
derlijk handelen; en wel vooreerst van de stof,
[Seite 3] welke de vochten, zoo als wij gezegd hebben,
opleveren, en die zoo wel het eerstgevormde, als
verre weg het grootste gedeelte van ons ligchaam
uitmaken^(b).

---

TWEEDE AFDEELING.
over de vochten van het ligchaam in
het algemeen, en over het bloed
in het bijzonder.

§ 5. Alle de vochten, welke ons ligchaam be-
vat^(c), schijnen gevoegelijk tot drie klassen ge-
bragt te kunnen worden.

[Seite 4] A.) Deze zijn of raauwe vochten, zoo als men
ze noemt, waartoe voornamelijk de chijl behoort,
welke, in de zoo genaamde cerste wegen bevat,
in bloed moet veranderd worden; en dan die
vochten, welke, door de uitwendige oppervlakte
des ligchaams ingezogen, naar het bloed worden
overgebragt:

B.) of het bloed zelf:

C.) of eindelijk het van het bloed afgescheiden
vocht, het zij dan onbruikbaar en een bloot uit-
werpsel, zoo als de pis; het zij tot bijzondere diens-
ten geschikt; dit laatste blijft wederom altijd vloei-
baar, gelijk de gal, of is, van de natuur geschikt
om tot vaste zelfstandigheid over te gaan, zoo als
het beensap, en andere sappen, welke ter vor-
ming der vaste deelen dienen.

§ 5. Van de eerste en derde dezer hoofdver-
deelingen zal elders gelegenheid zijn te spreken,
wanneer wij tot de chijlmaking, tot de afschei-
ding, en tot andere werkingen zullen gekomen
zijn, waartoe elk bijzonder vocht behoort. – Laat
ons nu over het bloed^(d) handelen, voorzeker
[Seite 5] het eerste en voornaamste onder de vochten, het
middel namelijk ter omvoering dier grondstoffen,
welke men zuur- en koolstof noemt, en zoo lang
het leven duurt, bestendig moeten veranderd wor-
den; waardoor voorts het ligchaam gevoed wordt,
en dat met regt als het ware de verzamelplaats
van bijkans alle de overige vochten mag genoemd
worden; dewijl in hetzelve de raauwe vochten,
waar van wij reeds gesproken hebben, veranderd,
en uit hetzelve eene menigte andere vochten, afge-
zonderd worden en ontspringen; het geen verder, met
uitzondering van eenige weinige volstrekt bloede-
looze deelen des ligchaams, gelijk bij voorbeeld de
opperhuid, het spinragsvlies, het lamsvlies enz. als-
mede het verglaas der tanden, het ligchaam van
de lens crijstallina enz., door het overig weef-
sel des ligchaams zich wijd en zijd verspreidt,
hoewel op verschillende wijze en in verschillen-
de hoeveelheid, naar mate van het verschil der
deelen. Zoo verdeelt het zich, bij voorbeeld, in
groote hoeveelheid in het vleesch der spieren,
en in eene nog grootere hoeveelheid in sommige
ingewanden, zoo als daar zijn de milt, de moe-
derkoek en den baarmoeder zelve in den gevorder-
den staat der zwangerschap; in zeer geringe hoe-
veelheid daarentegen in de pezen en kraakbeen-
deren^(e).

[Seite 6] § 6. Het bloed is een eigenaardig vocht van eene
bekende kleur, eene eigenaardige reuk, zout-
achtig, walgelijken smaak; op de schaal van fah-
renheit teekent het 96°. warmte, en is op het
gevoel lijmerig. Schoon deszelfs betrekkelijke zwaar-
te in verschillende menschen verschillende is, zoo
staat zij toch gemeenelijk tot die van 't water = 1050
tot 1000. Versch uit de ader van een levend mensch
gelaten, levert het voornamelijk de volgende ver-
schijnselen op^(f).

§ 7. Vooreerst stijgt er, vooral zoo lang het
bloed nog warm is, een waasem uit hetzelve op,
welke men tegenwoordig dierlijk gas noemt, en
waaromtrent men leert, dat het, behalve uit het
oplossend middel, de warmte stof, uit water- en
kool-stof bestaat^(g). Deze waasem in eene klok
[Seite 7] opgevangen, vloeit even als daauw, in droppels
bijeen, die van eenen waterachtigen aard, maar ken-
nelijk zijn aan eene walgelijke, eigenaardige reuk,
(het sterkst in het bloed van vleeschetende die-
ren,) welke men naar waarheid dierlijk noemen
mag. Van dit waterachtig vocht blijft ook een
groot gedeelte met de overige bestanddeelen van
het bloed, waar over wij zullen spreken, vermengd.

§ 8. Onderwijlen het in eene kom vervat
bloed, door het afgaan der warmtestof, tot 78°.
op de schaal van fahr. verkoeld is, begint
het zich in twee deelen te scheiden. Eerst
gaat het tot een stremsel over, uit welks opper-
vlakte spoedig van alle kanten een geelachtig,
naar het rood trekkend, vocht uitzweet, het welk
men de wei van het bloed noemt. Hoe meer door
[Seite 8] tijdsverloop van deze wei uitzweet, des te meer
krimt het lijmachtig stremsel in, en wordt kleinder
van omvang. Dit laatste noemt men het dikke;
ook wel om zijne overeenkomst in kleur en snij-
baarheid, de bloedlever, of de bloedkoek; en
omdat het, van de wei omgeven, daarin drijft,
het eiland.

§ 9. Deze lijmachtige koek gaat, door eene ge-
makkelijke handgreep, namelijk door schudden, of
een dikwijls herhaald afwasschen, op nieuw in
twee deelen over; in het roode deel, waarvan het
geheele bloed zijne purpere kleur had ontleend, en
dat door de afwassching gescheiden wordt van de
lympha, het ander en vaster deel, dat men daar-
om ook de basis van de bloedkoek noemt. Dat het
roodachtig deel hiermede inniger verbonden is,
dan met de wei, blijkt reeds daaruit, dat het
niet, zonder het aanwenden van eenig geweld,
van die basis afgaat^(h). Intusschen wordt, door
[Seite 9] die afzondering van het roodachtig deel, de lympha,
van hetzelve beroofd, hoe langer hoe bleeker, tot
dat zij eindelijk een wit en vrij taai stremsel gelijkt.

§ 10. En dit zijn dan, behalve het waterachtig
vocht, zoo als wij het genoemd hebben, de drie
voornaamste bestanddeelen van het bloed, waar
over wij nu een weinig naauwkeuriger moeten
handelen: de wei namelijk, het roodachtig deel,
en de lympha; die echter alle, zoo lang zij geheel
versch, en van hunne natuurlijke warmte door-
trokken zijn, naauw vermengd, een gelijkmatig en
eenvormig vocht zamenstellen; maar in onderlinge
evenredigheid, naar het menigvuldig verschil van
jaren, temperament, voedsel, en andere diergelijke
omstandigheden, welke de gezondheid van elk bijzon-
der mensch uitmaken, ongelooflijk veel verschillen.

§ 11. De wei is een vocht van eene bijzondere
soort, waar aan het bloed over het geheel geno-
men, zijne lijmerige gesteldheid het meest te danken
heeft, en dat weêr gemakkelijk in velerhande be-
standdeelen kan gescheiden worden. Wanneer men
namelijk, de wei aan eene warmte van 150°. op
de schaal van fahr. blootsteld, gaat een gedeelte
van dezelve in een wit, snijbaar, naar gekookt eiwit
gelijkend stremsel over; het overige levert, behalve
een deel reeds zoo dikwijls genoemd waterachtig,
ook nog een troebel vocht op, van lijmachtigen of
liever slijmachtigen⁽ⁱ⁾ aard, hetwelk koud wor-
[Seite 10] dende een lillend stremsel gelijkt. Over het geheel ge-
nomen echter is de hoeveelheid soda (osmijnstoffelijk
loogzout.) die de wei bevat zeer aanmerkelijk^(k).

§ 12. Een ander bestanddeel van het bloed is
het roodachtig deel, hetwelk veel bijzonders in zij-
ne kleur en in de gedaante zijner deeltjes vertoont.

Het bestaat namelijk, uit bolletjes, die in versch
bloed bestendig van dezelfde gedaante, en van eene
gelijkmatige grootte zijn, welke men beweert, dat
omtrent 1/3300 duim in de middellijn is^(l). Over
[Seite 11] hunne gedaante heeft men getwist: zij schijnt even-
wel eenvoudiger te zijn, dan mannen van een
beroemden naam dezelve hebben opgegeven. Ik
heb hen altijd als ronde bolletjes gezien, en nooit
de lens vormige gedaante, welke sommige schrij-
vers hen toekennen, kunnen ontdekken.

Ook heeft men gezegd, dat zij van gedaante
veranderen, wanneer zij door een vaatje van zeer
geringe wijdte moeten; dat zij dan van rond,
eirond worden, en naderhand, wanneer zij
in een ruimer vat komen, hunne vorige gedaante
weer aannemen^(m). Schoon ik dit niet wil ontken-
nen; meene ik echter, dat zulks niet tot hunne
rustige beweging in een gezond dier behoort, maar
door eene krampachtige zamentrekking der kleinste
vaatjes wordt te weeg gebragt.

De bolronde gedaante zelve is niet, dan in een
levend dier, of ten minste in versch gelaten bloed te
zien; want kort daarna, onttrekt zij zich aan het
oog, wanneer de bolletjes in eene gedaantelooze
massa, die, behalve in kleur, met de wet volko-
men overeenkomt, zamenvloeijen⁽ⁿ⁾.

[Seite 12] § 13. Derzelver kleur is rood, zelfs schijnt van
deze bolletjes de roode kleur van het bloed zelf te
moeten worden afgeleid^(o). Hare donkerheid is
intusschen zeer verschillend; bij slecht gevoede die-
ren, of bij zulke, welke zware bloedstortingen on-
dergaan hebben, is dezelve bleeker; de kleur van
het gezuurstofd (zoogenaamd slagaderlijk^(p) bloed
of van dat, het welk aan de dampkringslucht,
[Seite 13] voornamelijk echter hetwelk aan zuurstoflucht is
blootgesteld geweest, is helder; die van het ge-
koolstofd, (gewoonlijk aderlijk) en in koolstof- of
waterstoflucht gehouden bloed^(q) is donkerder. De
oorzaak der roode kleur moet waarschijnlijk in de
ijzerkalk, (verzuurstofd ijzer) gesteld worden^(r),
schoon deszelfs hoeveelheid gering zij, ja de schrij-
vers in de bepaling dier hoeveelheid onbegrijpelijk
veel verschillen.

§ 14. Eindelijk doet zich het laatste der voor-
naamste bestanddeelen, waaruit de bloedmassa is za-
mengesteld, aan onze beschouwing op, te weten
de plastiscre lympha (eertijds ten onregte met de wei
verward), welke sommigen ook de grondstof (basis)
van de bloedkoek, anderen het lijmachtig deel,
anderen den bloedvezel, of devezelachtige stof,
[Seite 14] anderen weêr anders noemen, en waarvan latere
onderzoekingen leeren, dat, even als van den wron-
gel der melk, en het meel-lijm, voornamelijk kool-
en stikstof de bestanddeelen uitmaken.

§ 15. Zij wordt met regt daarom plastisch ge-
naamd, omdat zij de voorname stof oplevert, waar-
uit de voornaamste gelijkaartige deelen, vooral de
spieren het naast gevormd; waaruit het ligchaam
gedurende het geheele leven gevoed, de letsels,
hetzelve door wonden en beenbreuken aangebragt,
door het verwonderlijk herstellingsvermogen ge-
heeld, de openingen der grootere bloedvaten, bij
doorshijding van dezelve, gestopt^(s), en andere
diergelijke stremsels, welke de ontsteking gewoon-
lijk vergezellen^(t), gevormd worden; en dus ook
[Seite 15] zelfs die merkwaardige membrana caduca, waardoor
voor de pas ontvangen vrucht, in de pas bevruchte,
nog door het vuur der teeldrift aangestoken, baarmoe-
der, het eenige, waaraan zij zich hechten kan, be-
reid wordt^(u).

§ 16. En dit zij voldoende over de bestanddeelen
en den aard van het bloed, het eerste en voornaamste
vocht in de dierlijke huishouding; als vooreerst
voor het hart een prikkel zijnde, die deszelfs zamen-
trekking verwekt; door wiens middel, van den eenen
kant de zuurstof door het geheele ligchaam verdeeld,
van den anderen de koolstof van daar, naar alle de
zuiverende werktuigen vervoerd, en bij gelegenheid
van deze verandering de dierlijke warmte onderhou-
den wordt; dat vervolgens aan de vaste deelen eerst
de stof, waaruit zij ontstaan, en daarna, zoolang zij
leven, het voedsel verschaft; en uit hetwelk ein-
delijk, behalve de raauwe vochten, waarvan wij ge-
sproken hebben, alle de overige worden afgeschei-
[Seite 16] den en voortkomen. Van welk zoo veelvuldig ge-
wigt en nut van den bloedstroom wij hier en daar
ter zijner plaatse opzettelijk zullen moeten handelen.

---

DERDE AFDEELING.
over de vaste stoffen des menschelijken
ligchaams, in het algemeen, en in het
bijzonder over het slijmweefsel.

§ 17. De vaste stoffen^(v) komen uit de voch-
ten voort; zoodat in het eerste geleiachtig begin-
sel van de vrucht, de vaste deelen trapswijze op
de voor hun bestemde plaats ontstaan, en onder-
ling in trappen^(w) van vastheid oneindig verschil-
len, van de zeer zachte en bijna papperige af,
zoo als de mergachtige zelfstandigheid der herse-
nen, tot de allerhardste, gelijk het verglaas van de
kroonen der tanden.

§ 18. Alle deze vaste deelen hebben, behalve eene
geleiachtig (§ 11.), en lijmachtig (§ 14.), ook een
aardachtigbestanddeel; en wel voornamelijkkalkaarde,
met phosphorzuur vereenigd, waarom dezelve phos-
phorzure kalk genoemd wordt. Hiervan is het groot-
[Seite 17] ste aandeel in de beenderen, voornamelijk, in een'
meer gevorderden ouderdom aanwezig; daar inte-
gendeel het teder ligchaam, in de kindsche jaren,
van geleiachtige stoffen vol is.

§ 19. Ten opzigte van deszelfs weefsel, vertoont
het grootste gedeelte der, door de ouden zoogenaam-
de, gelijksoortige deelen^(x) van ons ligchaam, een
vezelachtig zamenstel, uit min of meer evenwijdige
draadjes bestaande. Dit ziet men in de beende-
ren voornamelijk van ongeboren vruchten^(y);
[Seite 18] voorts in het spiervleesch, in de pezen, ban-
den, peesachtige uitspanfels en in sommige vliezen,
zoo als het vaste hersenvlies, enz.

§ 20. In andere deelen is het weefsel van het zoo
evengenoemde verschillend, zoo dat men in dezel-
ve niets vezelachtigs, maar een ander eigenaardig
zamenstel ontmoet, hetwelk men, van de tijden van
erasistratus af, parenchyma genoemd heeft, en
dat in elk ingewand, vooral in elk afzonderend, bij-
zonder gewijzigd is. Het is bij voorb. anders in de
nieren, anders in de lever, in de hersenen, enz.

§ 21. Tusschen deze verschillende soorten van weef-
sels, hetzij zij tot de vezelachtige, of tot een bijzonder
parenchijma behooren, is echter een zeker gemeen-
schappelijk slijmweefsel^(z) ingevlochten, hetwelk ge-
woonlijk, schoon min naauwkeurig, het celweefsel
genoemd wordt; dewijl het zich veel meer als een onaf-
gebroken, effen, taai, handelbaar, halfdoorschij-
nend, lijmachtig uitspansel voordoet^(a), hetwelk door
eene gemakkelijke kunstgreep zoo wel in het cel-
wijs als blaasachtig weefsel veranderd wordt,
en onder de eerste en merkwaardigste be-
[Seite 19] standdeelen van ons ligchaam moet worden ge-
rangschikt.

§ 22. Want vooreerst zijn vele vaste deden van
ons ligchaam bijna geheel en al uit zulk een
weefsel zaamgepakt, waartoe bij voorb. de meeste
vliezen en kraakbeenderen behooren, die wij
door eene langdurige verrotting op nieuw in een
losser slijmweefsel kunnen ontbinden. Anderen is het
zoo naauw ingeweven, dat het, als het ware, de
kas, en steun der overige bestanddeelen is. Zoo
bestonden, bij voorbeeld de hardste beenderen,
eerst uit eene kraakbeenachtige zelfstandigheid, wel-
ke zelve een opeengepakt slijmweefsel was; het-
welk naderhand, door bijkomst van het beensap, tot
een losser celweefsel verwijderd, en door dit been-
sap zelf, als het ware, bezwangerd wierd. Ja zelfs
schijnt dit weefsel, naauwelijks in eenig vast deel
van ons ligchaam te ontbreken, behalven alleen in
de buitenste bekleedselen, te weten, de opper-
huid, de nagels en de haren, als ook in het ver-
glaas der tanden; waar in ik tot hiertoe door de
werking van een sterk zuur, niets naar dit
weefsel gelijkend, heb kunnen ontdekken.

§ 23. Voorts is dit weefsel even als een mid-
denschot, tusschen de elkander aanrakende deelen;
inzonderheid, tusschen de spieren en vliezen in-
gevoegd; anderen, voornamelijk de vaten en spie-
ren, strekt het tot een steun, over het geheel
echter vormt het een zekere algemeene band, die
alle deelen onderling, en elk deel in het bijzon-
[Seite 20] der, met de naburigen hem naast aangelegene
vereenigd.

§ 24. Hier uit vloeijen van zelfs twee gevolgen
voort:

Vooreerst, dat dit slijm- of celwijs weefsel zoo
zeer ten grondslag dient van het geheele zamenstel
des ligchaams, dat, wanneer men zich alle andere
stof uit het ligchaam kon wegdenken, dan nog de
gedaante van het geheele ligchaam en van alle
deszelfs deelen dezelfde zou blijven.

Ten tweede: dat door middel van dit celweef-
sel, als grondslag des ligchaams beschouwd, een
verband tusschen alle de deelen van hetzelve wordt
daargesteld, hoezeer zij ook voor het overige,
van nature ten hoogste verschillen, of in ligging
van elkander verwijderd zijn; iets, dat zoo wel
ter wegneming der woordentwisten over den za-
menhang der vliezen, als ter verklaring van vele
verschijnselen in den zieken toestand, verdient te
worden opgemerkt.

§ 25. Gelijk nu dit slijmweefsel de meeste vas-
te deelen doet ontstaan en deze ten grondslag
dient, zoo is het zelf zijn' oorsprong aan het lijm-
phatisch bestanddeel des bloeds, zoo als wij reeds
gezegd hebben, verschuldigd. Dit toch heb ik,
uitgezweet uit de longen bij longontstekingen, in
zulk een weefsel zien overgaan hetwelk spoedig in
schijnvliezen overgaande, de longen aan het borst-
vlies vasthecht.

§ 26. Dit zijn in het algemeen over de natuur en
het gewigt van het slijmweefsel genoeg gezegd. Nu
[Seite 21] nog iets over eene en andere verscheidenheid,
welke er in voorkomt.

En wel vooreerst is deszelfs vastheid niet over-
al dezelfde.

Want in het algemeen, schijnt het menschelijk
ligchaam, alles overigens gelijk staande, het te-
derst celwijsweefsel te hebben, wanneer men het
met dat zelfde weefsel bij de overige dieren ver-
gelijkt. Ja, deze weekheid van het menschelijk
celweefsel behoort, zoo ik mij niet bedrieg, tot
de voornaamste voorregten van den mensch;
waardoor hij geschikter wordt, zoo wel tot het
gewaar worden van fijnere prikkels, als om be-
wegingen en andere werkingen met grootere vol-
komenheid te verrigten^(b).

Bij de menschen zelven is er echter, ten opzigte
van het losser of vaster zamenstel van het celwijs-
weefsel, een groot verschil, naar mate van den
ouderdom, de kunne, het temperament, de le-
venswijze, en den luchtstreek, enz.

Eindelijk is ook de vastheid van dit weefsel ver-
schillend, maar de verschillende plaatsen van het
ligchaam, tusschen welke hetzelve gelegen is; het
is bij voorb. losser onder de oogleden, de voor-
huid, en achter het tongriempje; vaster daarente-
gen rondom de ooren, enz.

[Seite 22] § 27. Voorts moeten wij nog van een ander nut
van het slijmachtig weefsel, behalve dat, hetwelk
wij (§ 22. 23.) gezegd hebben, dat het aan het
geheele ligchaam verschaft, gewag maken. Die
namelijk waar door het bestemd is, onderschei-
den soorten van vochten op te neemen.

En wel voornamelijk neemt het den weiachtigen
waassem, of dat waterachtig vocht op, waardoor
bijna alle ligchaamsdeelen tot één toe, nat en glib-
berig gehouden worden. Door de bloedvaten af-
gezonderd, schijnt het dit vocht, even als een
spons, in te zuigen en aan de watervaten over te
brengen, en hier door het onderling verband daar
te stellen, hetwelk beiden deze stelsels van vaten
vereenigd.

§ 28. Behalve dit, dient het celachtig weefsel
van sommige ligchaamsdeelen ter bevatting van
bijzondere vochten. Zoo is het weefsel, dat het
glasachtig ligchaam van het oog uitmaakt, bezwan-
gerd met het water, dat dienzelfden naam draagt;
dat, hetwelk het mergachtig vlies der beenderen
(gewoonlijk, maar niet zeer geschikt, het inwen-
dig beenvlies genoemt) vormt, bevat de merg der
beenderen, en eindelijk bevat een groot gedeelte
hetwelk tusschen de zachte deelen gelegen is, het
overig vet, waar over nader gelegenheid zijn
zal, breedvoeriger te handelen.

VIERDE AFDEELING.
over de levenskrachten in het algemeen,
en de zamentrekkingskracht in het
bijzonder.

[Seite 23]

§ 29. Tot hiertoe hebben wij de vaste deelen
beschouwd, in zoo verre zij de stof uitmaken, waar-
uit het menschelijk ligchaam gebouwd is. Nu zul-
len wij dezelve beschouwen, in zoo verre zij met
leven begaafd, geschikt worden, zoo wel om de
inwerkingen der prikkels optenemen, als om zich
te bewegen.

§ 30. Ofschoon het leven^(c) tot die dingen
behoore, welker aanwezen gemakkelijker te erken-
nen en te begrijpen, dan door woorden te be-
palen is; ja die zelfs door eene bepaling
meer verduisterd, dan opgehelderd worden; zoo
openbaard het zich evenwel ten duidelijkste door
zijne gevolgen, welke men van bijzondere krach-
ten moet afleiden, die men de naam van levens-
krachten daarom gegeven heeft, wijl de wer-
kingen van het levend bewerktuigd ligchaam, of
[Seite 24] die, welke in de doode deelen nog eenigen tijd
over blijven, zoodanig van dezelve afhangen, dat
zij, op geenerhande wijze, tot de natuur-, werktuig-,
of scheikundige eigenschappen der stof kunnen wort-
elen terug gebragt.

§ 31. Deze laatstgenoemde eigenschappen heb-
ben op de dierlijke huishouding wel eenen groo-
ten invloed; gelijk bij voorb. de natuurkundige
krachten, waar door de vochten van het oog; uit
hoofde van hunne digtheid en gedaante, de licht-
stralen naar deszelfs spil breken; de werktuige-
lijke veerkracht van het strotklepje; en eindelijk
de scheikundige verwantschap, die ter verzuring
van het bloed zoo noodzakelijk is. Dat echter
alle en eene iegelijke soort van deze doode krach-
ten, van de levenskrachten, daar wij nu van spre-
ken, aanmerkelijk verschillen, bewijst reeds eene
oppervlakkige vergelijking van bewerktuigde lig-
chamen, met onbewerktuigde, aan welke die zelf-
de doode krachten eigen zijn.

§ 32. Ja zelfs blijkt de werkdadigheid en het
vermogen der levenskrachten, juist daarin ten
duidelijkste, dat zij die doode krachten op velerlei
wijze, en met magt, tegenstand bied, en over-
heerd. Zoo weêrstaat zij, bij voorb. in het levend
ligchaam die scheikundige verwandschappen, waar
door in een lijk rotting ontstaat, zoo sterk, dat
stahl en zijne volgers, eertijds zelfs het begrip
van het leven tot dat verrottingwerend vermogen
hebben terug gebragt^(d): zoo overtreft zij zoo
[Seite 25] zeer de werktuigelijke krachten van zwaarte, dat
volgens het beroemde voorstel van borelli, een
spier, van deszelfs leven beroofd, door hetzelfde
gewigt gescheurd wordt, hetwelk zij, in het le-
vend ligchaam gemakkelijk kon opligten, en in de
hoogte houden enz.

§ 33. Maar even als de levenskrachten van de
doode krachten der stof aanmerkelijk verschillen,
moet men dezelve van den anderen kant ook even
naauwkeurig van de zielsvermogens, waar van wij
in de volgende afdeeling zullen moeten handelen,
onderscheiden; hoe zeer ook tusschen beiden eene
naauwe en veelvuldige betrekking bestaat, gelijk
dit uit ontelbare verschijnselen in de dierlijke huis-
houding, en voornamelijk uit het verschil der tem-
peramenten duidelijk kan worden opgemerkt.

§ 34. Deze levenskracht is als het ware het
hoofd onderwerp waarover de geheele natuurkun-
de van den mensch handeld, en is ook als zoodanig
door de natuurkundigen van alle tijden erkend ge-
worden, hoe zeer zij haar met verschillende na-
men hebben bestempeld. Zoo heet zij bij sommi-
gen aandrijvend beginsel, bij anderen ingeboren
warmte, Archaeus, levensgeest, dierlijke ziel,
voorzitter van het zenuwgestel, werkdadig begin
[Seite 26] sel, gevoelend beginsel, de tonische levende aan-
trekking: bij andere wederom anders.

§ 35. Niet geringer is de verscheidenheid dei-
begrippen en bepalingen, welke de schrijvers van
deze kracht hebben opgegeven, daarin echter met
elkander overeenkomende, dat het eene hoedanig-
heid zij, zoo verborgen ten opzigte van oorzaken
en natuur, als ergens eene.

§ 36. Wat voorts de zoo dikwijls door de na-
tuurkundigen opgeworpene vraag aangaat, of men
de verschillende levensverschijnsels, in gelijksoorti-
ge deelen van de levende vaste stof, alleen tot
zoogenaamde verschillende wijzigingen van ééne
en dezelfde levenskracht, dan of men dezelve veel
eer tot onderscheidene soorten van levenskrachten
moet terug brengen; hier omtrent schijnt het
doelmatiger, meer en van elkander onderscheidene
soorten van levenskrachten te stellen, naarmate van
de verscheidene en onderling verschillende gronden
der verschijnsels, waardoor zij zich openbaren.

§ 37. Deze verschijnsels geven zich voorname-
lijk in drieërlei uitwerkselen te kennen. Vooreerst
in de organische vorming, en den groei; vervol-
gens in de beweging der steeds gevormde deelen;
eindelijk ook in het gevoel, dat de beweging van
sommige gelijksoortige deelen kan verwekken.

§ 38. Immers het eerste vereischte, hetwelk wij
door het woord en het begrip bewerktuigd ligchaam
zelf, onderstellen, is, dat het eene bepaalde, en
binnen zekere grenzen besloten, gedaante hebbe.
Derhalve is die soort der levenskrachten het
[Seite 27] meest algemeen, welke zoo wel de teelvochten,
als de voedende sappen, vast doet worden, en
dus allerleerst voor eene bewerktuigde natuur ge-
schikt maakt. Deze soort van levenskracht heb
ik den naam van vormdrift gegeven, daar zij alle
voortteeling, voeding, en herstelling in beide be-
werktuigde natuurrijken regelt.

§ 39. Die levenskrachten, welke zich in reeds
gevormde deelen, door eigenlijke gezegde beweging
openbaren (§ 37.), kan men wederom in ge-
meenschappelijke, en bijzondere verdeelen. De
gemeenschappelijke zijn namelijk de zulke, welke
aan sommige gelijksoortige en door het ligchaam
wijd en zijd verspreide deelen, moeten worden
toegekend; zoo als de zamentrekkingskracht aan
het slijmachtig weefsel, en de prikkelbaarheid aan
den spiervezel. De bijzondere daar en tegen welke
aan eenige bijzondere, tot geheel eigenaardige en
als het ware onregelmatige bewegingen bestem-
den, werktuigen eigen zijn.

§ 40. De zamentrekkingskracht heerscht, even
uitgestrekt als het slijmerig weefsel, dat zij,
om dus te spreken, bezielt, door bijna het ge-
heele ligchaam, en kan hierom welligt niet te
onpas de kracht van het celwijsweefsel genoemd
worden. Zij openbaart zich in eene eenvoudige,
en niet zeer bemerkbare poging tot zamentrek-
king, en terugwerking van het slijmachtig weefsel
op de in het zelve bevatte stoffen, vooral op den
weiachtigen waasem, waar mede het doortrokken
[Seite 28] is, en in de vootstuwing van denzelven naar het
watervaatsgestel^(e).

§ 41. De eigenlijke gezegde, door haller dus
genoemd, prikkelbaarheid komt alleen den spier-
vezel toe, en moet dus spierkracht genaamd wor-
den. Zij is zigtbaar in eene geheel bijzondere
slingerende en als het ware trillende beweging;
en reeds daardoor van de werking der bloote za-
mentrekkingskracht onderscheiden, dat zij veel
ligter bij het aanbrengen van eenigen hevigen prik-
kel opgewekt wordt, en zich door eene veel blijk-
baarder zamentrekking openbaart^(f).

§ 42. Deze zijn de gemeenschappelijke bewegende
levenskrachten (§ 39). Dan in het menschelijk
ligchaam worden ook werktuigen gevonden, wel-
ke, zoo door hun bijzonder zamenstel, als door
eene eigenaardige, en, als het ware, onregelma-
tige beweging en werkzaamheid zich zoo zeer
van de overigen afzonderen, dat deze bewegin-
gen tot nog toe naauwelijks, ja in het geheel niet
[Seite 29] volgens de wetten van de afgehandelde vangen
der gemeenschappelijke levenskrachten kunnen ver-
klaard worden.

Men behoort derhalve of de kenmerken dezer
rangen te hervormen, nieuwe te bepalen, en der-
zelver grenzeu uittebreiden; of, tot dat zulks
geschied zij, die geheel eigenaardige bewegingen,
welke in die bijzondere organen bemerkbaar zijn,
buiten den rang der algemeene levenskrachten te slui-
ten, en door de benaming van eigen, bijzonder le-
ven te onderscheiden^(g).

De beweging van den regenboog der oogen, de
oprigting der tepel van de vrouwelijke borst, de
beweging der franjes van den buis van Fallopius,
de werking der moederkoek, en der baarmoeder
bij de verlossing, en zoo ik mij niet bedrieg ook
voor een groot gedeelte het geheele werk der af-
scheiding, mogen hier ten voorbeelde strekken^(h).

[Seite 30] § 43. Dit zij genoeg over die levenskrachten,
welke zich door beweging te kennen geven. (§ 37,
39–42.)

Er blijft nu nog over om van de gevoeligheid te
gewagen, die alleen het, met het hersengestel
zich vereenigend zenuwmerg, toekomt, en daarom
ook wel zenuwkracht genoemd wordt. Het is deze
kracht waar door er in de ziel terstond voorstel-
lingen ontstaan, zoo dra deelen, met dezelve be-
gaafd, door daarop werkende prikkels, worden
aangedaan⁽ⁱ⁾.

§ 44. De orde, welke ik in het optellen dezer
verscheidene levenskrachten (§ 38–43.) gevolgd
ben, is dezelfde, als die, volgens welke zij zich,
de eene voor, de andere na, in den ongeboren,
en reeds geboren, mensch, openbaren.

De vormdrift moet toch reeds werkzaam zijn
geweest, voor dat wij eenige zekerheid van het
bestaan der jonge vrucht kunnen hebben.

Na deze werkt dan in het geleiächtig lig-
chaampje van de tedere vrucht, eerst de zamentrek-
kings kracht;

daarna, wanneer het vleesachtige der spieren
reeds gevormd is, in derzelver beweegvezels de
prikkelbaarheid;

dan het bijzondere leven in die weinige werk-
tuigen, wier beweging niet van de zamentrekkings-
kracht, en prikkelbaarheid kan worden afgeleid:

[Seite 31] eindelijk in den reeds geboren' mensch, behal-
ve deze krachten, nog de gevoeligheid.

§ 45. Ook wijkt hiervan weinig de orde af,
naar welke deze levenskrachten de bewerktuigde
ligchamen der beide verschillende natuurrijken of
meer gemeen, of meer bijzonder eigen zijn^(k).
De vormdrift is namelijk de algemeenste van allen,
daar men zich zonder deze, zelfs het bestaan eens be-
werktuigden ligchaams niet zou kunnen voorstellen.

De zamentrekkingskracht is beiden natuurrijken
gemeen,

prikkelbaarheid en gevoeligheid zijn daarentegen,
in den hier boven door ons voorgestelden zin,
den dieren bijzonder eigen,

het bijzonder leven eindelijk is, in eenige werktui-
gen zoo wel van dieren, als van sommige planten,
voornamelijk in die, welke tot het werk der
voortteeling geschikt zijn, op verschillende wijze
merkbaar.

§ 46. Dat sommige van deze wijzen van levens-
krachten, welke men, als verschillende rangen van
dezelve schijnt te moeten onderscheiden, desniet-
temin door een e naauwe vereeniging zamenstem-
men, behoeft naauwelijks onze herinnering, daar bij
voorb. in verscheidene ligchaamsdeelen, het slijm-
[Seite 32] achtig weefsel, hetwelk de basis van dezelven,
(en tevens de zitplaats van de zamentrekkings-
kracht) uitmaakt, ook met spiervezelen^(l), daar
de prikkelbaarheid in woont, en met zenuwen, de
werktuigen van het gevoel, doorweven is.

§ 47. Maar welke de uitspraken der natuurkun-
digen, ten opzigte van de verscheidenheid, of ge-
lijkheid der levenskrachten ook zijn mogen, hier in
komen zij, voor zoo verre ik weet, allen tot één
toe overeen, dat die krachten, in de onderscheide-
ne vaste, door de ouden dus genoemde gelijksoortige
deelen van ons ligchaam zijn ingeplant, uit welke
de werktuigen, of de ongelijksoortige deeleu, zijn
zamengesteld.

Intusschen heeft men, voornamelijk in de jong-
ste tijden, daar over getwist, of dat leven, waar
over wij handelen, den vaste deelen van ons lig-
chaam, alleen en bij uitsluiting van alle andere,
dan of het ook de vochten eigen is, en dit gesteld
zijnde, of het alleen in het bloed, of ook in de
overige vochten gevonden worde?

§ 48. Wat dan het eerste betreft. De natuur-
lijke historie van beide bewerktuigde natuurrijken,
in zoo verre zij heden ten dage is beoefend,
leert duidelijk, dat in alle dieren en planten, en
in elk derzelver, die deelen, welke leven aan den
dag leggen, al zijn zij ook nog zoo teder, echter
vaste deelen zijn; iets, dat hunne bepaalde, tot
[Seite 33] zekere einden bestemde gedaante reeds veronder-
stelt. Want, op dat ik van geene volwassene die-
ren gewage, (die, schoon allereenvoudigst, bij
voorb. uit de klasse der wormen, echter vliezen
hebben, waar door hunne gedaante wordt omschre-
ven:) zoo kan men, zelfs in het pas gelegd hoender ei,
hoe zeer het bij eene oppervlakkige beschouwing uit
enkel vochten schijnt te bestaan, toch bij een naauw-
keurig onderzoek, verscheidene soorten van vlies-
jes, kringen, den zoogenaamden hanensprong, en
andere deelen, ontdekken.

Er wordt wel, in de levende vaste stof, voch-
tigheid vereischt, zal deszelfs leven in dadelijke
werking blijkbaar zijn; maar dat het leven zelf in de
vaste stof, en niet in het vocht, als zoodanig, is
ingeplant, leeren zelfs de bekendste voorbeelden
van diertjes en plantenzaden, in welke, schoon zij
lang verdroogd en sappeloos bewaard worden, het
levensbeginsel nochtans blijft voortduren, zoo zelfs,
dat zij op nieuw kunnen herleven of uitspruiten.

§ 49. En wat in het bijzonder het gewaand leven
van het bloed aangaat, beken ik rondborstig,
dat mij tot nog toe geen enkele bewijsgrond,
waarop, na harvey, sommige natuurkundigen
hetzelve hebben getracht te vestigen, is bekend
geworden, die niet ligter, eenvoudiger, en meer
overeenkomstig met dat gene, hetwelk de natuur
zelve voor waarheid verklaart, ten voordeele der
andere partij, kan uitgelegd worden.

Zoo kan, bij voorb. de onbedorvenheid van het
bloed gedurende het geheele leven, door sommigen
[Seite 34] aan de levenskracht van dit vocht toegeschreven,
veel gemakkelijker door de gedurige veranderingen
verklaard worden, die deszelfs bestanddeelen, voor-
al bij de ademhaling, ondergaan.

Dat het bloed de stof bevat, waarmede de levende
vaste deelen gevoed worden, is geen grooter bewijs
voor deszelfs leven, dan de voeding van talrijke
nymphaeae, en zoo veel andere planten, voor het
leven van het rivier water.

Ook is het moeijelijk te begrijpen, hoe de stolling
der lympha van het uit een' ader gelaten bloed,
deszelfs leven kan bewijzen. De organische vor-
ming van de lympha, (bij de voorteeling, de voe-
ding en de herstelling van het verloorene) hangt
niet af van de lympha als zodanige, maar van de
werking die de vormdrift (§ 28) op haar uitoeffent.

§ 50. Zij die eertijds beweerden^(m), dat zich
in de longen, uit de lucht welke wij inademen,
een zeker beginsel met het bloed mengde, het
welk, door middel van den bloedomloop, door
[Seite 35] het geheele ligchaam moet worden verdeeld, ten
einde aan de werktuigen de beweging mede te dee-
len, hadden, zoo het schijnt, alle regt, wanneer zij
dit beginsel (met de zuurstof der nieuweren over-
eenkomende) voor den voornaamsten prikkel hiel-
den, die de bewerktuigde deelen in werking brengt,
minder echter wanneer zij het met de levenskracht
zelve verwarden.

§ 51. Want hierin komen thans alle natuurkun-
digen met elkander overeen, dat de levenskrach-
ten uit zich zelven niet in staat zijn bewegingen
voort te brengen, maar alleen na de inwer-
king van die prikkels, waar voor zij door de na-
tuur zijn bestemd en geschikt gemaakt.

§ 52. En deze prikkels⁽ⁿ⁾, hoe oneindig ver-
schillende, kan men echter, gevoegelijk, tot drie
hoofdverdeelingen brengen; namelijk tot scheikun-
dige, werktuigelijke en geestige. Over de ver-
schillende wijzen, waarop sommige meer onmidde-
lijk, anderen middelijk, door de zamenstemming,
en tegenwerking van het hersengestel op het lig-
chaam werken, zullen wij elders spreken. Hier
zij het ondertusschen genoeg eenige voorbeelden
aan te halen, van verrigtingen, waarin alle de
drie opgegeven soorten van prikkels gewoonlijk
zamen werken: gelijk bij voorb. de vermeerderde
afscheiding der tranen, van het speeksel, van de gal
enz. en de wellustige opzwelling der teeldeelen.

[Seite 36] § 53. Zoo oneindig verschillend nu de aard der
prikkels zelven is, even 200 verschillend zijn ook
de uitwerkselen, die zij, naar hunnen aard, naar de
graad hunner werking, of naar de langdurigheid en
herhaalde aanwending, op de levende vaste stof
uitoeffenen. Van daar dat zij ook gewoonlijk, in
het algemeen, in nederdrukkende en opwekkende
verdeeld worden.

§ 54. Maar voornamelijk is het vermogen van
sommige opwekkende prikkels opmerkelijk, om
door hunne inwerking de levende vaste stof te ge-
lijk tot het gewaarworden van andere prikkels op
te wekken en meer geschikt te maken. Hiertoe
behoort, bij voorb. het uitwerksel der warmtestof,
waarvan waarschijnlijk het verschil der temperamen-
ten in verschillende luchtstreeken, voor het grootste
gedeelte afhangt^(o). Ook is hier aan de kracht van
de vreugde, een allervermogendste geestige prik-
kel, niet ongelijk^(p). Met de zuurstof is het, zoo
ver ik zien kan, insgelijks zoo gelegen, daar, door
den invloed van dezen scheikundigen prikkel, de
levenskrachten, en in het bijzonder de prikkelbaar-
heid, tot verwondering toe, opgewakkerd, en meer
geneigd gemaakt worden, om op de inwerkingen
van andere prikkels terug te werken.

[Seite 37] § 55. Niet minder dan de verscheidenheid der
prikkels zelven, is ook het subjectiv of onderwerpe-
lijk onderscheid, zoo van de menigerlei werktuigen,
als in elk mensch, naar gelang van jaren, kunne,
temperament, idiosijncrasie, gewoonte, levenswijs
enz. hetgeen maakt, dat en verschillende
werktuigen van het zelfde ligchaam^(q), en de-
zelfde deelen in verschillende menschen, door
dezelfde prikkels, verschillend worden aangedaan:
op welk onderscheid de door de nieuwere Engel-
sche natuurkundigen het eerst dus genoemde speci-
fike of eigenaardige prikkelbaarheid gegrond is^(r).

§ 56. Eindelijk is ook de wijze van werking der
prikkels op de levende vaste stof, door het zoo
genaamd medegevoel (consensus) verwonderingwaar-
dig, hetgeen maakt, dat eenig deel door hun
aangedaan zijnde, een ander en dikwijls zeer ver-
wijderd, zijne zamenstemming met het eerste, of
door een gevoel dat het ondervindt, of door eene
beweging, welke het doet, of door eene eigen-
aardige werking te kennen geeft^(s).

[Seite 38] De voornaamste en meest uitgestrekte oorzaak van
dit medegevoel, moet worden toegeschreven aan
de zenuwen^(t) maar voornamelijk aan de terugwer-
king van het hersengestel^(u); zoo dat eenig zenuw-
achtig deel, door eeniger handen prikkel in werking
gebragt zijnde, het hersengestel daardoor wordt aan-
gedaan, dat dan door middel der zenuwen, op een
ander deel terugwerkende, dit deel in de gewaar-
wording van het eerste doet deelen, hoezeer het,
door geene vereeniging van zenuwen, onmiddellijk
met het eerste verbonden is. Tot een voorbeeld
diene het medegevoel van den regenboog in het oog
met het netvlies, wanneer deze door het licht wordt
aangedaan, of van het middenrif met het snotvlies
bij het niezen enz.

Behalve dat, zijn er echter nog andere soorten van
medegevoel in de dierlijke huishouding, waarbij de
zenuwen zoo al niet onmiddelijk^(v), dan toch slechts
[Seite 39] als verwijderde of bijkomende deelen handelen. Hier-
toe behoort het medegevoel door middel der bloed-
vaten, hoedanig een plaats heeft door de zoo alge-
meen bekende inmonding der inwendige mamslagader
en bovenbuikslagader, voornamelijk in de gevorderde
zwangerschap zigtbaar; of door middel der water-
vaten^(w), insgelijks in de zwangerschap, en ook
tijdens het zogen duidelijk; of het medegevoel uit
gelijkheid van innerlijk zamenstel, en de daarvan
af hangende werking; waartoe bij voorb. de gemeen-
schap der longen met de huid en het darmkanaal
behoort.

§ 57. Dit zij vooraf genoeg over de levenskrach-
ten in het algemeen aangemerkt. Wij zullen toch
gelegenheid hebben bij elk der hoofdstukken van
het natuurkundig leerstelsel, breeder over dezelve
te spreken.

Inzonderheid over de vormdrift, wanneer wij
[Seite 40] tot het werk der voortteeling zullen gekomen zijn;

over de prikkelbaarheid bij de spierbeweging;

over de gevoeligheid, bij de werking van het ze-
nuwgestel;

en hier en daar over het bijzonder leven, wanneer
de gelegenheid het medebrengt.

§ 58. Hier schijnt het intusschen de geschiktste
plaats, om, behalve hetgene boven (§ 40.) met
korte woorden gezegd is, nog het een en ander,
in het bijzonder, over de zamentrekkingskracht, te
doen opmerken.

Wij hebben (§ 40.) gezien, dat dezelve, door
het geheele ligchaam heerscht, in zoo verre na-
melijk, het slijmachtig weefsel door hetzelve ver-
spreid is.

Zij wordt derhalve, vooreerst in die deelen ge-
vonden, welke zonder eigen parenchijma, geheel
uit opeengepakt celwijsweefsel bestaan, bij voorb.
in de vliezen. Want dat deze zich kunnen zamen-
trekken, zal niemand ontkennen, die slechts denkt
aan de samentrekking van den uitwendigen rok der
zaadballen (tunica dartos), aan de mannelijke
pisweg, of aan de galblaas, die men zoo dik-
werf in lijken van menschen die aan galsteenen ge-
leden hadden, sterk om deze zaamgetrokken heeft
aangetroffen.

Voorts in die ingewanden, welke grootendeels
uit zulk een celwijsweefsel zijn zamengesteld; waar-
toe bij voorb. de longen behooren, waarvan ik de
uitwendige oppervlakte, bij menigvuldige ontle-
dingen van levende dieren zeer zamentrekbaar,
[Seite 41] maar niet, gelijk varnierus heeft willen beweeg-
ren, waarlijk prikkelbaar bevonden heb.

Dat zelfs in de beenderen deze kracht niet ont-
breekt, leeren, zoo wel de tandkassen, welke,
gelijk men weet, na het uitvallen der tanden zich
inkrimpen, als ook de ziekelijke versterving der
beenderen, waarvan het bekend is, dat na het uitne-
men van het verstorven been, het nieuwe, waar-
door het eerste te voren wierd omgeven, zich lang-
zamerhand bijna tot de natuurlijke dikte en vorm
zamentrekt.

Dan, even als wij boven (§ 22.) hebben aange-
merkt, dat het verglaas der tanden het celwijs-
weefsel mist, zoo komt het mij ook, om die zelfde re-
de, waarschijnlijk voor, dat het van zamentrekkings-
kracht ontbloot is, wijl na het invreten door bederf,
of toevallig afbreken van een gedeelte van hetzelve,
het geen er overblijft, zich niet zamentrekt, zoo
als wij gezegd hebben, dat bij de tandkassen plaats
heeft, maar onherstelbaar gescheurd blijft.

§ 59. Voorts schijnt deze zamentrekkingskracht
van het celwijs-weefsel onder de eerste en voor-
naamste steunsels der sterkte en gezondheid, ja zelfs
der schoonheid gerekend te moeten worden, in
zoo verre van haar de levendige veerkracht en ge-
vuldheid der deelen afhangt^(x), ja in dezelve de, van
[Seite 42] stahl zoo zeer opgevijzelde, tonus of behoorlijke
spanning der deelen, gesteld te moeten worden.
Immers, op dat ik, voor meer, slechts dit eene
voorbeeld te berde brenge, dit weefsel slurpt, even
als eene spons, in den gezonden mensch, het wei-
achtig vocht, waar van wij (§ 27.) gewaagden, op,
en drijft hetzelve, door zijne zamentrekkingskracht,
tot in de watervaten; het wordt, daarentegen, in
den zieken staat, beroofd van zijne spanning, (ato-
nisch) door het water, dat er nu in hangen blijft,
opgevuld, en veroorzaakt op die wijze, zucht,
opzwelling in sommige deelen, en meer dergelijke
soorten van kwaadsappigheid.

Eindelijk blijkt, uit de algemeene heerschappij
dezer zamentrekkingskracht door het geheele lig-
chaam, derzelver invloed op de overige levenskrach-
ten, welke zij als eene besmettelijke kwaal aansteekt.
Maar tevens blijkt, uit de oneindige wijzigingen en
trappen, welke in dezelve bij verschillende men-
schen, worden waargenomen, ook haar vermogen
in het bepalen der temperamenten, en der gezond-
heid, die elken mensch eigen is.

---

VIJFDE AFDEELING.
over de zielsvermogens.

De mensch, dien wij tot nog toe beschouwden,
[Seite 43] als met een ligchaam begaasd, hetwelk zoo wel
wat de stoffe en het maaksel, als wat deszelfs le-
venskrachten betreft, aan de verrigtingen, waartoe
het bestemd is, volkomen beantwoord; die zelfde
mensch is ook van de natuur beschonken met eene
ziel, welke door eene allernaauwste gemeenschap
aan zijn ligchaam verbonden is, en door bescha-
ving en oeffening vele en velerhande vermogens
aan den dag legt, welke wij even eens, voor zoo
verre zulks hier ter plaatse gevorderd wordt, kor-
telijk moeten opnoemen^(y).

§ 62. De gevoeligheid der zenuwen, waar van
wij reeds (§ 43.) bij de levenskrachten gesproken
hebben, vormt als het ware het medium, dat de
indrukken der prikkels op deelen, die met dezel-
ve begaafd zijn, voornamelijk echter op de zintui-
gen zelve, (van wier verrigtingen wij in het ver-
volg gelegenheid zullen hebben te spreken,) zoo-
danig tot het gewaarwordend gedeelte der herse-
[Seite 44] nen voortplant, dat zij daar door de ziel zelve die
indrukken kan gewaarworden.

§ 63. Onder de vermogens der ziel, moeten wij
dus in de eerste plaats en als op den laagsten trap ge-
plaatst, het vermogen tellen om gewaar te worden,
als zijnde het door middel van dit vermogen, dat de
ziel bewustheid heeft van de indrukken, welke het
ligchaam en voornamelijk de zintuigen ontvangen,
en vatbaar wordt tot het vormen van denkbeelden.

§ 64. Dit vermogen wordt door een ander, van
hooger' rang, door de aandacht geholpen, welke
de ziel, tot een denkbeeld opgewekt, zoodanig be-
stiert, dat zij zich alleen en als het ware geheel op
hetzelve vestigt.

§ 65. Om de sporen der gewaar gewordene denk-
beelden te bewaren, en deze weer op nieuw op te
wekken, als het ware te hernieuwen, dient het
geheugen, dat deel van de ziel, het welk, om met
cicero te spreken, de bewaarder der overige
deelen van het verstand is.

§ 66. De verbeelding^(z) daarentegen, is, dat
[Seite 45] vermogen van de ziel, waardoor niet alleen teeke-
nen, maar zelfs de beelden der voorwerpen, op het
allerlevendigst en als dadelijk voor oogen zwevende,
worden afgebeeld.

§ 67. Algemeener en van de zinnen meer verwij-
derde begrippen te vormen, is het werk van het
vermogen om afgetrokken te denken.

§ 68. Het oordeel vergelijkt en weegt onderling
de betrekkingen zoo wel der zinnelijke voorstellin-
gen, als de afgetrokkene begrippen.

§ 69. Uit deze vergelijkingen van het oordeel
besluiten afteleiden, is eindelijk het werk van het
edelste en voortreffelijkste aller vermogens, het-
welk mende rede noemt^(a).

§ 70. En deze tot hiertoe opgetelde gaven der ziel,
worden gezamentlijk onder den algemeenen naam van
het kenvermogen begrepen. Nu moeten wij nog van
krachten van een ander soort gewag maken, welke
[Seite 46] tot het begeeringsvermogen, in een' ruimeren zin
genomen, behooren.

§ 71. Daar wij door velerhande inwendige prik-
kels worden aangedreven, het zij ter verschaffing
van ons voedsel, en verdere benoodigdheden des
levens, het zij ter voldoening van de geslachts-
drift, en zulks te heviger naar mate de begeerte
om aan die prikkels te voldoen, door de verbeel-
ding meer wordt ontvlamd: zoo ontstaan daaruit ei-
genlijk dus genoemde, begeerten, lusten; of zoo de
ziel in tegendeel door onaangename of smartelijke
gewaarwordingen wordt aangedaan, afkeer, onlust.

§ 72. Dat vermogen der ziel eindelijk, waardoor
zij, zoo wel uit een aantal haar te gelijk overko-
mende begeerte of afkeer kiezen, als over het ver-
rigten der ligchaamswerkingen, welke aan zekere
bepaalde einden beantwoorden, naar willekeur be-
slissen kan, is de wil.

§ 73. Voor het overige stemt de orde, waarin ik
alle deze zielsvermogens heb opgeteld, zoo met
de tijdrekenkundige orde overeen, waarin zij zich
het eene na het andere, in des menschen levens-
loop aan den dag leggen, als met de betrekking,
waarin te dezen aanzien menschen en dieren
staan, zijnde de eerstgenoemde, den dieren met
den mensch gemeen, de laatste hem meer of min
bijzonder eigen.

ZESDE AFDEELING.
over de gezondheid en de natuur
des menschen.

[Seite 47]

§ 74. Daar de gezondheid^(b), met wier ont-
vouwing zich de physiologie bezig houdt, op zulk
eene zamenstemming, en evenwigt der stoffelijke
deelen en krachten, die het wezen van den mensch
daarstellen, gegrond is, als vereischt wordt ter rig-
tige uitoefening van zijne natuurlijke verrigtingen,
zoo is het gemakkelijk te begrijpen, hoe veel de
vier, door ons in even zoo veel afdeelingen tot
nog toe onderzochte bestanddeelen, gezamentlijk en
elk derzelver in het bijzonder, tot behoud van de
gezondheid bijdragen.

§ 75. Immers worden er vooreerst wel bereide
sappen gevorderd, vervolgens vaste deelen, welke
uit dezelve regelmatig gevormd zijn, voorts, dat deze
door derzelver levenskrachten geheel bezield zijn,
en eindelijk eene gezonde ziel in een gezond lig-
chaam.

§ 76. Deze vier bestanddeelen zijn in het levend
menschelijk ligchaam in eene gedurige werking en
tegenwerking. De vochten werken namelijk, als
prikkels, op de vaste deelen; deze zijn daarentegen
met hunne levenskracht begaafd, zoo om de inwerking
[Seite 48] dier prikkels gewaar te worden, als om op dezeve te-
rug werken. Wat nu de naauwe verbindtenis der zie
met het ligchaam aangaat, hieromtrend zij het hier
genoeg optemerken, dat deze zamenstemming zich
wijder uitstrekt, dan wel in den eersten opslag, en
aan hun, welke de zaak slechts oppervlakkig be-
schouwen, zoude kunnen toeschijnen. Het gebied
van den wil bij voorb., is niet binnen de enge gren-
zen van werkingen besloten, welke men in de scho-
len der natuurkundigen gemeenelijk vrijwillig noemt,
en de ziel daarentegen, wordt op oneindig meer
andere wijzen, door de aandoeningen des ligchaams
in werking gebragt, dan alleen door de eigen-
lijk zoo genoemde gewaarwordingen der zintui-
gen.^(c)

§ 77. Uit de oneindige verscheidenheid en wijzi-
ging der omstandigheden, welke tot de vier genoemde
bestanddeelen betrekking hebben, is het intusschen
gemakkelijk op te merken, hoe uitgestrekt^(d) het
begrip van gezondheid zij.

Want daar, zoo als celsus doet opmerken, genoeg-
zaam bij ieder mensch het een of ander deel van
het ligchaam verzwakt is, zoo kon galenus in dien
zin ook met regt beweren, dat niemand volmaakt
gezond kan genoemd worden.

[Seite 49] Ja zelfs is bij hen, welke wij gewoonlijk gezond
noemen, die gezondheid bij den een' anders,
als bij den anderen gewijzigd^(d).

§ 78. Op deze oneindige wijziging rust dan het
verschil der temperamenten^(e), of de onderschei
dene wijze waarop, en de geschiktheid waarmede
de levende vaste deelen^(f) in elken mensch, door
verschillende, maar vooral door geestige prik
kels, worden aangedaan, en deze geestige prik-
[Seite 50] kels wederkerig, ligter of trager in dezelven wor-
den te weeg gebragt.

§ 79. Ondertusschen is er in de temperamenten
zulk eene ontelbare verscheidenheid, ten opzigte der
graden en vermengingen, dat hij, wien het lusten
mogt dezelven tot een te brengen, of te verdeelen,
en deze of gene rangschikking vast te stellen, zich
een allerruimst veld zoude geopend zien. – Wij kun-
nen ons echter zeer wel bij de bekende vier klas-
sen houden^(g): volgens welke dezelve verdeeld
worden, in het bloedrijk temperament het welk
door de gezegde prikkels, wel ligt, maar niet
hevig wordt aangedaan; in het galachtige, het
welk ligt en tevens hevig wordt geprikkeld; in
het zwartgallige, het welk traag, maar des te ster-
ker, en als het ware met een' bijblijvenden in-
druk wordt in beweging gebragt; en in het slijm-
achtige, dat van nature de indrukken der prikkels
het laatst van allen, en dan nog ter naauwer nood
gewaar wordt.

Deze verdeeling, schoon door galenus op on-
geschikte gronden gebouwd, ontleend van de kwa-
lijk begrepene bestanddeelen des bloeds, schijnt
echter, wanneer men die valsche gronden daar-
laat, vrij eenstemmig met de natuur, en duidelijk
genoeg te wezen.

§ 80. Groot is het aantal van zoogenoemde
voorbeschikkende, zoo wel als toevallige oorza-
[Seite 51] ken, welke het hare toebrengen tot dit verschil
van temperamenten; gelijk bij voorb. eene over-
erfelijke geschiktheid, het ligchaamsgestel, de lucht-
streek, de leefregel, de godsdienst, de beschaving
en weelde enz.^(h).

§ 81. Maar behalve het verschil der tempera-
menten, maakt ook dit het begrip van gezond-
heid uitgestrekter, (§. 77.) dat de werkingen der
dierlijke huishouding, zoo wel in getal, als in da-
digheid en kracht, naar mate van de verschillende
omstandigheden, bij verschillende menschen aan-
merkelijk verschillen. Van daar bij voorb. dat, ten
opzigte van den ouderdom, de gezondheid in den
volwasschen leeftijd anders is, als die van
een pasgeboren wicht: ten opzigte der kunne,
die van eene rijpe maagd, anders, als die van
een afgeleefd besje, die van eene vrouw, welke
de stonden heeft, anders, als die van eene zogen-
de, enz. Wat de levenswijze aangaat, is de ge-
zondheid der barbaarsche zwervende volken van
Noord-Amerika zeker geheel anders, als die der
weeke Sijbariten. Zelfs is bij elken mensch de
invloed der gewoonte op elke ligchaamswerking,
bij voorb. den slaap, de manier van zich te voe-
den, enz. zeer groot; waarom men dan ook zegt
dat de gewoonte eene tweede natuur wordt⁽ⁱ⁾.

[Seite 52] § 82. Hoe meer werkingen er te gelijk in het
ligchaam in volle kracht zijn, des te grooter is
deszelfs leven, en zoo ook het tegendeel. Het
leven is dus dan het sterkste, wanneer, in den man-
nelijken leeftijd, de ligchaamswerkingen ten hoog-
sten trap van volkomenheid gestegen zijn: het ge-
ringste daarentegen, wanneer die werkingen, schoon
voor het overige volkomen natuurlijk, nogtans
minder in getal zijn, en trager worden verrigt,
zoo als in de pas ontvangen vrucht in de baar-
moeder: zoo is ook bij een slapend mensch het
leven geringer, dan bij een' wakenden.

§ 83. De ligchaamswerkingen zelve wierden reeds
voor lang door de natuurkundigen in vier hoofd-
afdeelingen gesplitst^(k); welke verdeeling, schoon
niet boven alle uitzonderingen verheven, noch ook
zoo geheel overeenstemmende met het gene de
natuur ons voor waarheid doet erkennen^(l), ech-
[Seite 53] ter tot behulp van het geheugen gevoegelijk kan
gevolgd worden^(m).

De eerste dezer hoofdafdeelingen bevat de ei-
genlijke levenswerkingen; dus genoemd, om dat
haren onafgebroken en ongestoorden voortgang, bo-
ven alle andere, ter instandhouding des levens
volstrekt noodwendig is; hier toe behooren der-
halve de bloedomloop, en, in den geboren
mensch, de ademhaling.

De tweede bevat de dierlijke, waardoor voor-
namelijk de dieren van de planten onderscheiden
worden. Hiertoe behooren, in den mensch, de
vereeniging van de ziel met het ligchaam, voorna-
melijk de zinnen, en de beweging der spieren.

De derde de natuurlijke: die tot voeding des
ligchaams dienen.

De vierde die der voortteeling, welke zich bij
de voortplanting van het soort bepalen.

Laten wij deze allen gaan beschouwen en hier-
in met de levenswerkingen een' aanvang nemen.

ZEVENDE AFDEELING.
over de beweging van het bloed.

[Seite 54]

§ 84. Dat het bloed, van welks allergrootst en
veelvuldig gewigt in de dierlijke huishouding, wij
reeds boven (§ 16.) ter loops gewaagden, door de
verborgenste, en uiterste hoeken van het gehee-
le ligchaam, met uitzondering slechts van eenige
weinige deelen (§ 5.) verspreid wordt, leeren wij,
zoo door de opspuitingen der fijnste vaatjes, als
door de dagelijksche ondervinding; daar het be-
kend is, dat men naauwelijks eenige weinige
ligchaamsdeelen met de punt eener naalde kan
wonden, zonder dat er bloed te voorschijn kome.

§ 85. Intusschen vloeit dit purperrood vocht niet,
zoo als de ouden meenden, even als de rivier
Euripus, alleen in de aderen heen en weêr; maar
wordt in een cirkel zodanig omgevoerd, dat
het van het hart door de slagaderen, naar het
geheele ligchaam, en van daar, door de aderen
opgenomen, en wederom naar het hart terug ge-
voerd wordt⁽ⁿ⁾.

[Seite 55] § 86. Wij zullen dan eerst de vaten onderzoe-
ken, waarin het bloed vervat is; en vervolgens
de krachten, waarmede die vaten, ter voortdrijving
en opneming van hetzelve, bezield zijn.

§ 87. De vaten, welke het bloed van het hart
ontvangen, en door het zamenstel des geheelen
ligchaams verdeelen, worden slagaderen genoemd.

Deze zijn, over het algemeen, van minder om-
vang dan de aderen, maar vooral bij volwassen en
bejaarde menschen van een veel vaster, en meer
in eengewerkt zamenstel, zeer veêrkrachtig en sterk.

§ 88. Zij bestaan uit een' drie dubbelden laag
van vliezen, of rokken^(o), te weeten:

1. Uit eene buitenste, door haller den
eigen celwijzen rok der slagaderen genoemt; an-
deren noemden denzelven voorheen zenuwachtig,
kraakbeenig, peesachtig enz. Hij bestaat uit een
verdikt slijmweefsel, dat aan de buiten zijde los-
ser is, doch vaster wordt, naarmate het den
tweeden rok meer nadert. Door de buitenste
oppervlakte dringen bloedvaatjes^(p). Over het
algemeen geeft deze rok aan den slagader de groot-
ste vastheid en veêrkracht.

[Seite 56]

2. De middelste laag bestaat uit dwarsche vezels^(q),
van eene halvemaanschwijze of sikkelvormige
gedaante, en van eene als het ware vleesachtige
zelfstandigheid, waarom hij de spierachtige rok ge-
noemd wordt, en in welken bij voorkeur de
levenskracht der slagaderen gelegen schijnt.

3. De binnenste rok, eindelijk, bekleedt de holte
van den slagader, en geeft denzelven eene zeer
effene en gladde opgervlakte. Dezelve is in de
stammen en grootere takken vrij duidelijk, minder
in de meer tedere takjes.

§ 89. Alle de slagaderen, welke in het menschelijk.
ligchaam gevonden worden, nemen hunnen oor-
sprong uit een van de twee hoofdstammen, waar-
van de eerste, de longslagader (of slagaderlijke ader
der ouden) is [Plaat I. f. g. h.], welke uit de
voorste hartekamer voorkomende, naar de longen
gaat: de andere is de groote slagader, [Plaat I. n.
t.] welke uit de achterste hartekamer geboren
wordt, en het geheele overige ligchaam van slag-
aderen voorziet.

Deze stammen gaan in takken, de takken in
kleinere takjes over, enz.

§ 90. Het is een algemeen gevoelen, dat in het
gansche gestel der slagaderlijke vaten, de takken
zamengenomen, altijd ruimer zijn dan de stam,
waaruit zij ontspruiten. Ik vrees echter, dat de
schrijvers die dit stelden, zulks te algemeen ge-
[Seite 57] steld, ja somtijds de maat der middellijn, met dien
van den inhoud verward hebben. Ik ten minsten heb
dit meer dan eens onderzocht, niet in vaten die
door was waren opgespoten, welke beroemde na-
tuurkundigen tot diergelijkeproefnemingen misbruikt
hebben, maar, zoo als zulks de aard der zaak
schijnt te vorderen, in de onverlette vaten van
versche lijken, bij voorb. in de ongenoemde slag-
ader, en de daar uit voorkomende, regter krop,
en ondersleutelbeens-slagader, zoo ook in de
armslagader, en in de groote- en kleine-ellepijp-
slagader, waarin dezelve verdeeld wordt, en in
deze opgenoemde vaten is mij ten minsten, de
wijdte der takken niet ruimer dan die des stams
voorgekomen^(r).

Hoe onstandvastig intusschen en over het geheel
genomen verschillend de evenredigheid van de
ruimte der takken tot die hunner stam, beide in
de slagaderlijke en aderlijke bloedvaten, toont
derzelver zeer verschillende toestand in vele
ligchaamsdeelen, onder bepaalde omstandigheden,
duidelijk aan: bij voorb. de ruimte van de inwen-
dige stortklier-slagader in een lijkje van een kind,
vergeleken met die van dezelfde slagader in
een bejaard man: of van de boven-buiks-slaga-
der in een huwbaar meisje, vergeleken met die
[Seite 58] van eene zwangere vrouw, welke hare verlossing
nabij is: en de ruimte der vaten van de maag-
delijke baarmoeder, met die van de bezwangerde:
zoo ook de de onderscheidene ruimte der vaten van
het net, naar mate de maag gevuld of ledig is,
enz.^(s).

§ 91. Na menigvuldige verdeelingen en, voor de
dierlijke huishouding belangrijke inmondingen^(t),
waar door naburige takken onderling verbonden
worden, bereiken de slagaderen ten laatsten hun
einde, waar door zij namelijk in de aderen over-
gaan; zoo dat zij, daar de grensscheidingen tus-
schen beiden naauwelijks te bepalen zijn, eenen onaf-
gebroken overgang maken tot die vaten, van waar
het bloed naar het hart wordt te rug gevoerd.

Van dezen onmiddelijken overgang der slagaderen
in de aderen, moet men, voor zoo verre men tot
[Seite 59] nog toe met zekerheid weet, alleen de vaten van
den navelstreng uitzonderen, die, zoo als wij ter
zijner plaatse zien zullen, niet dan door middel
van een tusschenkomend sponsachtig weefsel, het
welk men ook parenchyma noemt, met de bloed-
vaten van de baarmoeder worden vereenigd.

§ 92. Maar behalven deze, ontspringen uit de klein-
ste slagaderen nog een ander soort van vaatjes, welke
ongekleurde genoemd worden, omdat zij in een ge-
zond mensch geen waar bloed meer opnemen; het
zij dan, omdat zij al te fijn en te eng zijn, of
wel, om dat zij met eene eigenaardige prikkel-
baarheid begaafd zijnde, het bloed als zoodani-
ge, verwerpen. Tot deze vaatjes behooren de
voedings-, en alle de overige, afscheidings-vaten,
waarover wij elders gelegenheid zullen hebben
breedvoeriger te spreken.

§ 93. Het bloed dat de slagaderen op deze wijze
door het geheele ligchaam verdeelden, moet nu
wederom van daar door middel van de aderen^(v)
naar het hart worden terug gevoerd.

Deze aderen verschillen, zoo wel in werking
als in zamenstel, zeer van de slagaderen, indien
men hier van de kleinste uitzondere, waarin dit
verschil zoo zeer niet in het oog loopt.

§ 94. De aderen zijn namelijk, de longaderen uit-
gezondert, over het geheel genomen ruimer dan de
[Seite 60] slagaderen, in meerdere takken verdeeld, veel on-
standvastiger in hunnen loop^(w), en in de wijze
hunner verdeeling, en ten aanzien van hun zamen-
stel, zijn zij, ten minsten in den volwassen mensch
slapper, veel minder veêrkrachtig, doch echter
zeer taai, en onbegrijpelijk rekbaar.

§ 95. Hunne rokken zijn dunder, zoo dat het
bloed, dat zij bevatten, er eenigzins doorschijnt;
ook minder in getal dan die der slagaderen, daar
zij zich tot een' zekeren celwijzen, (welke in
eenige opzigten ten minsten aan den zenuwachti-
gen der slagaderen gelijk is,) en een' binnensten
zeer effenen rok, met die der slagaderen eeniger-
maten overeenkomende, bepalen.

Een spierachtige rok bezitten alleen de stammen
in de nabijheid van het hart.

§ 96. Intusschen vormt de binnenste rok, in de
meeste grootere aderen, wier middellijn namelijk
een lijn en meer uitgestrektheid heeft, hier en daar
klapvliezen van een allerfraaist maaksel, welke ligt
medegeven, en zakvormig zijn. Meestal zijn zij een-
voudig, echter somtijds twee- ook wel drieledig,
en 200 geschikt, dat de grond van het zakje naar
[Seite 61] den oorsprong van den ader, en de rand naar het
hart is toegekeerd.

Deze klapvliezen ontbreken in de aderen van
sommige deelen, zoo als in de hersenen, het hart,
de longen, de moederkoek en over het geheel
in het poortaderstelsel.

§ 97. De takjes det aderen (die men echter lie-
ver worteltjes noemen moest), loopen in takken,
en deze ten laatste in zes voorname stammen,
zamen:

te weten in twee holle aderen, een bovensten
[Plaat I. a.] en een ondersten, [Plaat I. b.]

en in de vier stammen van den longader (of ader-
lijke-slagader der oude schrijvers) [Plaat I. i.]

De poortader alleen heeft dit bijzonders, dat des-
zelfs stam, zoodra hij in den lever dringt, eerst,
even als een slagader, takken afgeeft, waarvan
echter de uiterste spruitjes vervolgens in de wortelt-
jes van den ondersten hollen ader overgaan, en zoo
op nieuw tot een' stam opschieten.

§ 98. Ten einde nu het bloed door de slagaderen
en aderen geschiktelijk verdeeld en rondgevoerd
konde worden, heeft de natuur het hart gevormd^(x)
waarin zich de voornaamste stammen van het ge-
heele bloedvaatstelfel vereenigen, en dat als het ware
het eerste beweegrad is, dat het gansche ligchaam
in beweging brengt. Immers hetzelve volbrengt
deze voorname levenswerking, den bloedsomloop,
van de tweede of derde week na de bevruchting
[Seite 62] af, tot het einde des levens, met een onophou-
delijke en waarlijk verwonderlijke kracht.

§ 99. Het hart namelijk ontvangt en drijft beur-
telings het bloed, op zoodanige wijze, voort, dat
het eerst dit vocht, uit het geheele ligchaam door
beide de holle aderen, den bovenden namelijk
[Plaat I. a.] en ondersten [b.] en uit zijn eigen
vleeschig zamenstel, door den gemeenen, en met
een bijzonder klapvlies voorzienen^(y), mond der
kroonaderen, [w. x.] in de voorsten boezem [c.],
en het daaraan gehechte oortje [d.] ontvangt, en
van daar naar de voorste kamer [e.] heen leidt,
die even als dezen boezem, door de zoogenaamde
openingen van thebesius, met de beide soorten
van eigen bloedvaten van het hart gemeenschap
oeffent^(z).

§ 100. Uit deze voorste hartekamer, die
men weleer, op het hart der zoogdieren af-
gaande, de regter noemde, wordt het bloed
door den longslagader [f. g. h.], naar de lon-
gen gedreven. Van daar terugkeerende gaat het
in de vier longaderen [i.], en wordt dan in den aan
deze aderen gemeenzamen harteboezem [k.] en het
met denzelven vereenigd oortje [l.] gevoerd, welke
[Seite 63] eertijds de linker, nu echter met meer regt
de achterste genoemd wordt^(a).

§ 101. Van hier gaat het bloed in de harteka-
mer van denzelfden zijde [m.] over, van waar
eindelijk de groote slagader [n. t.] dit vocht
door het geheel slagaderlijk vaatgestel, en de kroon-
slagaderen^(b), het door de zelfstandigheid des
harten zelven verdeelen.

§ 102. Van de uiterste slagaderlijke takjes gaat
het bloed in de eerste aderlijke worteltjes over,
komt op nieuw in beide de holle aderen, en te-
vens uit de kroonslagaderen in de aderen van dien
zelfden naam, en doorloopt op die wijze, bij her-
haling dien cirkel, welken wij gevolgd zijn.

§ 103. Deze omloop en regelmatig op elkander
volgende beweging van het bloed door de hollig-
heden van het hart wordt het meest geregeld, en te-
vens deszelfs ongeregelde terugvloeijing voorgeko-
men door de klapvliezen, waarmede de voornaam-
ste openingen van het hart omboord zijn: te weten
de randen der kamers, waar deze aan hunne boe-
zems grenzen, als mede de twee groote slagader-
lijke monden, welke uit dezelfde kamers ont-
springen.

§ 104. Zoo schijnt de kring of aderachtige pees,
die de grensscheiding daarsteld tusschen den
voorsten boezem en de voorste kamer, in de
[Seite 64] holligheid van deze afdalende, in drie pees-
achtige klapvliezen te eindigen^(c), waarvan
men elk voorheen drie punten toekende, en hen
daarom driepuntige klapvliezen noemde; zij zijn
aan vleeschige bundels gehecht, welke men de te-
pelvormige spieren noemt.

§ 105. Op gelijke wijze worden de grenzen tus-
schen den achtersten boezem en kamer door eene
diergelijke ring bepaald, die in twee klapvliezen
uitloopen^(d), welke men, uit hoofde van eenige
gelijkheid in gedaante, mij ter vormige genoemd heeft.

§ 106. En aan den mond zoo wel van den
long-^(e), als grooten slagader^(f) is het drietal
halvemaans of esgewijze klapvliezen gehecht het
welk kleinder van omvang, maar van een fraai
zamenstel en van vleeschvezels voorzien is^(g).

§ 107. Het blijkt inmiddels klaar, hoe deze ver-
schillende klapvliezen het bloed beletten, door
eene ongeregelde en verwarde beweging, naar die
holligheden, waaruit het komt, te rug te vloei-
jen. Zij wijken namelijk geredelijk voor het toe-
[Seite 65] stroomend bloed, maar verhinderen, dat het wor-
de terug gedreven, dewijl zij door het zelve in
dat geval, even als een zeil gespannen worden,
en de openingen sluiten.

§ 108. Het zamenstel van het hart is in allen op-
zigte eigenaardig. Het is wel vleeschachtig, maar
zeer digt en in een gedrongen, en veel van het
gewone maaksel der spieren verschillende^(h).

Het bestaat uit vezelachtige bundels, welke
eene min of meer schuinsche rigting hebben, hier
en daar, op eene bijzondere wijze getakt, en door
hunnen zonderlingen loop als in een gedraaid, en
gevlochten zijn. Zij liggen in bepaalde lagen op
elkander, zijn in het middenschot, tusschen de twee
holligheden van het hart, sterk in een geweven,
en worden bij de basis der hartkamer door vier
kraakbeenige draden omvat, welke het vleesch-
achtig zamenstel van de hartkamers, als het ware,
ondersteunen, en van de vezels der boezems
scheiden⁽ⁱ⁾.

§ 109. Deze vleeschvezelen worden, zoo door
eigene en zeer weeke zenuwen^(k), als ook voor-
[Seite 66] al door een groot aantal, uit de kroon aderen en
slagaderen voortkomende bloedvaten, en derzelver
oneindige takjes, van alle kanten doorboord, zoo
dat ruysch^(l) er van schreef, dat het geheele
hart een zamenstel van bloedvaatjes scheen te
wezen^(m).

§ 110. Dit tot het leven volstrekt noodzakelijk
ingewand, is geheel in het hartezakje bevat⁽ⁿ⁾,
waarin het, los en vrij hangende, van alle kan-
ten is ingesloten^(o). Dit hartezakje is eene vlies-
achtige zak, van de borstmiddenschotten ontstaan-
de, in gedaante met het daar in besloten hart
overeenkomende; het is zeer taai, en wordt van
binnen door eenen weiachtigen waassem bevoch-
tigd, dien de slagaderen van het hart zelven, naar
het schijnt, uitdampen. Van hoeveel gewicht het
hartezakje is, kan men daaruit opmaken, dat het
den roodbloedigen dieren even zoo eigen is, als
het hart zelf, en er naauwelijks een of twee voor-
beelden bekend zijn, waar het menschelijk hart,
tegen de regelmaat der natuur, van 't hartezakje
geheel ontbloot was^(p).

[Seite 67] § 111. Beiden, dit maaksel, en zamenweefsel,
maken het hart geschikt tot zijne onophoudelijke
en gelijkmatige bewegingen, die, over het ge-
heel, daarop uitloopen, dat beurtelings, dan eens
de harteboezems, dan weder de hartkamers, op
het eene oogenblik door eene zamentrekking of
spanning vernaauwd, op het andere door eene ont-
spanning uitgezet worden.

§ 112. In deze beurtelingsche zamentrekking en
uitzetting volgen zij deze orde. Zoo dikwijls de
boezems zich zamentrekken, om het bloed, dat
uit de longen en holle aderen is te rug gekeerd, in
de hartkamers te ontlasten, worden deze laatste,
op hetzelfde oogenblik uitgezet en dus geschikt
om den bloedstroom te ontvangen. In het vol-
gend oogenblik, wanneer zich de versch gevulde
kamers vernaauwen, en het bloed in de twee slag-
aderlijke stammen voortdrijven, worden intusschen
de boezems uitgezet, en verzwelgen op nieuw het
verder aankomend aderlijk bloed.

§ 113. De zamentrekking van de hartkamers
[Seite 68] die men stelt dat een derde van den tijd, dat het
hart slaat, wegneemt, geschiedt op zulk eene
wijze, dat de uitwendige wanden der holligheden
tegen het middenschot, hetwelk de regter hart-
kamer van de linker afscheidt, geperst, en tegelijk
de punt van het hart, naar de basis of grondvlakte
getrokken wordt^(q). De op het eerste aanzien
schijnbaar het tegendeel bewijzende waarneming;
als of de punt van het hart tegen de linker borst
aanstoot, en dus veel eer verlengd wordt, is ge-
heel zonder kracht, zoo dra men bedenkt, dat die
hartkloppingen alleen worden veroorzaakt, door
het dubbel geweld, zoo van het, in den hart-
boezem stroomend, aderlijk, als van het uit de
hartkamers gestoten, slagaderlijk bloed, door
welk geweld het geheele hart naar den kant der
ribben gedreven wordt.

§ 114. Deze, door de zamentrekking van het
hart verwekte, aandrang van het uitgestoten bloed,
wordt aan het geheel slagaderlijk vaatgestel, dat
dit bloed opneemt, zoodanig medegedeeld, dat
elke zamentrekking van het hart in die slagade-
ren van 't overige des ligchaams, welke of tastbaar
zijn en ten minste 1/6 lijn in de doorsnede hebben,
of waarvan men de klopping op eene andere wij-
ze kan bemerken, gelijk dit in het inwendige van
het oor, en in het oog zeer gemakkelijk is, op eene
bijzondere wijze word waargenomen, welke men de
[Seite 69] uitzetting, of ontspanning (diastole) der slagaderen
noemt, waarvan het bewezen is, dat zij
naauwkeurig met de zamentrekking van het hart
overeenstemt, en met dezelve, volmaakt gelijktij-
dig, plaats heeft.

§ 115. Het getal der slagen van het hart zelf is,
in een gezond mensch, oneindig verschillend, voor-
al ten opzigte van den ouderdom, maar ook ten
aanzien van andere omstandigheden, welke in el-
ken ouderdom de bijzondere gezondheid van ieder
mensch uitmaken; zoo dat het onmogelijk is, hier
eenen vasten regelmaat te bepalen. Het zij mij in-
tusschen gegund bij te brengen, wat ik doorgaans,
bij ons te lande^(r), bij menschen van verschil-
lende jaren, ondervonden heb. In een eerstgebo-
ren kind, dat slechts weinig dagen oud was, telde
ik, als het gerust sliep, omtrend 140 slagen in
eene minuut, tegen het einde van het eerste jaar
124, in het tweede jaar tot 110, in het derde en
vervolgens 96; in de jaren, waarin gewoonlijk de
tanden gewisseld worden, tot 86, in den tijd der
huwbaarheid omtrend 80, in den mannelijken leef-
tijd tot 75, in den zestigjarigen ouderdom 60.
Maar onder hooger bejaarden heb ik er naauwe-
lijks twee van even hoogen ouderdom gevonden,
bij welken het getal der polsslagen gelijk stond.

§ 116. Der vrouwelijke kunne wordt, al het
overige gelijk staande, een' sneller polsslag dan aan
[Seite 70] het mannelijk geslacht toegeschreven, en aan lange
menschen minder polsslagen dan aan korte. Het
is eene meer bevestigde waarneming, dat eene kou-
de luchtstreek der inwoneren pols trager maakt^(s).

Dat de pols na den maaltijd, zoo ook na zaad-
storting, of door waken, en ligchaamsbeweging
versneld wordt, is ook den minstkundigen bekend.

§ 117. Dit zij genoeg over den pols, in den ge-
zonden toestand. Het scheen mij der nature over-
eenkomstig, over dit verschijnsel liever hier te han-
delen, daar ik van het hart, dat er toch de oor-
sprong van is, spreke, dan het bij de behandeling
der slagaderen te doen, waaraan men gewoon is
den pols te voelen.

En op die wijze slaat het hart onophoudelijk
tot den laatsten levenssnik; en dan zelfs houden
alle zijne deelen niet te gelijktijdig op zich te
bewegen, maar de regter kamer heeft, met den
daaraan gehechten boezen, het voorregt de linker
voor eenen korten tijd te overleven^(t).

[Seite 71] Daar namelijk, na de laatste uitademing, voor het
bloed, dat door de holle aders terug keert, den ge-
wonen weg door de nu ingevallen longen gesloten
wordt: terwijl dat bloed, hetwelk deze kort te voren,
aan de linker kamer van 't hart overgaven, reeds in
de groote slagaders uitgedreven is, en de aandrang
van het aderlijk bloed blijft aan houden; kan het niet
anders, of dit laatste moet, daar het met drift
naar het hart stroomt en er als het ware tegen
aanstoot, den regter boezem treffen, en deze nog
eenigen tijd met deszelfs geweld worstelen, wan-
neer het linker gedeelte van 't hart reeds ophoudt
te leven.

§ 118. Uit deze ophooping van het bloed in het
regter gedeelte van 't hart, bij de laatste oogen-
blikken, vloeit van zelfs voort, waarom men de
grootste slagaderlijke stammen na den dood niet
zeer vol ziet. Het is uit deze zelfde oorzaak dat
sabatier,^(u) na weiss,^(v) getracht heeft, de
meerdere groote van de regter hart-kamer, boven
die van de slinker^(w), die in lijken, voorname-
[Seite 72] lijk van volwassen menschen plaats heeft, af te
leiden.

§ 119. Het is door de werktuigen, waarvan wij
tot nu toe spraken, door tweeërlei bloedvaten na-
melijk en het hart, dat het bloed wordt bewogen
en omgevoerd. Welke de eigenlijke snelheid van
die beweging in den gezonden mensch zij, kan
echter naauwelijks op eenigerhande wijze bepaald
worden. Want niet alleen verschilt ook hier in
de eene mensch van den anderen, maar er is
behalve dit, een groot onderscheid ten opzigte
van verschillende ligchaamsdeelen enz.

Over het geheel schijnt ook het bloed in de ade-
ren eenigzints trager te vloeijen, dan in de slag-
aderen, en wanneer het door grootere stammen
gedreven wordt, sneller, dan, wanneer het de
kleinste vaatjes doorloopt; schoon sommige Na-
tuurkundigen dit verschil van snelheid wel eens
te hoog gerekend hebben.

Intusschen steld men de middelbare snelheid van
het bloed, dat in de groote slagader vloeit meest-
al op 8 duimen voor elken polsslag, of op 50 voe-
ten in eene minuut.

§ 120. Men heeft beweerd, dat de roode bol-
letjes van het bloed, langs den as der vaten loo-
pen, en sneller, dan de overige bestanddeelen,
bewogen worden. Ik weet niet of dit op bepaalde
proefnemingen, dan alleen op aangenomene, ten
onregte op den bloedsomloop toe gepaste wetten
der waterloopkunde berust. Ik zeg, volgens ten
onregte toegepaste wetten; daar het in het alge-
[Seite 73] meen dwaasheid is, de beweging van het bloed,
door de met levenskracht begaafde buizen van het
ligchaam, tot de, enkel werktuigkundige wetten,
naar welke het water in waterloopkundige werk-
tuigen wordt voort gedreven, te willen terug bren-
gen. – Mij ten minste is het nog niet gelukt, dit
voorregt der bolletjes oogenschijnelijk te bemer-
ken.

Met meerdere zekerheid ben ik overtuigd, dat
zij, in de overige bestanddeelen des bloeds zwem-
mende, alleen voorwaards vloeijen, en niet om haar'
as draaijen. Over het geheel genomen echter is het
nog niet volkomen uitgemaakt, of aan het bloed,
behalve de voortgaande beweging, waar over wij
spreken, nog eene andere eigen is, welke men den
naam van inwendige (motus intestinus) geeft; schoon
het geen twijfel lijdt, dat de bestanddeelen des bloeds
somtijds gescheiden worden, wanneer zij, naarmate
van de verschillende strekking of verdeeling der
vaten, of van derzelver inmondingen, in verschil-
lende rigtingen worden voortgedreven.

§ 121. Eindelijk komen wij tot het onderzoek
der krachten, waarmede de werktuigen, welke het
bloed bevatten, ter beweging van hetzelve, zijn
toegerust Voor eerst zullen wij die bepalen,
welke het hart zijn ingeplant, en buiten twijfel
voor de allervoornaamste, en verre de grootste
moeten gehouden worden; en dan overgaan tot
de krachten van een' tweeden rang, welke wij
zullen zien, dat de werking van het hart waarlijk
in geene geringe mate bevorderen.

[Seite 74] § 122. Dat de krachten van het hart niet juist
kunnen berekend worden, is ligt te begrijpen,
wanneer men bedenkt, dat noch de hoeveelheid
van het, bij elken polsslag, uitgeworpen bloed,
noch de lengte, welke deze uitgeworpene golf door-
loopt, noch de snelheid, waar mede zij deze leng-
te doorloopt, naauwkeurig vastgesteld, veel min-
der de beletselen met zekerheid opgenoemd kun-
nen worden, welke wederom veel van de kracht
van het hart aftrekken.

§ 123. Echter kan men, door eene onderlinge
vergelijking van alles, wat men hieromtrend met
eenige zekerheid mag veronderstellen, eenigermate
de kracht van het hart waarderen Gesteld bij
voorb. dat voor de middelbare hoeveelheid van
het bloed wordt aangenomen 10 ponden = 120
oncen, het getal der polsslagen = 75 in eene mi-
nuut, of 4500 in een uur, en de hoeveelheid van
het bloed, dat bij elke zamentrekking van de lin-
ker hartkamer wordt uitgedreeven = 2 oncen,
dan zal daar uit volgen, dat de geheele menigte
bloed, in ieder uur 75 maal door het hart heen
stroomd.

Het geweld, waar mede dit doorstroomend bloed,
door de zamentrekking der spiervezelen van het
hart wordt voortgedreven, mag men eenigzins op-
maken uit het aanmerkelijk geweld, waarmede, en
de aanzienelijke hoogte, waartoe het bloed, uit
eene gewonde, groote, en in de nabijheid van
't hart gelegene slagader, stootsgewijze uitspringt.
Zoo heb ik het bij voorb. uit de halsslagader van
[Seite 75] een' volwassenen, bij de eerste zamentrekkingen
van het hart, meer dan vijf voeten hoog, zien sprin-
gen^(x).

§ 124. Dat deze verwonderlijke, en zoo lang
hetzelve leeft, zoo volstandige en altijd blij-
vende sterkte van het hart, het naast aan deszelfs
aanmerkelijke prikkelbaarheid (§ 41.) moet wor-
den toegeschreven, is thans algemeen aangenomen.
Daar het bewezen is, dat het, vooral wat de
langdurigheid^(y) aangaat (§ 98.), hierin alle
[Seite 76] de andere spierachtige deelen des ligchaams zeer
verre te boven gaat^(z).

Dat de wanden der hartsholligheden zelve, door
het aanstroomend bloed geprikkeld, en genoopt
worden om zich zamen te trekken, blijkt uit de
beroemde proef van haller, waar door hij
naar willekeur het voorregt eener langduriger be-
weging, of aan het regter, of aan het linker ge-
deelte van het hart kon geven; door namelijk
aan de deelen der andere zijde, eerst hunnen prik-
kel, het bloed te onttrekken^(a).

§ 125. Daar er ondertusschen in de werking dier
spieren, welke den wil onderworpen zijn en den-
zelven gehoorzamen, ook de medewerking der ze-
nuwen, als mede de toestrooming van bloed in de
bewegende vezelen zelve vereischt wordt, heeft
men er over getwist, of en in hoe verre beide
[Seite 77] die hulpmiddelen tot het volbrengen der beweging-
van het hart noodwendig zijn^(b).

[Seite 78] Dat de zenuwen eenen vrij grooteren invloed op
de werking van het hart hebben, bewijst eens-
[Seite 79] deels de gesteldheid der hartezenuwen, anderdeels
de groote zamenstemming van het hart met meest
[Seite 80] alle de werkingen van het menschelijken ligchaam,
hoe verschillend die dan ook zijn mogen. Als een
blijk hier van zij het genoeg, om niet wijdloopig
te worden, de oogenblikkelijke zamenstemming
van het hart met alle de hartstochten, zelfs in den
gezondsten mensch^(c), en met de eerste wegen,

[interleaf] [Tab. I] [Seite 81]

in verscheidene soorten van ongesteldheden, op te
noemen.

Dat echter ook het bloed veel toebrengt om de
prikkelbaarheid van het hart op te wekken, en als
het ware aan te wakkeren, schijnt het toestel bloed-
vaten, waarvan deszelfs vleesch zoo voorzien is,
te bewijzen.

Ondertusschen is het zeer waarschijnlijk, dat
de belangrijkheid der zenuwen, in het oogpunt waar-
in wij het thans beschouwen, grooter is in de zooge-
noemde vrijwillige spieren; maar daar en tegen
het vermogen van de bloedstroom door middel der
vaten, die aan het hart eigen zijn, grooter tot
onderhouding der beweging van dit wonderlijk in
gewand.

§ 126. Maar behalve de tot nog toe opgenoem-
pe krachten van het hart, bezit het nog eene an-
dere werktuigelijke kracht, welke van deszelfs
maaksel af hangt, en ook van niet weinig gewigt
in de onophoudelijke herhaling van den bloedsom-
loop schijnt te wezen. Zoodra namelijk het bloed,
door de zamentrekking der holligheden, uit het
hart is uitgedreven, moet er eene ledige ruimte ge-
boren worden, waar in, volgens eene bekende wet
der afleiding, het naburig bloed genoodzaakt is te
vloeijen; en daar de klapvliezen de terugvloeijing
der eens voortgedrevene bloedgolf beletten, blijft
[Seite 82] er niets overig, dan dat de holligheden het uit
de aders aangevoerde bloed, als het ware, inslor-
pen en inzwelgen^(d).

§ 127. Thans moeten wij tot het onderzoek over-
gaan van die krachten, welke, behalve het hart,
[Seite 83] de overige werktuige van den bloedomloop,
ter bevordering van deze beweging, zijn ingeplant.
Het bestaan van dusdanige krachten, die men hulp-
krachten kan noemen, en die de werking van het
hart of verligten, of somwijlen geheel kunnen
vergoeden, wordt door meer dan een grond bewe-
zen. Hiertoe behoort, bij voorb. de beweging des
bloeds in zulke deelen, tot welke de krachten
van het hart naauwelijks of geheel niet kunnen
doordringen: zoo als die welke wij in het aderlijk
vaatgestel van de lever en in de moederkoek
waarnemen; om nu niet te gewagen van vruch-
ten, zonder spoor van een hart geboren,^(e).

§ 128. En wel voornamelijk schijnt hiertoe de
werking der slagaderen te behoren, en derzelver
vermogen in het bevorderen van den bloedsomloop
niet gering te zijn; hoe zeer ook de oorzaak waar
door, en de wijze waar op zij werken, niet dui-
delijk kunnen bewezen worden. Vooreerst toch
weet ieder, dat de slagaderen van een' eigenaar-
dige, als het ware spierachtigen rok (§ 88.) voor-
zien zijn: daarbij is derzelver prikkelbaarheid door
menigvuldige proefnemingen bewezen^(f): en
[Seite 84] eindelijk schijnt ook de gesteldheid der zachte ze-
nuwen, afkomende van de groote medelijdende
zenuw, welke, voornamelijk in den onderbuik,
de aanzienlijkste slagaderlijke takken, even als een
net, omvangen^(g), voor het gewigt van deze
deelen, in het bevorderen van den bloedomloop,
te pleiten^(h).

§ 129. Het is bekend dat ook de slagaderen klop-
pen en wel sterk kloppen; zoo dat bij voorb. de
klopping van den waaislagader, wanneer wij het
eene been op de knie van het andere leggen,
niet alleen het been zelf, maar nog een veel groo-
ter gewigt met hetzelve kan doen opspringen. Ja
zelfs kent men hun reeds van overlang, zoo wel
[Seite 85] eene vernaauwing door zamentrekking, als eene
uitzetting door ontspanning toe, welke men zegt
beurteling te geschieden en met het hart overeen
te stemmen.

Niet tegenstaande men gemeenlijk gelooft, dat
dit laatste op het bloot getuigenis der zintuigen
zelve gegrond is, zoo is het echter nog aan veler-
hande zwarigheden onderhevig⁽ⁱ⁾, vooral, wan-
neer het op de vraag aankomt, of het kloppen,
hetwelk de vinger bij het onderzoek gewaar wordt,
aan eene eigene kracht der slagaderen, dan alleen
aan den drang van het hart moet worden toege-
schreven, zoo dat de beweging van de slagader
alleen van het geweld afhangt, waarmede het
bloed in de groote slagader gestuurd wordt, en
derzelver wanden uitzet.

§ 130. Alles wel overwogen zijnde, schijnt de
zaak hier op neer te komen: dat de uitzetting der
slagader, waar over wij thans spreken, in de daad
aan de zijdelingsche drukking, van het met geweld
in haar stroomend bloed, moet worden toegeschre-
ven, waar door namelijk hare rokken uiteengezet
worden, die echter ogenblikkelijk daarna, door
hunne veerkracht, weer tot hunne voorige en na-
[Seite 86] tuurlijke dikte inkrimpen. Ook moet men, aan den-
zelfden aandrang van het bloed, de zijdelingsche
beweging van den as dier vaten toeschrijven, welke
men somtijds in grootere slagaderen, wanneer zij
in slangsgewijze kronkelingen voortloopen, en aan
een los celwijsweefsel gehecht zijn, waarneemt.

Daar en tegen ben ik van gevoelen, dat in den
gezonden toestand, naauwelijks eene zware zamen-
trekking, of eene grootere vernaauwing, dan tot
de natuurlijke dikte, in de slagaderen plaats heeft;
zoo lang namelijk het hart in staat is, op eene vol-
doende wijze, zijne verrigtingen te volvoeren; wel
echter wanneer zij, door eenen plaatselijken prik-
kel, tegennatuurlijk worden aangedaan, waar door
somwijlen de pols, in verschillende slagaders van den-
zelfden lijder, zich op denzelfden tijd verschillend
voordoet; of ook wel wanneer het hart zelve ont-
breekt, enz.

§ 131. Daar voorts sommige uitnemende na-
tuurkundigen, voornamelijk whytt^(k), over-
tuigd waren, dat de kracht, welke het hart uit-
oefent, zich niet tot de bloedvaten van het klein-
ste soort, te weten, tot de uiteinden der slaga-
ders, en de worteltjes der aderen konde uitstrek-
[Seite 87] ken; hebben zij de voortdrijving van het bloed, in
dat gedeelte van het vaatgestel, aan eene trillende
of slingerende beweging der kleinste vaatjes, waar-
door het daar in bevatten vocht wordt voortge-
stuwd, toegeschreven. Ook hebben zij zich van
deze zelfde beweging, met een vrij gelukkig ge-
volg, ter verklaring van den aard der ontsteeking,
enz. bedient.

En in de daad zijn er verscheide verschijnselen,
zoo wel in den gezonden toestand, waarvan bij
de dierlijke warmte zal gesproken worden, als in
den zieken staat, welke men bij krampen, voor-
namelijk van koortsachtigen aard bemerkt, die
zulk eene trillende beweging schijnen te bewijzen;
hoe zeer dan ook het gewapend oog dezelve bij
ontledingen van levende dieren niet kan gewaar
worden.

§ 132. Nu blijft er nog overig, de hulpmiddelen
natevorschen, welke de aderen (de uiterste wortel-
tjes uitgezonderd) bezitten, om het bloed eindelijk
weer naar het hart te rug te voeren. En deze
schijnen bij den eersten opslag een veel geringer
werkdadig^(l) vermogen te bezitten, dan de ove-
[Seite 88] rigen deelen van het bloedvatengestel; ja zelfs schijnt
men de terugvloeijing naar het hart, van het in
haar bevatte bloed, het meest aan den aandrang
van het onophoudelijk toevloeijend slagaderlijk bloed,
en aan de inrigting der klapvliezen, waardoor het
terugvloeijen belet wordt, te moeten toeschrijven;
welke invloed dezer klapvliezen, op de bevorde-
ring van den bloedomloop, de stilstand van bloed
in de verstoppingen bewijzen, welke in dat geheel
aderlijk vaatgestel van den onderbuik, hetwelk gee-
ne klapvliezen heeft, zoo gemeen zijn.^(m)

In weerwil van dit alles, is het echter om meer
dan eene reden waarschijnelijk, dat ook de stammen
der aderlijke vaten met hunne levenskrachten be-
gaafd zijn⁽ⁿ⁾; waarvan ons de aderen van de le-
ver, en van dat gedeelte der moederkoek, het-
welk aan de baarmoeder gehegt is, (§ 127.) als
ook de proefnemingen, op levende dieren geno-
men, een bewijs opleveren. Dat ook de uiterste
stammen der aderen zeer zeker eenen spierachtigen
rok hebben, is reeds boven (§ 95.) door ons
aangemerkt.

[Seite 89] § 133. Dit zijn dan de voornaamste krachten,
waardoor het bloed wordt voortgedreven, en wel-
ke van de levenskracht en het maaksel der vaten
zelven, die het bevatten afhangen^(o). Want
wat zwaarte-, of aantrekkings-, of andere krach-
ten, welke aan allen de ligchamen eigen zijn, op
hetzelve uitwerken, laat ik nu daar. Voorts zul-
len alle verdere hulpmiddelen, welke bij den ge-
boren mensch, andere ligchaamswerkingen, bij
voorb. ademhaling, beweging der spieren enz.,
hier toe nog aanbrengen, bij de behandeling dier
werkingen zelve, ter zijner plaatse van zelve dui-
delijk worden.

ACHTSTE AFDEELING.
over de ademhaling en derzelver voor-
naamste nut.

[Seite 90]

§ 134. De longen^(p) die, zoo door naburige
ligging als onderling verband van werking, naauw
met het hart zamenhangen, zijn twee ingewan-
den, welke in den mensch, na de geboorte, wel
groot, maar zeer ligt zijn naar mate van hunne
uitgebreidheid, zoo dat zij op het water blijven
drijven; en uit een sponsachtig, ja zelfs als het
ware schuimachtig, doch tevens zeer taai en veer-
krachtig^(q) parenchijma zijn zaamgesteld^(r).

§ 135. De longen vullen beide de borstholten,
en zijn in aanraking met de borstvliezen, naar
welke, en naar de overige, in de borstholte be-
vatte deelen, zij zich even als naar een vorm
voegen en schikken.

§ 136. Zij hangen, als het ware, aan de lucht-
pijp, gemeenelijk aspera arteria genaamd, welke,
behalven uit eenen inwendigen, met slijm besmeer-
[Seite 91] den, en eenen daarop volgenden zenuwachtigen
en zeer gevoeligen rok, nog uit eenen spierach-
tigen bestaat, welke den zenuwachtigen omvangt,
en, behalve aan den achterkant, door een on-
bepaald getal sikkelvormige, kraakbeenige boog-
jes van een gescheiden wordt.

§ 137. Deze luchtpijp wordt, na tot in de borst-
holte te zijn doorgedrongen, in twee longe pijpen
gesplist, die weder op hunne beurt, naarmate
zij in der longen kwabben en derzelver kwabbetjes
doordringen, door herhaalde verdeelingen in tak-
ken, deze wederom kleinder in takjes overgaan,
waar bij tevens zoo wel de kraakbeenige ringen,
als de spierachtige rok verdwijnen, tot dat einde-
lijk de takjes, aan hun uiteinde, in die celletjes
doodloopen, welke, daar zij bij de ademhaling
de lucht beurtelings opnemen en weder ontlas-
ten, het grootste en voornaamste gedeelte der
longen uitmaken.

§ 138. De gedaante en grootte^(s) van deze
luchtcelletjes, schijnt in allen niet gelijk te zijn.
De gedaante is over het algemeen veelhoekig. De
grootte kan, wat de oppervlakte^(t) aangaat, naauw-
lijks bepaald worden; wat echter den inhoud be-
treft, deze zal, in een volwassen man, die sterk
[Seite 92] inädemt, op ongeveer 120 teerling duimen nederko-
men^(u). Immers komt de aanmerkelijke groot-
te, waar toe de opgeblazen longen, wanneer
de borst geopend is, kunnen worden uitgezet,
hier niet in aanmerking.

§ 139. Deze luchtcelletjes worden omringd en
onderling vereenigd, door het algemeen verspreid
slijmweefsel, dat, zoo als bekend is, den gemeen-
schappelijken band van alle de ligchaamsdeelen
uitmaakt. Dit slijmweefsel moet men echter wel
van de longcelletjes onderscheiden. In gezonde
en versche menschen-longen, heb ik deze lucht-
celletjes zoo duidelijk en van elkander gescheiden
gezien, dat de lucht, die in een fijn takje van de long-
pijpen werdt ingeblazen, alleen eene eenige streek
[Seite 93] van celletjes opligte, zonder daar uit ooit in de
naburige celletjes, of in het algemeen, tusschen
hun inliggend celwijsweefsel door te dringen. Zijn
echter de luchtcelletjes, door sterker te blazen, ge-
broken en met het omringend slijmweefsel in een
gevloeid, dan breid zich ook de lucht gemakkelijk
verder uit, en de long schijnt in zijn geheel te
worden opgeblazen.

§ 140. Door dit zelfde zeer teder slijmweefsel,
dat de tusschenruimte tusschen de luchtcelletjes op-
vuld, loopt een oneindig getal slagaderlijke en ader-
lijke bloedvaten, afkomende van de longslagader,
[Plaat I. f. g. h.] en van de vier longaderen [Plaat
I. i.], wier takken de takken van de luchtpijp verge-
zellen,^(v) en eindelijk, na eene zoo veelvuldige
verdeeling, in een oneindig getal van netvormige
inmondingen, welke van de allergrootste fijnheid
zijn, uitloopen. Deze voorzeker allerfraaist zaam-
gestelde netjes, die van alle kanten in dit celwijs-
weefsel doordringen, omvatten de luchtcelletjes
zoo naauw, dat de aanmerkelijke hoeveelheid bloed,
die onophoudelijk door deze vaatjes stroomd, niet
dan door zeer dunne vliesjes (waar van de dikte
volgens hales naauwelijks het duizendste gedeelte
van eene duim zoude uitmaken) van de buitenlucht
gescheiden is.

§ 141. Even als wij boven (139.) gezien heb-
[Seite 94] ben, dat elke tak der longpijp als het ware aan eene
eigene tros van luchtcelletjes gehegt is, zoo schijnt
ook aan elke tros of elk kwabbetje een bijzonder
bloedvaatgestel eigen te zijn, waar van de takjes
wel onderling netsgewijs worden vereenigd, maar
bijna geene vereeniging door inmonding met de
vaatjes der overige kwabben schijnen te hebben.
Dit leeren, zoo ik mij niet bedrieg, zoo wel de
waarnemingen met het microscoop, op de longen van
levende kikvorschen en slangen genomen, als de
zeer fijne opspuitingen van menschen longen, ja
zelfs de ziekelijke verschijnselen, die wij bij de etter-
zakken en andere plaatselijke gebreken der longen,
waarnemen.

§ 142. Eindelijk moeten wij nog gewag maken
van het toestel watervaten^(w), waarmede het alge-
meen omkleedsel der longen, even als een net door-
weven is, en waartoe de talrijke watervaats- of
zaamgerolde klieren^(x) behooren, die men van na-
burige klieren van een ander soort, welke men long-
pijpsklieren noemt, en met een afschijdend blaasje
en ontlastbuisje voorzien, tot de korrelige klieren
behooren, wel moet onderscheiden^(y).

§ 143. De borstholte, waarin de longen bevat zijn,
[Seite 95] heeft eenen beenigen en kraakbeenigen grondslag,
die in gedaante eenigsints met eene kooi of bijenkorf
over een komt. Deze grondslag is, over het geheel
genomen, wel vrij hecht en stevig, zoo nochtans,
dat de meeste deelen, min of meer medegevende,
hier door tot de bewegingen, welke de ademhaling
vordert, geschikt worden^(z).

Dit geldt vooral van de zes paar ware ribben welke
op de eerste volgen, en beweegbaarder zijn, naar
mate zij lager geplaatst, of derzelver ligchamen en
de kraakbeenige aanhangsels, waardoor zij met een
soort van onvolkomen geleding (Amphiarthrosis)
aan beide zijde van het borstbeen gehecht zijn, meer-
der lengte hebben^(a).

[Seite 96] § 144. Tusschen de randen der ribben legt eene
dubbele laag van tusschenribbige spieren, die, hoe
wel zij door de rigting hunner vezelen van elkander
verschillen, nogthans in werking onderling over-
eenkomen.

Aan de grondvlakte der borstholte, is, even als
een gewelf, het middenrif^(b) uitgespannen; eene
merkwaardige, en om met haller te spreken,
na het hart de voornaamste spier, waarvan het aan-
deel in het werktuigelijke der Ademhaling, reeds
voorlang door den grooten galenus^(c) door
[Seite 97] ontledingen van levende dieren bewezen, voorna-
melijk van de middenrifs zenuw schijnt af te han-
gen^(d).

Door eene tegengestelde, of antagonistische bewe-
ging, wisselt het middenrif meestal met de spieren
van den onderbuik, voornamelijk met de beiderlei
schuinsche en de overdwarsche af.

§ 145. Op deze wijze ingerigt, wordt de borst-
holte beurtelings, bij elke inademing uitgezet, en bij
eene daar opvolgende uitademing in zijnen engeren
vorm hersteld.

En wel bij de inademing wordt hij, vooral naar de
zijde en benedenwaards, verruimd, door dien de
ligchamen der opgenoemde ribben (§ 143) opgeligt,
en derzelver onderste randen eenigsints naar buiten
gedraaid worden; terwijl tevens de boog, welke het
middenrif beschrijft, een weinig nedergedrukt en
platter wordt.

Dat ook het onderste gedeelte van het borstbeen
ter zelver tijd naar voren zou bewogen worden,
zoo als sommige voorgeven, heb ik nimmer, bij de
geruste ademhaling van een gezond mensch, kun-
nen bemerken.

§ 146. Het is deze beurtelingsche beweging der
borstholte, welke in een mensch, die gezond en
[Seite 98] aan zich zelven is overgelaten, het geheele leven
door, van het uur der geboorte tot het laatste
ogenblik des levens, voortduurt, ten einde de longen
zelve, door eene beurtelingsche afwisseling, onop-
houdelijk zouden worden uitgezet om de lucht te
verzwelgen, en weder zaamgedrukt, om dezelve te
lozen^(e). Deze beurtelingsche werking der longen
[Seite 99] geschied in een volwasschen mensch die in rust is,
ongeveer veertien malen in eene minuut, zoo dat
iedere ademhaling gelijk staat met vijf polsslagen.

§ 147. Immers kan de mensch, zoo min als alle
[Seite 100] de overige warmbloedige dieren, deze ingeademde
lucht lang in houden, maar is genoodzaakt, die
na eene korte poos weder op te geven, en tegen
eenen nieuwen teug van dit levensvoedsel, zoo als
de lucht van oude tijden af heete^(f), te verwis-
felen; nademaal uit de dagelijksche ondervinding
bekend is, dat de ingeademde en in de longen be-
vatte lucht, hoe zuiver zij ook geweest mag zijn,
binnen eenen korten tijd zulke aanmerkelijke veran-
deringen ondergaat, dat zij daardoor geheel en al
besmet, en ten zij zij vernieuwd worde, voor eene
tweede inademing ongeschikt wordt^(g).

§ 148. Nu is het dan de vraag, van wat aard
[Seite 101] deze veranderingen zijn, welke de ingeademde lucht
in de longen ondergaat; veranderingen, welke men
geenszints, zoo als wel eer, van ik weet niet welk
verlies aan veerkracht, maar van de ontleeing der
zoogenoemde grondstoffen dezer vloeistof moet
afleiden.^(h) De dampkringslucht namelijk welke
wij inademen, is een bijzonder mengsel van zeer
ongelijksoortige bestanddeelen, nademaal zij (om
nu niet te spreken van zoo vele vreemde ligcha-
men, bijvoorb. de geuren, velerhande dampen,
behalven de waterdampen, en duizend andere din-
gen, die altijd in de lucht zweven) altijd meer of
min met waterdampen bezwangerd, en nooit geheel
vrij is van electrische en magnetische stoffen, noch
ook van koolen zuur gas. Eindelijk al liet men dat
alles daar, dan nog blijft zij evenwel uit eene onge-
lijke evenredigheid van tweeërlei bestanddeelen zaam-
gesteld, te weten uit 0,79 stikstoflucht of gas, en
0,21 zuurstof gas.

§ 149. In de eerste plaats is het bekend, dat bij
elke inademing, (waarvan men heeft waargenomen
dat de omvang, in verschillende menschen, van den
zelfden leeftijd en die even rustig ademhalen, aan-
merkelijk kan verschillen⁽ⁱ⁾, behalve dat de hoe-
[Seite 102] veelheid stikstof luchteenigsints verminderd wordt^(k),
vooral de hoeveelheid zoogenaamde zuurstoflucht
voor het grootste gedeelte ontbonden, en met ko-
lenzure of vaste lucht verwisseld wordt. Zoo dat,
wanneer de uitgeademde lucht op eene geschikte
wijze in een' klok is opgevangen, zij de vlam, of
de gloeijende koolen, welke men er in dompeld, zeer
spoedig uitdooft, de kalk uit het kalkwater neer-
ploft, soortelijk veel zwaarder is dan de dampkrings-
lucht, en als zoodanige geenszints meer tot eene
nieuwe gezonde inademing kan dienen^(l). Daar-
[Seite 103] enboven is ook de uitgeademde lucht met eene tamelij-
ke hoeveelheid waterdamp bezwangerd, welk in eene
koudere dampkringslucht, die niet meer dan 60°
op de schaal van farenheit teekent, in de ge-
daante van waasem zichtbaar wordt^(m).

§ 150. Ik aarsel geensints, de hoeveelheid van het
koolstoffig beginsel, waar mede, zoo als men weet,
de uitgeademde lucht is bezwangerd, van het ader-
lijk bloed, hetwelk de regter holligheid van het hart
naar de longen stuwt, af te leiden⁽ⁿ⁾. In later
tijden heeft men echter hier over getwist, of de
zuurstof, die bij de inademing wordt opgenomen,
alleen tot de vorming van koolstofzuur in de lucht-
[Seite 104] celletjes besteed wordt^(o), dan of het voor een ge-
deelte, met het slagaderlijk bloed vermengd, door
deszelfs vaatgestel wordt rond gevoerd. Voor welk
laatst gevoelen, behalve de verschijnselen van bei-
derlei bloed in het levend ligchaam^(p), vergele-
ken met de veranderingen die zij ondergaan, wan-
neer zij aan de werking van de reeds genoemde ver-
schillende soorten van lucht zijn blootgesteld (§ 13.),
nog eene menigte andere zeer gewigtige bewijzen
schijnen te pleiten^(q).

[Seite 105] § 151. De gedurige en levenslang aanhoudende
verandering van deze onderscheidene bestanddeelen,
die in den mensch, na de geboorte, door middel van
de ademhaling, welke wij tot hiertoe hebben nage-
vorscht, bewerkt wordt, geschied in de vrucht,
zoo als wij naderhand zien zullen, op eene geheel
andere wijze, en wel door middel van de zwangere
baarmoeder, met de daar aan vastgehegte moeder-
koek.

Na dat echter het kind geboren, en een op zich
zelf staand wezen geworden is, schijnen de opho-
ping van bloed in de groote slagader, door het slui-
ten der navelstreng slagaderen; zoo ook het gevaar
van verstikking, door gebrek aan verwisseling van
verkoolstofd tegen verzuurstofd bloed, tot hiertoe
door middel van de moederkoek bewerkt; voorts
het gevoel van de nieuwe vloeistof, waarin de vrucht,
tot hiertoe een waterdier, wordt overgebragt,
de geringere warmte graad, waaraan hij nu is bloot-
gesteld, en meer andere voor hem geheel nieuwe
prikkels, aanleiding te geven tot nieuwe ligchaams-
bewegingen, en wel voornamelijk tot de uitzetting
der borstholte en tegelijk tot de eerste inademing.

De longen nu door deze eerste ademhaling uitge-
zet zijnde, wordt voor het bloed, door dezelve,
eenen nieuwen weg gebaand, zoo dat het van de
navelstrengvaten terug gedreven en naar de borst
wordt henen geleid.

Daar ondertusschen de ingeademde lucht, door
de ontbinding zijner bestanddeelen, waar van wij
gesproken hebben, schadelijk en der longen tot last
[Seite 106] wordt, schrijf ik aan de eenvoudige geneeskrachten
der natuur de daarop volgende beweging toe, waar
door die vergiftige stiklucht wederom uitgeademd,
en tegen eene teug versche lucht verwisseld wordt.

Dit alles schijnt mij toe, vooral zoo men denkt
aan het groot gewigt der ademhaling ten opzigte
van den bloedomloop, reeds door de algemeen
bekende hookense proef^(r) bewezen, het be-
roemd vraagstuk van harvey^(s) beter op te
lossen^(t), dan dit door de meeste overige pogin-
gen der natuurkundigen geschiedt is^(u).

NEGENDE AFDEELING.
over de stem en de spraak.

[Seite 107]

§ 152. Wij hebben het voornaamste werk der
ademhaling beschreven, en zullen bij eene andere
gelegenheid opgeven, wat zij tot de vermenging van
de chijl met het bloed, en op meer andere wijzen tot
de geheele reeks van natuurlijke ligchaamswerkingen
toebrengt. Thans zullen wij hare overige nuttigheden
nagaan, en wel in de eerste plaats de stem^(v),
welke den mensch na de geboorte eigen is, en uit
de longen voort komt, zoo als dit reeds voor lang
door aristoteles is opgemerkt, daar hij zegt,
dat geene andere dieren dan die, welke door lon-
gen ademhalen, geluid geven. Door de stem ver-
staan wij namentlijk dat geluid, hetwelk door middel
der uitgeademde lucht in het strottenhoofd, een
allerkeurigst werktuig, dat op de luchtpijp even als
een kroonwerk op een pijlaar geplaatst is, gemaakt
wordt^(w).

§ 153. Dit werktuig bestaat namelijk uit veele,
in de gedaante van een doosje zaamvereenigde, kraak-
beentjes^(x), die, met een groot toestel spieren^(y)
[Seite 108] voorzien, zoo wel gezamentlijk, als naar de ver-
scheidenheid der stem, eenige derzelve in het bij-
zonder, in beweging kunnen gebragt worden.

§ 154. Het voornaamste van alle de deelen, die
ter vorming van de stem dienen, is intusschen de
strot- of stem-spleet, eene vrij naauwe opening van
de luchtpijp, waar aan de strotklep aan den voor-
kant, even als aangehangen, is vastgehegt. Het lijdt
toch geen twijfel dat de lucht, door de longen uitge-
dreven, geluid geeft, zoo dra zij op eene geschikte
wijze tegen de randen van deze spleet aanslaat.

§ 155. Men heeft echter daar over getwist, wel-
ke de veranderingen zijn, die in de stemspleet bij
de vorming der stem voorvallen? of zij namelijk
slechts beurtelings verwijd en vernaauwd wordt?
zoo als dit na galenus, het gevoelen was van
dodart; dan of veel eer van de spanning en ont-
spanning zijner banden de verscheidenheid der stem
afhangt, zoo als dit ferrein beweerde.

Deze laatste vergeleek dus dit voornaamste werk-
tuig van de stem met een snaren-, de eerste, meer
met de natuur overeenkomstig, met een blaasin-
strument^(z).

Wanneer men ondertusschen alles wel nagaat,
is het denkelijk, dat het strottenhoofd, bij de vorming
[Seite 109] van de stem, tweederlei soort van veranderingen
ondergaat; daar de veranderingen welke de banden,
vooral die, welke van het schildvormig naar het spleet-
makend kraakbeen loopen (en de stemsnaren zijn van
ferrein), in de stemspleet veroorzaken, en de
daar van afhangende wijziging van de boezems of
holligheden van het strottenhoofd, zeker zeer veel
toebrengen om de stem grof of scherper te ma-
ken^(a).

§ 156. Dat ondertusschen alle mogelijke beweeg-
baarheid der stemspleet, door de talrijke spieren,
die tot het strottenhoofd behooren, geregeld worden,
bewijst eene zeer aardige proef, waar door men,
met de terugkeerende of doolende zenuw af te bin-
den of door te snijden, de stem der dieren os zachter
kan maken, of geheel kan doen ophouden^(b).

[Seite 110] § 157. Het fluiten heeft de mensch met de zang vo-
gelen gemeen. Deze laatste bezitten hiertoe een dub-
beld, of om naauwkeuriger te spreken, en aan bei-
de einden der luchtpijp verdeeld strottenhoofd; de
mensch daarentegen, hoe zeer slechts een ongedeeld
strottenhoofd bezittende, heeft echter door de ver-
naauwing der lippen, zoo het mij voorkomt, deze
dieren leeren nabootsen^(c).

§ 158. De zang daarentegen; die uit de spraak
en de harmonische buiging van de stem is zaamge-
steld, zou ik zeggen den mensch alleen eigen, en
het grootste voorregt zijner stemwerktuigen te we-
zen. Het fluiten toch is den vogelen aangeboren;
het uitspreken van woorden kan zeer gemakkelijk
aan de vogelen, somwijlen zelfs aan honden geleerd
worden; slechts van een of twee papegaaijen vind
men opgeteekend, dat zij, hoewel niet dan met
veel moeite en onvolkomen het zingen hebben lee-
ren nabootsen, terwijl daarentegen, naar mijne ge-
dagte, geen volk zoo barbaardsch bestaat, bij wel-
de het zingen niet gemeen is^(d).

[Seite 111] § 159. De spraak is eene bijzondere wijziging van
de stem, bestaande in de vorming van letteren, bij
de uitademing der lucht, het zij door de mond of
door de neusgaten, voornamelijk door behulp van
de tong, derzelver plaatsing en aanbotsing tegen
de naburige deelen, hoofdzakelijk tegen het ge-
hemelte en de tanden en door middel van de ver-
schillende beweging der lippen^(e).

Hier uit blijkt het onderscheid tusschen stem en
spraak. De eerste toch wordt in het strottenhoofd
zelf gevormd; terwijl de laatste van de bijzondere
bewerktuiging der overige, door ons opgenoemde
organen, afhangt.

Daarentegen is de stem aan de redelooze dieren
met den mensch eigen, komt ook het pas gebo-
ren wicht toe, en ontbreekt niet geheel bij die on-
gelukkige kinderen, welke doof geboren zijn. De
spraak daarentegen volgt alleen de beschaving en
het gebruik der redelijke vermogens, en is dus niet
minder dan de rede zelve, als een bijzonder voor-
regt alleen den mensch boven alle overige dieren
[Seite 112] eigen. Het redeloos dier heeft genoeg aan de in-
geschapene drift, waar mede de natuur het toeruste,
maar de mensch, van deze en dergelijke middelen,
waar door hij zijn leven uit eigene krachten kon
onderhouden, ontbloot, wierd daarom het voor-
regt van rede en spraak gegeven, door middel van
welk hij, van den maatschappelijken band, waar toe
hij van natuure geschikt is, gebruik makende, in
staat is zijne denkbeelden door de spraakwerktuigen
als het ware te beschaven, aan andere mede te dee-
len en zijne begeerten te kennen te geven.

§ 160. Het werktuigelijke van de spraak en de
uitspraak der letteren^(f), is zoo ingewikkeld en
voor een groot gedeelte zoo duister, dat zelfs de
verdeeling en rangschikking der letteren in onder-
scheidene klasten^(g) aan geene geringe zwarighe-
den onderworpen is.

[Seite 113] Des niet te min schijnt de verdeeling van amman^(h)
vrij wel met de natuur overeentekomen. Hij
verdeeld namelijk de letters in I. klinkers, II.
halve klinkers en III. medeklinkers.

I. De klinkers⁽ⁱ⁾ verdeeld hij in a) eenvoudige
a, e, i, y, o, u.

en b) gemengde ä, ö, ü, der Duitschers.

Deze worden meestendeels door de eenvoudige
aanwending van de stem gevormt.

De halveklinkers en medeklinkers worden daaren-
tegen door het werktuig van de spraak wezen-
lijk gearticuleerd.

II. halve klinkers, deze zijn a) neusletters m,
n, ng, (n, voor de g eene duitsche uitspraak). Hier
van is m een lipneus letter; n, een tandneus letter
en ng een strotneus letter.

(b mondletter (of tongletters) te weten r, l,
waar van de eerste met eene trillende, de laatste
met eene meer onbewegelijke tong wordt uitge-
sproken.

III. Medeklinkers, deze verdeeld hij weder in a)
fluitende, (die op eenvolgend uitgesproken worden).
Hiertoe behooren h, ch, s, sch, f, v, ph. De
h is niets dan eene in de strot gevormde aspiratie;
g, ch zijn ware medeklinkers; f, sch, worden tus-
[Seite 114] schen de tanden gevormd; f, v, ph ontstaan door
de onderlip tegen de voorste boventanden aan te
zetten.

b) stotende, (welke niet dan bij eene terug gehou-
de of afgebroken uitademing, als het ware eensklaps
worden uitgestoten) van dezelve worden k, q, in
den strot gevormd; d, t, tegen de tanden; en b, p
in den omtrek der lippen.

en c) dubbelde (of zamengestelde) x, z.

§ 161. Eindelijk moeten wij nog met een woord
gewag maken, van eenige andere wijzigingen van
de menschelijke stem, waarvan sommige, zoo als
de hik, en hoest naauwelijks tot den gezonden
staat, waar toe de physiologie zich alleen uitstrekt,
behooren, doch met dit al den overigens gezonden
mensch ligt kunnen overkomen, en waarvan an-
dere, zoo als het lagchen en weenen, aan den
mensch in het bijzonder schijnen eigen te zijn.

§ 162. Vele derzelven zijn ook zeer naauw aan
elkander verwand, zoo dat de eene dikwerf in de
andere overgaat; ook geschieden de meeste op meer
dan eene wijze enz.

Over het algemeen is het lagchen, eene opvol-
ging van korte, als het ware afgebroken uitade-
mingen^(k).

[Seite 115] Het hoesten is eene rassche, geweldige, klinken
de uitademing, die op eene zware inademing
volgt^(l).

Het snurken is eene diepe, hoorbare, en door
de trillende beweging van het zachte verhemelte als
het ware bevende inademing, bij menschen die diep
en met eenen open mond slapen.

Het niezen, meestijds op eene prikkeling van het
slijmvlies der neus volgende, is eene noch heviger,
en bijna stuipachtige uitademing, die door eene
korte en sterke inademing wordt vooraf gegaan^(m).

De hik daarentegen, bestaat in eene geluidgeven-
de en zeer korte, doch even eens als het ware
stuipachtige inademing, die door eene ongewoone
aandoening van de krop der maag wordt opgewekt⁽ⁿ⁾.

Het weenen geschied door diepe inademingen,
welke terstond met langdurige, somwijlen afge-
broken inademingen afwisselen^(o).

Het zuchten bestaat in eene langzame en sterke
inademing, gaande de daar op volgende uitademing
somwijlen met een steenend geluid gepaard^(p).

Hiermede heeft het geeuwen de meeste overeen-
komst.

[Seite 116] komst^(q) het welk door eene langzame en langdurige
inademing, en eene diergelijke uitademing wordt te
weeg gebragt, terwijl tevens de mond wordt open-
gesperd, zoo dat de lucht door het verwijd keel-
gat in de buizen van eustachius doordringt.
Het geeuwen ontstaat bij eenen geringeren, tragen en
moeijelijk voortgaanden bloedomloop: bij voorbeeld
bij eene te sterk verminderde drukking van de lucht
op het dierlijk ligchaam, zoo als op zeer hooge
bergen enz. Het heeft ook vooral dit bijzondere,
dat het ligt navolging opwekt, waarvan de reden
voorzeker in de herinnering te zoeken is, van een
aangenaam gevoel, dat het geeuwen vergezelde.

---

TIENDE AFDEELING.
over de dierlijke warmte.

§ 163. De levende mensch heeft, met alle de andere
zoogdieren en vogelen, dit boven de overige dieren
voor, dat hunne natuurlijke ligchaamswarmte^(r)
de warmte van het medium waarin zij leven, verre
te boven gaat. Het is echter opmerkelijk, dat de
[Seite 117] mensch, hier in, voor de andere dieren uit de opge-
noemde klasse moet wijken, daar zij zich, in deze
streken, slechts tot 96° Fahr. bepaald, terwijl zij
bij andere zoogdieren, en nog meer bij de vogelen,
dien graad verre te boven gaat^(s).

§ 164. Deze graad van warmte is bij den mensch
zoo standvastig, gelijkmatig^(t) en aanhoudend,
dat zij, naar de verschillende gesteldheid van elk
mensch, slechts eene verscheidenheid van weinige
graden opleverd, hij moge dan ook aan de guur-
heid van de bevrozene luchtstreek, of aan de hitte
van eenen verzengden hemel zijn blootgesteld. Het
gevoelen van boerhave, dat de mensch in een
medium, waar van de hitte groter is dan zijne na-
tuurlijke dierlijke warmte, niet zoude kunnen leven,
[Seite 118] dit hebben, sints de schoone waarnemingen van den
beroemden reiziger en voormaligen governeur
van Georgie, h. ellis^(u), verscheiden in de
natuurkunde van den mensch ervaren mannen,
door opzettelijk daar toe genomene proeven^(v)
wederlegd^(w). Ja zelfs is het een groot voorregt
van den mensch, dat hij, aan geene hemelstreek
gebonden, den geheelen aardbodem kan bewoonen,
en zoo wel de koude van Hudsons-baaij, waar de
kwik van zelfs bevriest, of in Nava-Zembla, als
de brandende hitte aan den oever van den Senegal
verdragen kan.

§ 165. Omtrent den oorsprong van dat vuur,
[Seite 119] hetwelk ons, op zulk eene verwonderingswaardige
wijze, gelijkmatig en bestendig doorgloeiden ver-
warmt, prijst zich boven al, door hare eenvoudig-
heid en overeenkomst met de natuurverschijnselen,
die leer aan, volgens welke de longen voor het oor-
spronkelijk en voornaamst focus van deze ingeboren
warmte, de ontbinding der zuurstof van de damp-
kringslucht die wij inademen, (§ 148.) voor de
bron daarvan gehouden wordt.

§ 166. Daar namelijk, zoo als wij gezien heb-
ben, het verzuurd gedeelte van de ingeademde lucht,
waarschijnlijk in de celletjes van de longpijpen zoo
danig ontbonden wordt, dat deszelfs gtondstof,
de zuurstof, die te voren, door de vereeniging met
de gebondene warmtestof, eene luchtvormige ge-
daante had, zich nu van de warmtestof, waarmede
zij te voren vereenigd was, afscheid; zoo is het
ook waarschijnlijk, dat door deze ontbinding een
gedeelte der warmtestof in de longpijpen vrij
wordt, terwijl daarentegen het andere in het bloed
treed, het welk door de talrijke allerfijnste vaat-
netten der longen heen vloeit^(x).

§ 167. Voorts schijnt, vooral door die ver-
anderingen, welke het zoodanig verzuurstofde,
door middel van het groot slagader-stelsel door het
geheele ligchaam, met uitzondering der longen,
[Seite 120] verspreid bloed, moet ondergaan; te weten door
die verwonderlijke, reeds meermalen gedachte
verwisseling van het verzuurstofd beginsel met het
koolstoffige, op nieuw veel van de tot hier toe ge-
bondene warmtestof te worden vrijgelaten, en dit
verre weg het meeste bij te dragen, om deze dier-
lijke warmte verder op te wekken en te wijzigen^(y).

§ 168. Dat echter ook andere verrigtingen der
dierlijke huishouding, vooral de spijsvertering,
en de afscheiding der verschillende vochten uit het
bloed, veel tot de matiging der dierlijke warmte
toebrengen, is allerwaarschijnlijkst.

§ 169. Daar dit alles echter niet, dan door de
werkdadigheid der levenskrachten kan geschieden,
zoo is het gemakkelijk te begrijpen, welk een
groot aandeel ook die krachten, in het onderhou-
den der dierlijke warmte hebben moeten^(z).

[Seite 121] § 170. Immers is het zeer waarschijnlijk, dat van
de op velerlei wijze versterkte of verslapte levens-
dadigheid, de werking der kleinste vaatjes, en van
deze wederom niet weinig, de verwisseling der
in het ligchaam bevatte koolstof, tegen de aange-
voerde zuurstof afhangt.

De merkwaardige verschijnselen, dat namelijk de
dierlijke warmte, (wanneer wij haar door middel
van den thermometer onderzoeken, en niet naar
het onzeker gevoel bepalen,) over het geheel
genomen bijna standvastig aan zichzelve gelijk
blijft^(a), bij de hitte des zomers naauwelijks toe-
neemt, en bij de koude des winters naauwelijks
vermindert; ja waardoor het zelfs blijkt, dat de
warmte van het ligchaam vermeerdert, wanneer wij
[Seite 122] ons in koud water baden^(b), schijnen te bewij-
zen, dat naar mate van de verschillende warmte
van het medium, waarin wij ons bevinden, ook de
werking der kleine vaatjes verschild; zoo dat zij,
wanneer wij aan de koude zijn bloorgesteld, (waar
door waarschijnlijk hunne spankracht vermeerderd
wordt,) eene grootere hoeveelheid zuurstof met
koolstof verwisselen, en eene grootere warmte
verwekken; minder daarentegen, wanneer wij ons
in een verzwakkend en verslappend medium be-
vindende, deze vaatjes werkeloos blijven^(c).

§ 171. Met opzigt tot het vermogen der klei-
ne vaatjes, om de dierlijke warmte te wijzigen,
verdienen echter de huid waar door het ligchaam
omkleed wordt, en de binnenste oppervlakte van
het darmkanaal, boven alle de overige deelen van
het menschelijk ligchaam onze aandacht; daar bei-
de deze werktuigen, eensdeels door een groot toe-
stel van bloedvaten, een in dit opzigt aan dat der
longen gelijkend maaksel hebben, anderdeels door
een naauw en innig medegevoel^(d), met dezel-
[Seite 123] ve zamenstemmen, zoo zelfs, dat zij sommige wer-
kingen der longen, verligten en versterken, ja
eenigsints voor een tijd het gemis derzelven kun-
nen vergoeden; welk laatste eenige ziektekundige
waarnemingen van volwasschen menschen schijnen
te bevestigen, die men gezien heeft eene ge-
noegzaam volkomene vertering of ander aanmer-
kelijk gebrek der longen, eenigen tijd overleefd,
ja somwijlen zelfs de ademhaling lang ontbeerd
te hebben^(e).

§ 172. In het bijzonder komen met dit gevoelen,
omtrent de werking der kleine huidvaatjes, ter
verwekking en vermindering, of als het ware ge-
heele uitdoving der dierlijke warmte, overeen, eeni-
ge zoo wel natuur- als ziektekundige verschijnse-
len van deelen in het dierlijk ligchaam, die, met
opzigt tot hunne plaatselijke warmte, voor de
warmte van het overige des ligchaams wijken, of
dezelve overtreffen.

Zoo schijnt de koude snuit der honden, van
de eigendommelijke en plaatselijke werking der,
zich daar in bevindende kleine vaatjes, die anders
als in het overige ligchaam gewijzigd zijn; de bij-
zondere hitte daarentegen, welke bij teringachti-
[Seite 124] gen, dan de wangen, dan weder de handpalmen
doet gloeijen, insgelijks van eene plaatselijke, maar
ziekelijk vermeerderde werkzaamheid derzelven,
af te hangen. Op dat ik andere, hier te huis
hoorende, verschijnsels voorbij ga, bij voorb. het
gene men in de teeldeelen, bij de werking der
teeldrift, waarneemt, of de koude voeten, welke
zoo vele ziekelijke menschen hinderen, enz.

§ 173. Wat de inwendige oppervlakte van het
darmkanaal aangaat, dit is het eenig innerlijk
deel van het ligchaam, behalve de longen, waar-
toe de lucht eenen vrijen toegang heeft: en het be-
hoeft bijna geen bewijs, dat deze toegang in der
daad steeds open is, en wij eene groote hoeveel-
heid lucht inzwelgen^(f).

Deze ingezwolgen lucht wordt in de maag, en
darmen ontleed, zoo dat zij, in den geheel
gezonden mensch, niet lang als eene veerkrach-
tige vloeistof daarin blijft. Wij zien dit evenwel
gebeuren, wanneer de hoeveelheid dezer lucht
te groot is, of de reeds genoemde vaatjes door
verzwakking werkeloos geworden zijn.

Dit gevoelen stemt ten minste overeen met de
verbazende menigte bloedvaten. welke langs de
zoo uitgestrekte inwendige oppervlakte der dar-
men, die men gemeenlijk met de buitenste op-
pervlakte van het ligchaam gelijk stelt, verspreid zijn.

ELFDE AFDEELING.
over de huiduitwaseming.

[Seite 125]

§ 174. De werkingen der huid, waarmede het
ligchaam omkleed is, zijn zoo verschillende, dat
zij naauwelijks op eene voegzame wijze, in eene
en dezelfde afdeeling kunnen worden afgehan-
deld, en zij, zoo het schijnt, veel geschikter ieder
afzonderlijk onder die klassen van werkingen ge-
rangschikt worden, waartoe zij behooren.

Want, in de eerste plaats, is de huid het werk-
tuig des gevoels, waar van onder de dierlijke wer-
kingen zal gesproken worden.

Zij is voorts het werktuig der opslurping, en
behoort in dat opzigt tot het herstel der opslurpen-
de watervaten, waarvan bij de natuurlijke wer-
kingen gehandeld wordt.

Maar zij is ook nog de werkplaats der uitwa-
seming, en komt als zoodanig in vele opzigten
overeen met de ademhaling, waarom zij, zoo het
ons voorkwam, hier ter plaatse geschikt kan wor-
den afgehandeld.

§ 175. De huid kan men een driedubbeld vlies
noemen, bestaande uit het eigenlijk gezegd vel,
uit de opperhuid, en uit het tusschen beiden in-
leggend networmig vlies van Malpigh. Ieder dezer
vliezen zullen wij afzonderlijk beschouwen.

§ 176. De opperhuid^(g) is het buitenste bekleed-
[Seite 126] sel van het ligchaam; het laat zich op sommige plaat-
sen in verschillende lagen scheiden^(h), en is aan
de dampkringslucht blootgesteld, wier onmiddelijke
aanraking in een gezond mensch bijna geene an-
dere deelen, met uitzondering van het verglaas
der tanden, zonder nadeelige gevolgen kunnen ver-
dragen. Hierom zijn dan ook alle inwendige hol-
ligheden en buizen, die door hunne openingen,
met de uitwendige oppervlakte van het ligchaam,
zulk eene gemeenschap hebben, dat zij toegang
verleenen aan de buiten lucht, en wel inzonderheid
de ademhalings wegen en de geheele darmbuis, even
als de tong, de inwendige oppervlakte der wangen,
de keel, de werkplaats van de reuk, met een
teeder epithelium, een vervolg van de opperhuid,
bekleed⁽ⁱ⁾.

§ 177. Het weefsel der opperhuid is aller een-
voudigst, van vaten en zenuwen, zelfs van een
eigenlijk gezegd slijmweefsel ontbloot, en hier door
[Seite 127] over het geheel weinig bewerktuigd, hoewel zeer
eigenaardig^(k), en naar evenredigheid van hare
[Seite 128] halfdoorschijnende dunheid, uiterst taai, zoo dat
zij de verettering, weeking en ander soort van be-
derf, het langste wederstaat, terwijl zij van alle
de gelijkslachtige deelen van het dierlijk ligchaam,
het gemakkelijkste herboren wordt.

§ 178. Over het geheel is zij een in alle op-
zigten bijzonder en eigenaardig vlies, eenigsints
naar eene hoornachtige plaat gelijkende, die aan het
daaronder leggend vel, door middel van het slijm,
waarvan wij straks spreken zullen, en tevens door
ontelbare zeer fijne vezeltjes is vastgehecht^(l).

De porien echter, zoo als leeuwenhoek in haar
waande te vinden, zijn niet aanwezig; zij laat ech-
ter de warmte- kool- en waterstof, de olieachti-
ge en andere vloeistoffen, waar van deze de onmid-
delijke bestanddeelen zijn, gemakkelijk door.

§ 179. Derzelver gewigt in de huishouding der
bewerktuigde ligchamen, bewijst reeds de alge-
meenheid, waarmede zij door derzelver beide rij-
ken verspreid is, en dat men haar in de teedere
vrucht, ten minsten met de derde maand na de
bezwangering reeds duidelijk zien kan.

§ 180. Aan den binnenkant is de opperhuid,
met een slijmachtig vliesje besmeerd, dat naar het
[Seite 129] gevoelen van deszelfs uitvinder, het netvlies van
malpighi genoemd is, en geschikt schijnt om
de opperhuid vaster met de huid te verbin-
den^(m).

Het heeft het voorkomen van een ligt oplosbaar
slijm, en kan bij de Negers, waar het dikker is,
hier en daar zoo wel van de opperhuid, als van
de huid, in de vorm van een waar vlies, afge-
scheiden worden⁽ⁿ⁾.

§ 181. Het vormt de voornaamste zitplaats van's
menschen kleur. Alle hebben eene blanke huid,
en genoegzaam alle eene witachtige halfdoorschij-
nende opperhuid, welke alleen bij de Negers eenig-
zins donkerder en grijsachtig is. Het slijmachtig
[Seite 130] netvlies daarentegen, is bij den geboren mensch,
naar gelang der jaren, der levenswijze, en vooral
der luchtstreek, verschillend.

Zoo dat uit de vijf verscheidene menschenrassen,
waarin men, naar mijne gedachten, het menschelijk
geslacht het natuurlijkst verdeeld; bij de eerste, die
men de caucasische noemen kan, en alle de Eu-
ropeanen (behalve de Laplanders en de volken van
den Finnieschen stam) voorts de westelijke Asiëers,
en eindelijk de bewoners van het noordelijk gedeelte
van Africa bevat, de opperhuid meer of min wit is.

De tweede verscheidenheid, de mongolie-
sche; tot welke de overige Asiërs, (behalve de
Maleijers aan gene zijde van den Ganges) benevens
de Fin- en Laplanders, die het ijskoude gedeelte
van Europa bewonen, en de Eskimoos, een volk
dat over Noord-America, wijd en zijd verspreid is,
behooren, heeft eene vale geelachtige kleur.

Bij de derde verscheidenheid, welke de etio-
piesche genaamd wordt, en alle de overige Afri-
kanen, behalve de Noordelijke, bevat,^(o) is zij
donker bruin roetkleurig.

De vierde of americaansche verscheiden-
heid, waarin, behalve de Eskimoos, alle Ame-
[Seite 131] rikanen begrepen worden, is koper-, of donker-
oranje-, eenigsins ijzerkleurig.

De vijfde, of maleitsche; onder welke alle
de Zuidzee bewoners, benevens die van de Philip-
sche en Sunda Eilanden, en van het schiereiland
Malacca begrepen worden, is zij min of meer bruin;
tusschen de kleur in van versch maghoniehout en
kruidnagelen of kastanjes.

Ik zal intusschen naauwelijks behoeven aantemer-
ken, dat alle deze bijzondere verscheidenheden van
kleur, niet minder, dan alle andere, waar door
menschen van menschen, en volk van volk ver-
schillen, zoo zeer in een loopen, de eene in de
andere zoo langzaam overgaan, dat alle verdelingen
en rangschikkingen hieromtrend geheel willekeurig
zijn.

§ 182. Indien ik mij niet geheel bedriege, is de
naaste oorzaak der verschillende kleur van het slijm-
achtig netvlies van malpighi, in de verschil-
lende hoeveelheid van de koolstof te zoeken, welke
met de waterstof door de huid wordt uitgescheiden.
Deze koolstof is bij gekleurde menschen in eene
grootere hoeveelheid aanwezig, en neergeploft blijft
zij in het slijm onder de opperhuid^(p).

[Seite 132] § 183. De huid zelve, welke door het slijinvlies
en opperhuid bedekt wordt, is een vlies, dat het
geheele ligchaam omgeeft, als het ware insluit, en
deszelfs uitwendige oppervlakte uitmaakt. Zij is
zeer taai, rekbaar, en van verschillende dikte. Over
het geheel genomen, bestaat de huid uit een zeer
digt op een gepakt, en in een gewerkt celwijs weef-
sel, voornamelijk aan deszelfs uitwendige zijde;
aan de inwendige is dezelve meer ijl. Hier bevat
zij meest het gewone vet, uitgezonderd aan eenige
weinige deelen van het lichaam.

§ 184. Behalve de zenuwen en opslurpende vaat-
jes, (waar van nader) is de huid met een ontelbaar
getal bloedvaatjes vervuld, welke tot haer buitenste
oppervlakte doordringen, en dezelve, zoo als wel-
geslaagde opspuitingen geleerd hebben, als met
digte malien van allerfijnst weefsel bedekken.

[Seite 133] § 185. Voorts is zij aan alle kanten bezaaid met
eene groote menigte vetblaasjes, welke haar met
een zeer dunne heldere, moeielijk opdrogende^(q)
olie bestrijken^(r), welke olie niet verward moet
worden met het gewone zweet, noch met dat zweet,
dat een bokkenstank heeft, en slechts bepaalde lig-
chaamsdeelen besmet.

§ 186. Eindelijk is bijna de geheele huid met al-
lerhande soort van haar^(s) bezet, vooral met klei-
ne, eenigzins wolachtige haartjes, waarvan buiten
de oogleden, de roede, de handpalmen, en het
hol van den voet bijna geen deel beroofd is: en
op verscheidene plaatsen van het ligchaam met langer
haar, dat tot bijzondere einden bestemd is, te we-
ten het hoofdhaar, de wenkbrauwen, de ooghaar-
tjes, de haren in de neusgaten, de knevels, de
baard, en de haren onder de oksels en aan de
schaamsdeelen.

§ 187. In het algemeen is de mensch minder
harig, dan de meeste overige viervoetige zoogdie-
[Seite 134] ren, want om van die volken te zwijgen, wel-
ke zich nu noch den baard of de haren aan andere
lichaamsdeelen zorgvuldig uittrekken, zijn er an-
dere, welke reeds uit hunnen aard ongebaard
schijnen te zijn, gelijk zulks van de Tungusen, en
Bureten bekend is. Van den anderen kant, lezen
wij bij zeer geloofwaardige reisbeschrijvers, dat
de inwoners van sommige Eilanden der Stille, en
Indiesche Zeeën, buitengemeen harig zijn^(t).

§ 188. Niet minder is de verscheidenheid in
lengte, buigzaamheid, gekroesdheid en kleur der
haren, welke bij de te voren reeds genoemde
menschenrassen standvastig plaats heeft. – De
volken van de Caucafiesche rassen, hebben ligt
kastanjebruin haar, dat, of in het blonde, of in
het zwarte overgaat. Bij de Mongoolsche en Ame-
ricaansche rassen, is het zwart, borstelig, regt-
standig en dun. De Maleijers hebben het ook zwart,
maar zachter, gekruld, zwaar en dik. Dat der
Ethiopiërs eindelijk is zwart en gekroesd. Behalve
dit, is het haar bij ieder mensch in het bijzonder,
vooral bij menschen van de Caucafiesche rassen zeer
verschillend, vooral ten opzichte van het tempera-
ment, daar het blijkt dat het in eene zeer naauwe
betrekking staat met de kleur, dikte, gekroesdheid,
[Seite 135] enz.^(u), even als er eene zonderlinge overeen-
komst bestaat tusschen de kleur der haren en die
van het regenboogvlies van het oog.

§ 189. De haren hebben voorts in sommige lig-
chaamsdeelen eene bepaalde rigting, zij zijn krul-
lend op de kruin, loopen aan de schaamdeelen op-
waarts, op den buitenkant van den arm in eene
tegengestelde rigting naar den elleboog, van den
schouder namelijk nederwaarts, en van de hand
opwaarts, schier zoo als dit bij sommige men-
schen gelijkende aapsoorten, gelijk bij den Orang-
Outang, en den Jocko^(v) plaats heeft, om nu nog
niet eens van de wenkbrauwen en ooghaartjes te
spreken.

§ 190. De haren nemen hunne oorsprong aan de
binnenzijde van de huid, welke vol vet is. Zij zijn
nog al vast in bolletjes ingeplant^(w), die uit een
[Seite 136] dubbeld bekleedsel^(x) bestaan, uit een uitwendig
dat vaatrijk en eirond van gedaante, uit een inwen-
dig, dat rollend is, een verlengsel van de opperhuid
schijnt te wezen^(y), en tevens het bekleedsel is van
die veerkrachtige draadjes, waaruit elk haar is zamen-
gesteld, en waarvan het er van vijf tot tien bevat.

§ 191. Altijd zijn de haren door een olieachtigen
wasem smeerig, en genoegzaam onvergankelijk.
Van alle de deelen des menschelijken ligchaams,
schijnen zij ook de meeste electriciteit te bezitten.
Zij worden zeer ligt gevoed, en komen, wanneer
zij uitgevallen zijn, gemakkelijk wederom voort,
zo de huid zelve niet tevens ziekelijk is aangedaan.

§ 192. Alle deze bekleedselen van het lichaam,
behooren, behalve tot andere voordeelen, waarvan
wij in de vorige afdeeling gesproken hebben, tot
de uitscheidende werktuigen van het lichaam, door
welke alles en datgene, wat bij langer verwijl scha-
delijk zou kunnen worden, uit de vochten uitge-
dreven en buiten werking gebragt wordt^(z).

Daarvan leveren de smetstoffen een bewijs op,
welke bij wijze van uitslag zich daar neerzetten:
toont de reuk aan, welke de huid van menschen
[Seite 137] verspreidt, die knoflook, of moschus, of andere
diergelijke dingen hebben gebruikt, en zien wij
tevens in het zweet, en meer andere verschijnse-
len van dien aard^(*).

§ 193. Voornamelijk wasemt de huidt eene lucht-
vormige vloeistof uit, welke de sangtoriaansche
wasem genoemd wordt^(a), na den schranderen
man, die deszelfs waarde het eerst heeft trachten
te bepalen. Deze lucht is vrij gelijk aan die, wel-
ke wij bij het uitademen opgeven^(b).

Zij is toch mede meest met kool-stik, en wa-
terstof in verschillende hoeveelheid, bezwangerd,
ploft de kalk uit het kalkwater neer, geeft aan de
vlam geen voedfel, en is ongeschikt voor de adem-
haling, enz.^(c).

§ 194. Het zweet, dat in een gezond en stil-
zittend ligchaam, niet dan bij eene grootere hitte,
[Seite 138] als zoodanig, van zelfs te voorschijn komt, schijnt
niet anders te wezen, dan het gedeelte waterstof
van den sangtoriaansche wasem, dat door ver-
eeniging met de zuurstof van de dampkringslucht
van eene veerkrachtige vloeistof, in een vocht
veranderd is; terwijl tevens die wasem door de ver-
snelde en vermeerderde werking van de huid vaatjes,
in eene te groote hoeveelheid wordt uitgeloosd.

§ 195. Ook schijnt van de eigenaardige wijziging
van dezelfde waterstof, door hare verbinding met
andere grondstoffen, en bestanddeelen, de aange-
borene en hun alleen eigen reuk aftehangen,
welke sommige menschen, en geheele volken, zoo
wel bij eene gewone uitwaseming, als wanneer zij
zweeten, van zich geven^(d).

§ 196. Ook schijnt van de eigenaardige wijziging-
welke de uitwendige bekleedselen doorlaten: (en-
in den volwassen menssch van eene behoorlij-
ke grootte, bijkans met 15 vierkante voeten gelijk
staat), hoezeer zij nooit juist berekend kan wor-
den, moet waarschijnlijk op bijkans twee ponden
daags gesteld, maar kan bijna met geene
mogelijkheid juist berekend worden. Dat dezelve
echter aanmerkelijk is, toonen ons, behalve an-
dere bewijsgronden, ook de weegschalen aan,
welke van de tijden van sangtorius^(e) af, zijn
uitgevonden.

TWAALFDE AFDEELING.
over de werkingen van het zenuw-
gestel, in het gemeen.

[Seite 139]

§ 197. En hiermede zijn wij tot de tweede klas-
se der werkingen van het menschelijk ligchaam ge-
komen, welke de dierlijke werkingen bevat (§ 83.
II). Het is door middel van dezelve, dat het lig-
chaam zijne betrekkingen met, de zielsvermogens
onderhoudt: en daar zij, zoo als van zelfs, spreekt,
alleen de dierlijke bewerktuigde ligchamen eigen
zijn, en tevens eene uitgestrekter heerschappij
over het dierenrijk, dan de levenswerkingen,
hebben, voeren zij, zoo het schijnt, dezen naam
met eenig regt^(f).

§ 198. De werktuigen, welke deze werkingen
voornamelijk verrigten, zijn de groote en kleine
hersenen, met het daar aan hangend ruggemerg,
[Seite 140] en de zenuwen, welke zoo wel uit de hersenen,
als uit het ruggemerg voortkomen. Alle deze
werktuigen, kunnen gevoegelijk tot twee klassen
gebragt worden, tot het sensorium, en tot de ze-
nuwen. – Door het eerste verstaan wij alles, wat
buiten de zenuwen, en de deelen, die onmidde-
lijk tot derzelver oorsprong behooren, in het zenuw-
gestel nog overig is, en meer bepaalt tot den
band behoort, die de werkingen der zenuwen,
met het voortreffelijker deel van ons bestaan, met
de zielsvermogens namelijk, vereenigt.

§ 199. Op deze verdeeling is eene fraaije waar-
neming van den beroemden soemmering, ge-
grond^(g). Deze heeft opgemerkt, dat de be-
trekkelijke hoeveelheid van beiderlei werktuigen
met de zielsvermogens in deze betrekking staat,
dat, hoe dunder de zenuwen der dieren, ten op-
zigten van die deelen zijn, die wij onder het sen-
sorium begrijpen, dezelve zoo veel te meer in
voortreffelijkheid van zielsvermogens uitmunten:
en dat men ten dezen opzigte zeggen kan, dat de
mensch de grootste hersens heeft; indien men
derzelver hoeveelheid met de teêrheid der zenu-
[Seite 141] wen, welke er uit voortkomen, maar niet indien
men hunne zwaarte met het gewigt des ganschen
ligchaams vergelijkt.

§ 200. De hersenen^(h) zelve zijn, behalve door
het bekkeneel, door een driebubbeld bekleedsel
bedekt, door het harde, en het zachte hersen-
vlies, en het spinnewebsvlies, dat tusschen deze
beiden in ligt.

§ 201. Het harde harsenvlies⁽ⁱ⁾, bekleedt, even
als een beenvlies, de inwendige oppervlakte van
het bekkeneel, en spreidt zich in verscheidene
verlengsels uit: in het sikkelvormig, waar door de
twee halfronden der hersenen, en tevens de klei-
ne hersenen verdeeld worden, en in het tentvor-
mig^(k), dat de achterste kwabben der hersenen
[Seite 142] ondersteunt, en derzelver drukking op de kleine
hersenen voorkomt.

Voorts bevat het in zijne verscheidene verdub-
belingen de aderlijke boezems^(l), stevigt dezelve,
en voorkomt hunne drukking op de hersenen. Het
is door deze boezems, dat het bloed uit de her-
senen naar het hart te rug vloeit, wiens hoeveel-
heid en evenredigheid, tot die van de geheele
bloed massa, zoo als zinn zeer juist aangemerkt
heeft, de Natuurkundigen te ruim genomen heb-
ben.

§ 202. Het naaste op het harde hersenvlies volgt
het spinnewebs vlies, wegens des zelfs teerheid dus
genaamd, maar welks nuttigheid thans nog onze-
[Seite 143] ker is. Het is ontbloot van bloedvaten, (§ 5)
en dringt tot de groeven cu voren, die de her-
senen verdeelen, niet meer in, dan het harde her-
senvlies zelf, maar bedekt even als dit, alleen
hunne oppervlakte.

§ 203. Anders is het gelegen met het zachte, of
dunne, hersenvlies, dat den bast der hersenen overal
zeer naauw omvat^(m), zoo dat de ontelbare bloed-
vaatjes, waar mede het geteekend is, door on-
eindige takjes in die bastachtige zelfstandigheid
dringen, en dezelve, om dus te spreken, door-
boren. Van daar, dat het dunne hersenvlies, van
de hersenen afgescheurd zijnde, zoo glad als het zich
uitwendig vertoont, daarentegen inwendig harig
is, en naar de worteltjes gelijkt, waarmede de
mosplanten aan het slijk zijn vastgehecht⁽ⁿ⁾.

§ 204. De hersenen, zoo wel de groote als de
kleine, bestaan uit velerhande deelen, welke van
een verschillend weefsel, en van eene onderschei-
dene gedaante zijn^(o), doch wier nut tot nu toe
[Seite 144] meestal onbekend is. Deze deelen worden voor-
namelijk van elkander gescheiden door de vier zoo
genoemde holligheden der hersenen^(q), waarvan
de voorste, en de vierde, de vaatryke vlechten
(plexus chorioïdei) bevatten, wier werking mede
niet is uitgemaakt^(r).

§ 205. Alle de deelen der groote en kleine her-
senen, bestaan uit tweeërlei zelfstandigheid. De
eerste is de graauwe, of aschkleurige, die men
ook de uitwendige, of den bast der hersenen
noemt, schoon zij overal de buitenste oppervlakte
niet uitmaakt. De tweede is helder wit, blank
van kleur, en heet de mergachtige zelfstandig-
heid.

Tusschen deze beide ligt, volgens de waarne-
[Seite 145] migen van soemmering^(s), nog eene derde van
eene vuile witte kleur, het meest in den zoo genaam-
den boom des levens in de kleine, en in de achterste
kwabben der groote hersenen te bemerken.

§ 206. De graauwe zelfstandigheid^(t), neemt
ten opzigte der mergachtige, in evenredigheid af,
met het klimmen der jaren; want bij de kinde-
ren is zij in grootere hoeveelheid, dan bij volwas-
senen. Zij bestaat bijna geheel en al uit een on-
eindig zamenweefsel van vaatjes, zoo wel bloed-
vaatjes, als kleinder ongekleurde vaten (§. 92).
Een gering gedeelte van deze vaatjes, dringt^(u)
tot in de mergachtige zelfstandigheid. Deze schijnt
behalve uit de genoemde vaatjes, en een zeer dun
celwijs-weefsel, uit een parenchijma te bestaan,
dat genoegzaam papachtig is, en waarin het ge-
wapend oog tot nog toe geen standvastig en be-
[Seite 146] paald maaksel heeft kunnen ontdekken^(v), en
het geen de scheikundige ontleding geleerd heeft,
eene eigenaardige zelfstandigheid te zijn, met eiwit
eenigermate te vergelijken, en rijk aan koolstof^(w).

§ 207. De hersenen zijn in eene gedurige, doch
zachte beweging^(x), welke met de ademhaling
in dit verband staat, dat, als de longen door de uita-
deming worden zamengedrukt, de hersenen een wei-
nig worden opgeheven, en wederom dalen, wanneer
bij de inademing de borstholte zieh uitzet^(y).

[Seite 147] § 208. Het ruggemerg^(z), is het verlengsel van
de hersenen, hetzij nu dat men aannemen wil dat
[Seite 148] het daaruit als uit deszelfs bol ontspringt, of te-
genovergesteld daarin eindigt, of als het ware uit
vloeit^(*). Hetzelve is in den buigzamen koker, dien
de ruggewervelen vormen, besloten, door dezelfde
vliezen, als de hersenen omkleed, en mede uit
tweeërlei zelfstandigheid gevormd, echter zoo,
dat de graauwe, hier de inwendige, door de wit-
te wordt omgeven.

§ 209. En het is uit deze dubbele bron, uit de
groote en kleine hersenen, en uit het ruggemerg, dat
de zenuwen^(a), voor het grootste gedeelte ontsprui-
ten, gedeeltelijk veel eer met dezelve fchijnen zamen te
hangen. Het zijn meer of min witte, en meer of min
zachte draden, voornamelijk uit celvormige buisjes
bestaande, die het zenuwmerg bevatten^(b), en die
door genoegzaam alle de overige zachte deelen van
het menschelijk ligchaam verdeeld worden.

§ 210. Het is toch nu, na de ontelbare proeven
[Seite 149] van haller^(c), en andere zeer naauwkeurige
waarnemers, uitgemaakt zeker, dat er meer dan
eene soort van gelijksoortige deelen onzes lig-
chaams is, waarin noch het ontleedkundig mes,
en een oog, dat zich voor bedrog waarde, eenig
wezenlijk spoor van zenuwen, noch heelkundige
waarnemingen^(d), en ontledingen van levende
[Seite 150] dieren, schoon ze door eene geoefende hand me-
nigmaal herhaald wierden^(e), ooit eenig gevoel
hebben kunnen bespeuren.

[Seite 151] Hiertoe behooren, behalve het eenvoudig eel-
wijsweefsel, de opperhuid met het slijmvlies van
malpighi, de haren, en nagels: voorts de kraak-
beenen, en de beenen zelve met het beenvlies,
en beenmerg, de pezen, peesaardige vliezen en
banden, de meeste uitgestrekte inwendige vliezen,
gelijk het harde hersen- en spinnewebsvlies; het
borstvlies, met de borstmiddenschotten, en het
hartezakje: het buiksvlies, maar ook het hoorn-
achtigvlies van het oog, ook de meeste deelen
van het watervaatgestel, voornamelijk de ductus
thoracicus, en eindelijk de nageboorte met den
navelstreng.

§ 211. De eerste oorsprong der meeste zenuwen
uit de hersenen, is tot nog toe de scherpte van
mes, en oog ontdoken, ja zelfs is het nog niet
beslist, of de zenuwen van elke zijde des ligchaams,
uit dezelfde, of uit de tegenovergestelde zijde der
hersenen ontspringen^(f)? Voor de laatste mee-
ning, schijnen zoo wel verschijnsels in den zieken
[Seite 152] toestand^(g), als in het ruggemerg, en de vereeni-
ging der gezigtszenuwen, de overkruising zelve der
vezelen te pleiten^(h).

§ 212. In deszelfs loop wordt het zenuwmerg
door een verlengsel van het dunne hersenvlies ver-
gezeld⁽ⁱ⁾, zoo dat het daardoor een bekldeedsel ont-
vangt, dat met fijne vaatjes voorzien is^(k). Maar
zoodra de zenuwen uit de hersenen, of het rugge-
merg te voorschijn treden, vertoonen zij eene zon-
derlinge gedaante, waardoor zij bijna van alle ove-
rige gelijksoortige ligchaamsdeelen kunnen onder-
scheiden worden. Zij hebben, namelijk dwarsche,
min of meer schuinschhoekige plooijen, die reeds
voor lang door p. p. molinelli dus benaamd
zijn^(l). Hij vergeleek dezelve niet ten onregte
[Seite 153] met de kringen der aardwormen, en de ringen van
de luchtpijp.

§ 213. Hier en daar vormen de zenuwen, voor-
namelijk die van een' bijzonderen rang, gelijk de
tusschenribbige^(m), zoogenaamde zenuwknopen,
welke van een zeer ineengewerkt weeffel, en van
eene aschgraauwe, naar het rode zwemende kleur
zijn, maar wier werking nog niet bepaald is⁽ⁿ⁾.
Meer dan eenig ander, behaagt ons echter het ge-
voelen van zinn^(o), die van oordeel was, dat
zij tot eene naauwere vereeniging, en ineenweving
dier verscheidene zenuwdraadjes dienen, die van
verscheidene kanten, in die zenuwknopen^(p) bij
een komen, zoo dat ieder zenuwdraadjen, dat we-
[Seite 154] derom uit een' zenuwknoop voortspruit, uit alle die
draadjes bestaat, welke daarin waren uitgelopen.

Iets dergelijks schijnt er ten opzigte der zenuw-
vlechten plaats te hebben, uit een' diergelijken za-
menloop, en netsgewijze ineenvloeijing van ver-
schillende zenuwen, en uit een diergelijke zamen-
weefsel van zenuwdraadjes ontstaande, waarin de
zenuwen, bij zulke vereenigingen, gesplitst worden.

§ 214. De tusschenribbige of groote medelij-
dende zenuw is, boven de overige zenuwen, van
een aanzienlijk toestel van beide soort van werk-
tuigen, van zenuwknopen namelijk, zoo wel als ze-
nuwvlechten voorzien, van welke deze in het alge-
meen met kleine en tedere draden met het overige
zenuwgestel zamenhangende, als het ware eene
eigendommelijke en bijzondere zamenstelling schijnt
daartestellen, bij uitsluiting tot die verrigtingen be-
stemd, welke gewoonlijk onwillekeurige genoemd
worden; waarom dan ook bichat dit zelfde stel-
sel, als bestuurder van het bewerktuigd leven, zoo
als hij dit noemde, van het overige onderscheid, dat
tot regeling van het zoogenoemd dierlijk leven ver-
strekt.^(q).

§ 215. Even als de eerste oorsprong der zenu-
wen, zoo liggen ook de punten, waarin hunne ui-
terste takjes ten laatste uitloopen, in het duistere
verborgen. Want, wanneer men die weinige ze-
[Seite 155] nuwen uitzondert, die in een mergachtig vlies uit-
loopen, gelijk de gezigtszenuwen in het netvlies van
het oog, de zachte zenuw van het zevende paar,
in den zenuwband, die tusschen de spirale schilfer-
tjes van de wenteltrap in het oor loopen: wanneer
men deze en diergelijke uitzondert, dan onttrekken
de overigen, die tot in de ingewanden, de spieren
en het vel doordringen, zich eindelijk aan het oog
van den onderzoeker; daar zij zich geheel met het
bijzonder parenchijma dier deelen vermengen, en
als het ware in eene pap wegvloeijen.

§ 216. Het is uit de tot hiertoe opgenoemde dee-
len, uit het gewaarwordingswerktuig (sensorium),
en de zenuwen, welke daar van daan, bijna door
het geheele zamenstel des ligchaam verdeeld wor-
den, dat het zenuwgestel bestaat, als het ware
het middel daarstellende, waardoor de onderlinge
gemeenschap tusschen ziel en ligchaam, zoo lang
het leven duurt, wordt onderhouden.

§ 217. Dat de ziel het naaste met de hersenen
zelven als de stoffelijke voorwaarde van de psychische
verschijnselen, verbonden is, leert ons boven alles
onze eigene overtuiging, zoo wel als de ziekten der
ziel welke op ongeregelde aandoeningen der herse-
nen volgen; behalve dat er nog andere bewijzen,
zoo als de naaste vereeniging van de zinwerktui-
gen met dezelven, daarvoor pleiten.

§ 218. Ja zelfs zijn sommige Natuurkundigen
door die zonderlinge gedaante en plaatsing van ee-
nige deelen der hersenen, en ook door ziektekun-
dige waarnemingen aangespoord geworden, om het
[Seite 156] een of ander dezer deelen, voor de eigenlijke zit-
plaats en, om dus te spreken, voor den troon der
ziel te houden. Deze zitplaats, hebben sommigen
gesteld in de pijnappelklier^(r), anderen, in het
celachtig^(s) ligchaam, weer anderen, in de ge-
streepte ligchamen, eenigen ook in het vocht, dat
in de hersenholligheden, de eerste uitspruitsels van
eenige zenuwen bespoelt.

§ 219. Men moet evenwel niet meenen, dat alle
werkingskracht van het zenuwgestel alleen van de
hersenen afhangt, want ook het ruggemerg, en
de zenuwen zelve, hebben zekerlijk mede krachten,
die hun eigen zijn, en zijn daar door in staat om
de spieren in beweging te brengen. Derzelver vaat-
rijke rok, (§ 212.) schijnt tot onderhouding en ver-
sterking dier eigendommelijke krachten te verstrek-
[Seite 157] ken. Deze krachten zijn echter bij den mensch ge-
ringer, en daarentegen de af hankelijkheid der ze-
nuwen van de herfenen bij hem grooter, dan bij
anderen, voornamelijk bij koudbloedige dieren.

§ 220. In het algemeen blijkt het van hoe grooten
invloed het zenuwgestel is op schier alle de verrig-
tingen der dierlijke huishouding, op de beweging
van het hart^(t), de ademhaling^(u), de dierlijke
warmte, (§ 169. n. *) de spijsvertering, de voe-
ding^(v), enz. Deszelfs werk is voornamelijk twee-
ledig. Voor eerst, moet het eenige andere deelen,
en wel vooral de spieren, die aan het gebied van
den wil onderworpen zijn, in beweging brengen,
waarover wij elders breder spreken zullen. De ze-
nuwen dienen ten tweeden, als werktuigen van het
gevoel, en moeten de bemerkbare indrukken, die
het ligchaam aandoen, naar de hersenen overbren-
gen, om daar eene gewaarwording te doen ontstaan,
of door het medegevoel (§ 56.) tot eene bepaalde
terugwerking gelegenheid te geven, enz.

§ 221. Dat dit het werk van het zenuwgestel is,
schijnen genomen proeven en waarnemingen bui-
[Seite 158] ten allen twijfel te stellen. Maar om nu ook de
wijze te verklaren, waarop die werktuigen de ge-
noemde werkingen doen, heeft vrij wat meer ar-
beids in.

§ 222. Over het geheel kunnen de verschillende
gevoelens, die hier over zijn, tot twee hoosdklas-
sen gebragt worden. Onder de eerste behooren die,
welke eene beweging, of slingering der zenuwen
stellen. Onder de laatste zijner, die dezelve van de
beweging eener vloeistof afleiden. Echter twisten
dezen weder over den aard dezer vloeistof. Som-
migen stellen dierlijke geesten, die in vaatjes be-
wogen worden^(w) anderen eene stof, die met het
vuur, met het licht, met zekeren aether, met de
zuurstof, met de electrieke, of magnetische stof
overeenkomt enz.

§ 223. Alhoewel ik mij nu niet gaarne voor een
van beide deze gevoelens zou willen verklaren; zij
het mij echter gegund aan te merken, dat de gron-
den, waar mede de voorstanders der eene veronder-
stelling, die van de anderen hebben getracht te be-
strijden, mij even zoo ruw zijn voorgekomen, als
die slingeringen der zenuwen, of die vloeistof, die
er in vervat is, fijn dienen te wezen, indien een
van beiden plaats zal hebben.

§ 224. Zelfs schijnen beide gevoelens, indien ik
mij niet geheel bedriege, zeer wel zamen te kunnen
[Seite 159] bestaan. Ik bedoele eene soort van zenuwvocht,
dat door middel van prikkels, die er op werken,
bewogen, en tot slingeringen gedrongen wordt.

§ 225. Immers komt het mij voor, dat het maak-
sel der hersenen, dat vrij wel met dat van andere
afscheidingwerktuigen overeenkomt, voor het be-
staan van zulk een zenuwvocht in de zenuwen,
spreekt^(x). En dat er daarom juist geene buisjes
en kanalen, om zulk eene vloeistof door de zenu-
wen te verdeelen, even min als in eenig ander filtrum
nodig zijn, is iets dat van zelfs blijkt.

Aan dit gevoelen wordt niet weinig kracht bijge-
zet, door die belangrijke overeenkomst tusschen de
werking der zenuwen en die verschijnselen voorko-
mende, welke zoo wel door de verbinding van den
galvanischen^(y) toestel, als door de gewone electrieke
werktuigen in het levend dierlijk ligchaam, of in
deszelfs nog niet geheel van leven beroofde deelen,
opgewekt worden, en onlangs aan de Natuurkundigen
aanleiding gegeven hebben om dit vermoedelijk ze-
nuwvocht met de electrieke stof te vergelijken. Even
als die zonderlinge, maar nog niet genoegzaam te
verklaren uitwerkselen, welke tot het zoogenaamd
[Seite 160] dierlijk magnetismus^(z) gebragt worden, zoo wel
als andere verschijnselen, door welke men meent dat
als het ware een gevoelige dampkring^(a) aan de
zenuwen zoude toeteschrijven zijn, met dit zelfde
gevoelen aangaande een bijzonder zenuwvocht, vrij
genoegzaam schijnen over een te stemmen^(b).

§ 226. Van den anderen kant schijnen ook zeer
vele natuurkundige verschijnsels, in allen opzigte,
aan eene trillende beweging, of slingering der zenu-
wen te kunnen worden toegeschreven, mits men
zich hoede er het grove denkbeeld van gespannen
snaren aan te hechten, maar zich zulk eene slin-
gering voorstelt, als in de zoo tedere brijachtige
zelfstandigheid der hersenen kan plaats hebben.

Het is ten minsten ten duidelijkste bewezen, dat
het gehoor door eene slingering wordt te weeg ge-
bragt, (en waarom ook niet verder naar het senso-
rium voortgestuwd?) en dat iets dergelijks ook bij
het gezigt plaats heeft, is zeer waarschijnelijk, al
wil men ook het gevoelen van leon. euler niet
geheel aannemen.

[Seite 161] Dat zelfs de werking der overige zintuigen niet
veel van dergelijke trillende bewegingen verschilt,
heeft de groote newton^(c) reeds gegist, en na
hem de schrandere hartley, waarlijk met een
zeer gelukkig gevolg, zoo waarschijnlijk gemaakt,
dat hij daaruit, voornamelijk door middel van den
wasem die zich in de hersenholligheden bevindt,
dien hij eenen aether noemt^(d), eerst de verbin-
ding der denkbeelden, en hierdoor wederom de
werking van verre de meeste zielsvermogens, zeer
vernuftig verklaarde^(e).

---

DERTIENDE AFDEELING.
over de uitwendige zinnen in het
algemeen, en in het bijzonder
over het gevoel.

§ 227. Wij hebben gezien, dat eene der werk-
zaamheden van het zenuwgestel bestaat in de indruk-
[Seite 162] ken aan het gewaarwordings werktuig medetedee-
len. Dit geschiedt door middel der uiterlijke zin-
nen, die, als het ware, de wachters van het lig-
chaam, en leermeesters der ziele zijn.

Wij spreken hier alleen over de uitwendige zin-
nen. Want den aandrang ter ontlasting, of den
honger, of andere diergelijke inwendige aansporin-
gen der natuur, met de gorter^(f), onder de
zinnen te rangschikken, is, zoo als haller reeds
voorlang opmerkte, wat al te spitsvindig.

§ 228. Met regt vangen wij de behandeling van
de zinnen met het gevoel aan. Dit toch openbaart
zich in den mensch het eerst na de geboorte: des-
zelfs werktuig, of organum, is over de geheele op-
pervlakte des ligchaams wijd en zijd verspreid, en
hetzelve wordt door verre de meeste eigenschappen
der dingen, die buiten ons zijn, aangedaan.

§ 229. Immers worden wij niet alleen sommige
hoedanigheden der ligchamen, zoo als warmte,
hardheid, zwaarte, enz. alleen door middel van het
gevoel gewaar; maar omtrend anderen, zoo als
de gedaante, den afstand, enz. worden wij door
het gevoel eerst regt zeker, ofschoon zij ook op
andere zinnen werken.

§ 230. Ook schijnt het minder dan andere zinnen,
aan vergissing onderworpen te zijn, en het is door
[Seite 163] beschaving en oefening voor zulk eene volmaaktheid
vatbaar, dat het eenigzins het gebrek van andere
zinnen, voornamelijk van het gezigt, kan vergoe-
den^(g).

§ 231. Over het geheel is zeker de huid, waar-
van wij het maaksel reeds hebben beschouwd^(h),
het werktuig van het gevoel; doch meer in het bij-
zonder zijn dit de huidtepeltjes, die echter verschil-
lend zijn in de verschillende deelen des ligchaams.
Zij hebben meestal de gedaante van kleine wrat-
ten⁽ⁱ⁾, ook wel van spons of zwam^(k), of van
draden^(l). In deze tepeltjes loopen alle de huid-
zenuwen, als in zoo vele papachtige penseelt-
jes uit.

§ 232. De handen zijn echter verre weg de voor-
[Seite 164] naamste werktuigen van het gevoel. Ook levert
derzelver huid veel bijzonders op. Zij is in de
handpalmen en aan weerskanten van de gewrich-
ten der vingers gegroefd en zonder haar, waar-
door het zamenvouwen dezer deelen gemakkelijker
wordt. Daarenboven hebben de toppen der vin-
gers aan de binnen zijde zeer fraaije, min of meer
spiraalswijze voren, en aan de buitenzijde, schild-
vormige nagels^(m).

§ 233. De schildvormige nagels⁽ⁿ⁾ zijn alleen
aan den mensch, en met hem aan eenige weinige
geslachten van dieren, en wel aan de vierhandigen
eigen, die men ook weet dat in hun gevoel
uitmunten^(o), Daardoor wordt aan de drukking
[Seite 165] van de tastende vingers eenigen weêrstand gebo-
den, om op die wijze, hunne werking te ver-
sterken.

Zij zijn hoornachtig, doch moeten evenwel in
het algemeen, met de opperhuid vergeleken wor-
den; want onder hen ligt het netvlies, dat in de
negers eenigzints zwart is^(p), en daar onder het
vel, dat zeer sterk aan het beenvlies van het laatste
vingerlid is gehecht. Alle de bestanddeelen der
nagels, zijn overlangs gestreept: zij zitten met hun-
nen achtersten rand, die in de handen met een maantje
geteekend is, in eene vouw van de huid, die daar
ter plaatse is omgeslagen, van daar groeijen zij on-
merkbaar aan, en schieten langzamerhand zoodanig
naar voren, dat zij omtrend alle half jaar geheel en
al vernieuwd worden.

VEERTIENDE AFDEELING.
over den smaak.

[Seite 166]

§ 234. Wij proeven door middel van de tong, en
ook eenigzints van andere inwendige deelen van den
mond, voornamelijk het middelste gehemelte, de
keel, de wangen, en zelfs de lippen. Deze ech-
ter hebben alleen smaak van scherpe, en zeer bit-
tere dingen^(q).

§ 235. Het voornaamste werktuig van den smaak,
is de tong^(r), een bewegelijk, medegevend deel,
dat ligt van gedaante veranderd en van een spierach-
tig weefsel is, hetwelk eenigermate met dat van
het hart kan vergeleken worden, en door eene ver-
wonderlijke prikkelbaarheid andere aan den wil on-
derworpen spieren, verre overtreffende^(s).

§ 236. De tong is met bekleedselen bedekt, die
eenige gelijkheid met de huid hebben. Zij zijn
het buitenste tongvlies, epithelium, dat hier de plaats
der opperhuid bekleedt, het netvlies van^(t) mal-
[Seite 167] pighi^(u), en een vlies, dat met tepeltjes bezet
is, en in maaksel weinig van de huid afwijkt.

§ 237. Het grootste verschil dat hier plaats heeft,
is daar in gelegen, dat het buitenste tongvlies in
plaats van met het huidsmeer, met een slijmachtig
vocht bestreken is, en daardoor vochtig wordt ge-
houden. Dit slijm komt uit het blinde gat van
meiboom^(v), en uit de overige naar mor-
gagni genoemde verzameling van klieren^(w).
Voorts is dit verschil in de gedaante der tepeltjes,
die men gewoonlijk in gesteelde, stompe, kogelvor-
mige^(x) verdeelt. De eerste zijn slechts in klein
getal in een' kring aan den wortel van de tong ge-
plaatst, de overige van verschillende grootte, be-
dekken, zonder eenige rangschikking, den rug,
voornamelijk, aan de zijde en aan de punt, waar de
smaak het fijnste is^(y).

[Seite 168] § 238. In deze tepeltjes loopen de zenuwvezel-
tjes van de tongzenuw des vijfden paars^(z) uit.
Het is dus waarschijnlijk dat wij door hare mede-
werking proeven. Want het negende paar^(a), en
de zenuw van het achtste^(b), welke naar de tong
loopt, schijnen meer in de onderscheidene bewegin-
gen der tong in het kaauwen, slikken en spreken
van dienst te wezen.

§ 239. De tong dient, zo zij regt zal proeven,
vochtig, en, hetgeen geproefd moet worden, nat
te zijn, en opgeloste zouten te bevatten^(c). Doch
bijaldien de tong, of datgene wat zij aanraakt,
droog is, dan kan zij hetzelve wel door haar, over
het geheel genomen, zeer fijn gevoel betasten, maar
dat kan men niet zeggen, dat zij proeft. Ook
schijnt het, dat de tepeltjes die de zijden en de punt
van de tong bedekken, zich min of meer oprigten,
wanneer wij zeer scherp proeven.

VYFTIENDE AFDEELING.
over de reuk.

[Seite 169]

§ 240. De smaak en de reuk als zeer nabij elkan-
der gelegen werktuigen, even als door eenige over-
eenkomst van de prikkels waardoor zij aangedaan
worden, als mede door andere betrekkingen, komen
zeer naauw overeen, van waar zij nu en dan onder
den naam van scheikundige werktuigen, of ook
onder dien van onderwerpelijke voorkomen. En
het is door de reuk dat wij de geurige uitwasemin-
gen der ligchamen gewaar worden, die, bij de in-
ademing opgesnoven, voornamelijk dat gedeelte van
het vlies van schneider^(d) aandoen, dat de
beide platen van het middenschot der neusgaten,
en de bolle zijden der neusholligheden bekleedt^(e).

§ 241. Schoon toch de inwendige neusgaten,
zoo wel als de naburige holligheden^(f), of boe-
[Seite 170] zems, die er in uitloopen, geheel en al met een
dergelijk vochtig vlies bedekt zijn, schijnt dit vlies
echter op verschillende plaatsen van verschillenden
aard te wezen. Want het gedeelte, dat tot de
neusgaten zelve behoort, is aan de overige huid
vrij gelijk, en bedekt met vetblaasjes, en met de
neusharen, die er uit voortkomen; terwijl dat,
hetwelk aan het neusmiddenschot, en de opperste
holligheden van de neus gehecht is, sponsachtig
en vol van slijmgroefjes is. Daar eindelijk het
vlies, dat langs de wanden des voorhoofds, der
wigvormige, der zeefbeens- en kakebeens-boe-
zems uitgestrekt ligt, het fijnst van allen, en met
ontelbare bloedvaatjes, waaruit een druppelend
vocht uitwasemt, is doorweven.

§ 242. Dit toch schijnt het voornaamste, zoo
niet het eenigste nut dezer boezems^(g) te we-
zen, dat zij zulk een gelijk waterachtig vocht op-
leveren, het welk eerst in de drieledige openin-
[Seite 171] gen der neusgaten doordringt, vervolgens over de
onmiddelijke werktuigen van den reuk, waarvan
wij gewag hebben gemaakt, henen vloeit, en door
ze gedurig te besproeijen, haar de bepaalde voch-
tigheid geeft, zonder welke de fijnheid van dezen
zin verloren gaat.

De plaatsing dezer verschillende boezems, is me-
de tot dit oogmerk zoo geschikt, dat bij iedere
rigting van het hoofd, uit een of ander van de-
zelve, de zoo even genoemde daauw kan neêr-
druipen.

§ 243. Het knobbelachtig gedeelte van het neus-
vlies, waar mede wij voornamelijk rieken, ontvangt
zijne zenuwen wel meest van het eerste paar, die
voor het grootste gedeelte aan iedere zijde van het
neusmiddenschot verspreid worden^(h); maar ook
van twee takken van het vijfde. Van deze zenuwen
schijnt echter alleen het straksgenoemde eerste paar,
onmiddelijk het werktuig van de reuk te zijn⁽ⁱ⁾,
[Seite 172] doch de overige dat van het algemeen gevoel de-
zer deelen, waardoor bij voorb. het niezen ver-
wekt wordt, enz.

Behalve dat, loopen ook door dit vlies een on-
eindig getal bloedvaatjes, die daarom vooral opmer-
kelijk zijn, om dat in geene andere, in het geheele
ligchaam, zoo dikwijls en zoo ligt, van zelfs bloed-
stortingen ontstaan.

§ 244. De laatste draadjes van de zenuwen van
het eerste paar, schijnen niet, zoo als zulks bij
het werktuig van het gevoel en den smaak het geval
is, in tepeltjes te eindigen; maar in het sponsach-
tig en gelijkmatig weefsel van het (§. 243.) genoem-
de vlies, als het ware weg te vloeijen.

§ 245. Bij eerstgeboren kinderen is de werk-
plaats van de reuk nog zeer bepaald en onvolko-
men. De boezems, waarvan wij gewag hebben ge-
maakt, zijn nog naauwelijks bemerkbaar. Hier
door komt het, dat kinderen eerst later beginnen te
rieken, na de vorming der inwendige neusgaten.
En die reuk is naderhand te scherper, naarmate
deze werktuigen grooter van omvang, en naauw-
keuriger gevormd zijn^(k).

[Seite 173] § 246. Eindelijk is ook dit opmerkenswaardig,
dat er geen andere uitwendige zin is. die zoo
[Seite 174] naauw als de reuk met het sensorium zelf, en met
de inwendige zinnen is verbonden, en op dezelve
zoo zeer zijn gezag uitoefent^(l). Geen is er zoo
zeer aan idiosyncrasien onderhevig, geen zoo ge-
schikt om flaauwten te veroorzaken, of te verdrij-
ven. Ook is er geen andere zin vatbaar voor fijn-
der, en streelender indrukken, zoo dat rous-
seau^(m), de reuk zeer geschikt den zin der
verbeelding genoemd heeft. – Geene soort van
gewaarwordingen schijnt eene levendigere herin-
nering optewekken, dan die door bijzondere geu-
ren in de gedachten worden herroepen⁽ⁿ⁾.

---

ZESTIENDE AFDEELING.
over het gehoor.

§ 247. Het geluid ontstaat door eene trillende
botzing van veêrkrachtige ligchamen: het wordt
door middel van de lucht voortgeplant; en doet
het gehoor op de volgende wijze aan^(o). Eerst
[Seite 175] wordt het door het kraakbeenig uitwendig oor^(p),
dat eenigzins de gedaante van eene schelp heeft,
en bij weinige menschen van onzen landaard be-
weegbaar is^(q), opgevangen, en in die schelp,
als het ware verzameld. Van daar gaat het in
den gehoorgang, die met een bitterachtig wasch^(r)
is overtogen, over, en slaat tegen het trommel-
vlies aan, hetwelk, in eene neerhellende rigting
geplaatst, aan eene bijna ringvormige sleuf van het
slaapbeen, is vastgehecht, en het uitwendige oor
van het middelste gedeelte afscheidt^(s).

§ 248. Achter dit vlies is het middelste gedeel-
te van het oor, of de trommel zoo geplaatst, dat
de achtergrond naar boven, en tevens binnenwaarts
gekeerd is.

De trommel bevat de drie^(t) gehoorbeentjes,
[Seite 176] waarvan het buitenste het hamertje, met zijn hand-
vat aan het trommelvlies gehecht is. Het doorns-
gewijze verlengsel, is, ten minste bij een' vol-
wassen' mensch, meestal met de zoo even ge-
noemde ringvormige sleuf aangegroeid; de kop
van het hamertje is in het ligchaam van bet aan-
beeld gevat. Dit tweede beentje dringt met zijn
lang uiterste verlengsel, tot het midden van den
trommel, en wordt daar met het kopje van den
stijgbeugel vereenigd. Dit laatste eindelijk, rust
met zijn grondstuk op het eirond gat, en is dus
naar het portaal van het doolhof gekeerd, tot het-
welk door middel dezer gewrichting der gehoor-
beentjes, het geluid, dat het trommelvlies treft,
wordt voortgeplant.

§ 249. Daarenboven dringt de buis van eusta-
chius^(u), van het bovenste van de keel, tot in
de trommelholte door, en de benedenste kring van
den wenteltrap komt daar ook in uit. Voor den
mond van dit laatste deel, dien men het ronde,
gat^(v) noemt, is een bijzonder vliesje gespannen.
[Seite 177] Ondertusschen is men van het ware en wezenlijke
nut van beide deze deelen, naar mijne gedach-
ten, nog niet genoeg onderrigt^(w).

§ 250. Eindelijk ligt in de verborgene schuilhoe-
ken van het rotsachtige been, het doolhof, of het
binnenste gedeelte van het oor verholen. Het bevat
mede drie onderscheidene deelen. Zij zijn het por-
taal, dat tusschen de beide andere inligt, en waarin,
behalve het eironde gat, ook nog de vijf monden
van de halfcirkelvormige kanalen, die achterwaarts
gelegen zijn, en de bovenste kring van den wentel-
trap, die naar voren is geplaatst, uitkomen.

In het portaal en de zoo even genoemde kanalen
hangen de door den vermaarden scarpa ontdek-
te vliesachtige blaasjes los, die tevens van een zeer
fijn weefsel zijn. Het portaal heeft namelijk twee
zakjes, en de halfcirkelvormige kanalen drie bui-
zen, welke denzelfden naam dragen^(x).

[Seite 178] § 251. Deze zelfde vliesachtige blaasjes, wor-
den zoo wel als de holte van den wenteltrap,
met een zeer helder water bevochtigd, dat naar
cotunni genoemd wordt, die stelde, dat het door
twee kanaaltjes wierd opgeslurpt. Deze kanaaltjes
heeft hij zelf waterleidingen^(y), meckel afleidin-
gen^(z) genoemd. Het eene ontstaat uit het por-
taal zelf, het andere uit den ondersten kring van
den wenteltrap.

§ 252. Inmiddels dringt de zachte zenuw van
het zevende paar met de harde, die naderhand
door de waterleiding van fallopius^(zz) gaat, de
inwendige gehoorporie in, en verspreidt hare merg-
agtige draden door den even als eene zeef door-
boorden grond van dezelve^(a). Deze draadjes
gaan gedeeltelijk naar het portaal, en de halfcir-
kelvormige kanalen; zij lopen echter voorname-
lijk aan het grondstuk van den wenteltrap zooda-
nig zamen, dat zij in de gedaante van een' merg-
achtigen band, die zeer fraaije strepen van zenuw-
vlechten heeft, tusschhen de twee plaatjes van het
[Seite 179] middelschot van den wenteltrap doorlopen^(b).

§ 253. De trillende beweging derhalve, die wij
(§. 248.) tot aan het eironde gat gevolgd zijn,
wordt van daar tot in het portaal voortgeplant,
waar zij eindelijk, door middel van het opgenoem-
de vocht, de gehoorzenuwen zelve aandoet, die
door de omwegen van het doolhof zoo kunftig
verdeeld zijn.

§ 254. Voorts meent men dat ter wijziging van
de kracht van het geluid als het 't trommelvlies
raakt, en door de trommelholte moet worden voort-
geplant, behalve de spieren^(c) van het hamertje,
en den stijgbeugel, die naar willekeur schijnen ge-
spannen, of ontspannen te worden^(d), ook nog
de snaar van den trommel^(e) dient, die midden
tusschen het handvat van het hamertje, en het
langste been van het aambeeld doorloopt^(f).

ZEVENTIENDE AFDEELING.
over het gezigt.

[Seite 180]

§ 255. De werktuigen van het gezigt, de oo-
gen^(g), zijn twee beweegbare bollen, die aan de
gezigtzenuwen, van welker overkruissing wij te
voren (§. 211.) gewag hebben gemaakt, even als
aan steeltjes zijn vastgehecht. Het punt van aan-
eenhechting is niet vlak tegen over het midden-
punt van het hoornvlies, en den regenboog, maar
achter die denkbeeldige middenlijn, meer naar den
kant van de neus, geplaatst. (Plaat. II. fig. 1. h.)

§ 156. Elke bol bestaat uit verscheidene lagen
rokken, welke alle zeer heldere vochten van eene
verschillende dikte bevatten, zoo dat de lichtstra-
len van het voorste glasachtige segment van het
oog, tot deszelfs achtergrond, die er tegen over
ligt, een' vrijen doorgang hebben.

§ 257. Het buitenste bekleedsel van den oogbol,
is het harde vlies van het oog, (Plaat II. fig. 1. a.
fig. 2. a.) welk voorste opening het zichtbaar
hoornvlies (fig. I. b.) vult, dat schilferachtig is,
(van binnen met het vlies van het waterachtig vocht, of
dat van demours bekleed), eenigzints bol, en de
gedaante hebbende van een segment van eenen klein-

[Tab. II] [interleaf] [Seite 181]

deren cirkel, dat uit eenen grooteren uitschiet^(h).

§ 258. Het vaatrijk, of tweede vlies (Plaat II.
fig. 1. c.) bekleedt de inwendige zijde van het
harde oogvlies. Het is van zeer vele bloedvaten,
voornamelijk van aderen, die zeer in eengedraaid
zijn, voorzien⁽ⁱ⁾, en aan beide zijden zwart ge-
verfd. Deze verf zit er ten minste aan den hol-
len kant, zeer los, even als slijm op^(k).

§ 259. Het vaatrijk vlies, omvat het net van het
oog^(l), het welk het inwendigste der gemeene
rokken van den oogbol, en eindelijk een merg-
achtig verlengsel van de gezigtzenuw is, die het
harde, en het vaatrijk vlies doorboort^(m). Dit
net is van een allerfraaist maaksel⁽ⁿ⁾, en heeft
[Seite 182] ter plaatse, waar zijne denkbeeldige as is, in het
midden tusschen de voornaamste takken^(o) van den
middenpunt-slagader (arteria centralis), een bij-
zonder middenpuntig gat, naar soemmering,^(p)
dat door eenen geelachtigen lap omgeven wordt^(q).

[Seite 183] § 260. De voorste lap van het vaatrijk vlies,
loopt in een celwijsachtigen band uit, dien men
de haarachtigen kring noemt, en waardoor het vaat-
rijk vlies in eene, er mede overeenkomende, sleuf
van het harde zich zeer sterk vasthegt. Van dezen
kring, komen twee zeer verschillende vliezen,
de regenboog namelijk, en het haarachtig verleng-
sel voort.

§ 261. Hiervan is de regenboog, wiens achter-
zijde, (Plaat II. fig. 2. c.) zwart geverfd is, en het
druivenvlies genaamd wordt, het voorste. Hij is
eenigzints bol naar den kant van het hoornvlies,
van rondom door het waterachtig vocht omgeven,
wat smalder naar de zijde van den neus, breeder
naar die der slaapbeenen. Hij bestaat uit celwijs-
weefsel, zonder het minste spoor van spierveze-
len. Het is zoo als zinn^(r) reeds heeft aange-
merkt, over het geheel een bijzonder vlies, en
geen verlengsel van het vaatrijke. Deszelfs voor-
ste zijde (Plaat II. fig 1. e.) is bij den een' an-
[Seite 184] ders gekleurd, dan bij den anderen, en vertoont,
zoo lang het leven er in is, de gedaante van
pluisjes, of vlokjes^(s).

§ 262. Ook loopen de bloedvaten van den re-
genboog meest langs deszelfs voorzijde, en gaan,
in eene vrucht in het oogappelvlies (membrana pu-
pillaris) (Plaat II. fig. 2. d.) over^(t). Dit vlies
begint met de zevende of achtste maand na de
bevruchting, wanneer de oogbol reeds eene aan-
merkelijke grootte heeft, in zijn middenste gedeelte
te verdwijnen, en dan zullen waarschijnlijk de
langwerpigronde bogen dezer bloedvaten, langza-
merhand zamengetrokken worden, en den inwen-
digen kring van den regenboog vormen, waarvan ik
voor dien tijd nooit, in de oogen der vruchten, eenig
duidelijk spoor heb kunnen ontdekken.

§ 263. De tweede der (§. 260) opgenoemde
kringen, heet de haarband. of het haarachtig
ligehaam. Het is meer naar achteren geplaatst,
[Seite 185] en afgescheiden van den regenboog^(u). De bui-
tenste en dikste zoom van dit deel hangt met het
haarkringetje vast, de binnenste, die dunder is,
met het daaraan grenzend riempje van zinn^(v),
omvat den rand van het vlies, waarin het kris-
tallijn vocht besloten is. Het is mede met die
bruine verfstof, waarvan wij reeds tweemaal spra-
ken, doortrokken. – De voorste zijde (Plaat II.
fig. 1. f) die tegen het druifvlies is gekeerd, is
gestreept. De achterste (Plaat II fig. 2. b.) legt
op het glasachtig ligchaam, en is kenbaar aan hare
zeer fraaije, vlokkige vouwen, welke door een
toestel van onbegrijpelijk fijne en schoone vaatjes
zeer opmerkenswaardig zijn. Men noemt deze
vouwen de haarachtigen verlengsels (processus cilia-
res), derzelver ware nuttigheid is tot nog toe twij-
felachtig, en moet eerst door nadere navorschingen
worden opgespoord^(w).

§ 264. En in dezen bol, waarvan wij de vlie-
[Seite 186] zen tot hiertoe beschreven, zijn drieërlei vochten
vervat. – In het achterste en grootste gedeelte be-
vindt zich het glasachtig vocht, waarvan de ontel-
bare droppeltjes zoodanig in de celletjes van het
glasachtig vlies verdeeld zijn, dat deze geheele
deels vliezige, deels waterachtige massa, het voor-
komen heeft van eene lillige gelei.

§ 265. Van voren is dit deel gehecht aan en om-
vat door den haarband, het vlies, waarin het kri-
stallijne vocht (lens crystallina) door het water van
morgagni omgeven, zit. – Het kristallijne vocht
zelf, bestaat eigenlijk uit zeer doorschijnend cel-
wijs-weefsel, dat echter veel digter, dan dat van
het glasachtig ligchaam is, zoo dat het tusschen
de vingeren genomen, eenigermate naar een zeer
taai, maar tevens onbegrijpelijk helder lijm gelijkt.
De kern is evenwel digter, dan de buitenste schil-
fers, die men door onderscheidene kunstgrepen in
zeer tedere vezeltjes van een kan doen springen,
welke alle in één middenpunt zamenlopen^(x).
Voor het overige is dit deel in den volwassen'
mensch naar evenredigheid kleinder, dan in de
viervoetige zoogdieren, ook minder bol, vooral
aan de voorzijde.

§ 266. De overige ruimte van het inwendige van
het oog, is door het waterachtig vocht opgevuld,
[Seite 187] dat zeer helder, en in twee kamers, of hollighe-
den verdeeld is, waarvan de voorste en ruimste
het hoornvlies van den regenboog afscheidt, en
de achterste, die minder ruimte beslaat, tusschen
het druifvlies, en het haarachtig of harig ligchaam
in is gelegen.

§ 267. Deze allerkostbaarste deelen van ons lig-
chaam, zijn zoo wel door hunne verzekerde ligging
in de oogholte, als door de klapsgewijze deksels
der oogleden, tegen alle uitwendige beledigingen
gedekt. Tusschen in de vouwen der oogleden lig-
gen de vetblaasjes van meiboom^(y). De uiterste
randen dezer oogleden zijn door eene drie- of vier-
dubbelde rei van ooghaartjes^(z) bezet, en wor-
den door kraakbeentjes uitgestrekt en ondersteund,
welke ook hunne beweging over den oogbol ge-
makkelijker maken. De bovenste oogleden zijn door
de wenkbraauwen overdekt, zij weren het zweet
af, dat van de kruin en het voorhoofd druipt, en
matigen ook eenigzins het al te sterke licht.

§ 268. De tranen eindelijk dienen ter bevochti-
ging der oogen, ter bewaring van derzelver glans,
en tot het wegspoelen van vreemde ligchamen.
Derzelver voornaamste bron, is eene afscheidings-
klier, die in den bovenkant van de oogholte aan
de uitwendige zijde verborgen ligt. Deze klier
heeft talrijke, maar kleine afleidingsbuisjes, die
[Seite 188] men wil, dat in 24 uren omtrend twee oncen
tranen uitlozen. Vervolgens worden deze tranen
door de zoogenaamde traanpunten (puncta lacry-
malia) wier werking men eenigermate met die der
melkvaatjes van den donsachtigen rok der dunne
darmen kan vergelijken, weêr opgeslorpt, en wor-
den van daar door de zoo genoemde slakkenhoorns
in den tranenzak, en zoo eindelijk naar den on-
dersten doorgang der neusgaten gevoerd^(a).

§ 269. Wij moesten het tot hiertoe over het
maaksel van het oog gezegde, vooraf laten gaan;
nu moeten wij over deszelfs werkingen, over
de wijze waarop wij zien, handelen.

De lichtstralen dan, met eenen scherpen hoek
van 48°. op het bolle hoornvlies vallende, gaan
door hetzelve, en worden in dit vlies, zoo wel
uit hoofde van deszelfs maaksel als digtheid, zeer
sterk, doch weer een weinig minder in het water-
achtig vocht, naar de as toegebogen. De zulke
dezer stralen, welke den oogappel doorgaan, en
in het kristallijne vocht vallen, moeten in dit nog
digter vocht, noodzakelijk nog meer gebroken wor-
den. Echter belet het dunder glasachtig vocht,
dat zij in een te kort brandpunt zamenlopen, en
veroorzaakt, dat dit meer verlengd worde, zoo in
het net valle, en daar de beeldtenis der voorwer-
[Seite 189] pen, zoo als de aard der zaken het medebrengt,
omgekeerd opgeve.

§ 270. Het brandpunt, dat op deze wijze in het
net valt, moet uit hoofde van de verschillende breek-
baarheïd der kleuren, niet als volstrekt, maar al-
leen als betrekkelijk scherp worden aangemerkt.
Echter is deszelfs breedte, die uit deze afwijking
der stralen noodwendig ontstaat, zoo gering, dat
zij der duidelijkheid des gezigts, niet alleen naau-
welijks bemerkbaar hinderlijk is, maar er zelfs uit
deze geringere scherpte, onderscheidene voor-
deelen voor de werkingen van het oog voortvloei-
jen^(b).

§ 271. Wat verder het beruchte vraagstuk aan-
gaat nopens de reden, waardoor het gebeurt dat
wij de voorwerpen regtstandig zien, terwijl derzel-
ver beeld, op het net omgekeerd wordt getekend^(c),
zoo schijnt dit gemakkelijk op te lossen, wanneer
men bedenkt, dat wij de dingen alleen omgekeerd
noemen, ten opzigte van anderen, die regt op-
staan. – Daar wij nu niet van sommige, maar van
alle dingen, die ons voorkomen, ja van ons eigen
ligchaam de beelden in denzelfden betrekkelijken
stand opnemen; komen de stand en betrekking van
[Seite 190] alle deze ligchamen, en van elk in het bijzonder
even zoo goed onderling overeen, als of zij waar-
lijk regtstandig op het net geteekend waren. Hier-
door wordt dan de ziel van alle verwarring gevrij-
waard, daar zij niet van dit beeld der voorwer-
pen bewust is, maar alleen van het gevoel, dat,
door het vallen der lichtstralen op het net, wordt
veroorzaakt.

§ 272. Daar er ondertusschen zeer veele voorwaar-
den vereischt worden, zo wij scherp en duidelijk
zien zullen; heeft de Schepper door de werkingen
van verscheidene deelen ook daarin op eene ver-
wonderlijke wijze voorzien. Dewijl wij dan voor-
al een genoegzaam, maar echter bepaald, en niet
al te groot en verblindend licht tot de duidelijk-
heid van het gezigt behoeven, is er ook door twee
middelen in voorzien, dat, eensdeels naar mate
van de grootere of geringere sterkte van het licht,
ook eene grootere of kleindere hoeveelheid van
deszelfs stralen, in het kristallijne vocht vallen,
en dat anderdeels, hetgene hiervan nog te veel,
en der duidelijkheid hinderlijk is, opgeslurpt of
ingezwolgen worde. – Het eerste geschiedt door de
beweging van den regenboog, het laatste, door
middel van de zwarte verfstof.

§ 273. De regenboog bezit eene merkwaardige
beweegbaarheid, waardoor hij zich naar het licht,
en den afstand der voorwerpen schikt. Is die af-
stand gering, of het licht sterker, dan zet hij zich
uit, en vernaauwt dus den oogappel. Zijn de
voorwerpen verder afgelegen, of in een minder
[Seite 191] licht geplaatst, dan wordt hij zamengetrokken,
en de oogappel wijder^(d). Men is er op verschil-
lende wijzen op uitgeweest, om reden van deze
beweging te geven. Sommigen hebben dezelve
uit den verschillenden aandrang van bloed in de
vaatjes van dit deel verklaard, anderen vermeende
spieren van den regenboog uitgedacht, waaraan zij
haar toegeschreven. Dat geen van beiden plaats
kan hebben, maar dat de naaste oorzaak der bewe-
ging van den regenboog met veel meer waar-
schijnlijkheid, en veel overeenkomstiger met de
natuurverschijnsels aan deszelfs eigen, of bijzonder
leven (§. 42.) moet worden toegeschreven, heb
ik elders, in een opzettelijk daartoe geschreven
werkje^(e), aangetoond. De meer verwijderde oor-
zaak mag men, zoo als wij boven (§. 56.) reeds
aanmerkten, alleen uit de terugwerking van het
sensorium afleiden^(f).

§ 274. De werking der donkerbruine verfstof,
waarvan wij reeds zoo dikwijls (§ 258, 261, 263.)
melding gemaakt hebben, bestaat daarin, dat zij
het overbodig licht opslorpt. Van hier hare waar-
de voor het gezigt. Iets, waarvoor de ontleding
[Seite 192] der oogen van dieren uit verschillende rangen,
vele bewijsgronden kan opleveren, en dat daaren-
boven, wel voornamelijk door de ziekelijke ge-
steldheid der witte Negers betoogd wordt. Deze
missen deze verfstof, en krijgen daardoor eene las-
tige teêrheid of zwakheid van gezigt, en te groote
gevoeligheid voor de lichtstralen^(g).

§ 275. Voorts is het tot een goed gezigt nood-
zakelijk, dat het brandpunt der gebroken lichtstra-
len in den juisten stand op het net valle, en het
gezigtspunt noch te ver uitgestrekt worde tot
achter het net, noch te kort zij en in het glasach-
tig vocht valle. Bijzienden, welke een boller
hoornvlies, en meer gebogen kristallijn ligchaam
bezitten, hebben het eerste gebrek, terwijl het
laatste plaats heeft bij verziende menschen, wier
oogen een tegengesteld maaksel hebben.

§ 276. Daar ondertusschen het gezonde oog de
voorwerpen, hetzij dezelve meer nabij of verder
afgelegen zijn, even duidelijk zien kan, moet het
ten dien einde het bijzonder vermogen hebben,
om zich naar dien verschillenden afstand te schik-
ken^(h). Deze inwendige veranderingen van het
[Seite 193] oog, worden grootendeels door de drukking der
regtlopende spieren van den oogbol te weeg ge-
bragt. Dit toont, behalve andere bewijsgronden,
het in allen opzigte bijzonder maaksel, en de groote
buigzaamheid van het harde oogvlies in een Groen-
landsch Zeekalf aan. Dit dier, dat zoo wel in
het water als op het land leeft, moest door zeer
verschillende vloeistoffen kunnen zien, waar voor
de natuur, door dit maaksel, zeer juist gezorgd
heeft⁽ⁱ⁾.

§ 277. Deze zelfde spieren bewegen in een wa-
kend mensch de oogen onophoudelijk, hoe wel
onmerkbaar, en brengen derzelver middenlijn in
eene regte lijn met het voorwerp. Want, of-
schoon het geheele net van het oog gevoel be-
zitte, is het echter op alle punten niet eveneens
geschikt om de beelden der voorwerpen optene-
men. Vooreerst toch weet ieder, uit een zeer
bekende proef van mariotte dat het menschelijk
oog^(k) bij de eigenlijke middenlijn van den oog-
bol, waar de gezigtszenuw wordt ingeplant, niet
zien kan^(*). En het voornaamste brandpunt van het
[Seite 194] overige gedeelte van het net, dat men tevens als
het voornaamste werktuig van het gezigt moet aan-
merken, valt in de denkbeeldige middenlijn van den
oogbol, die door het middenpunt van het hoorn-
vlies en van den geheelen bol loopt. Dit
moet echter, zoo als kaestner omtrend
boerhaave heeft aangemerkt, niet zoo verstaan
worden, als of wij niet meer dan één punt van
het voorwerp onderscheiden en klaar zien kunnen,
zonder het oog te bewegen: en als of de midden-
lijn van het oog eene andere rigting zoude moe-
ten hebben, om wederom een ander punt te zieu:
daar veeleer het geheele voorwerp slechts eenen,
en tegelijk volkomen indruk maakt^(l).

§ 278. De hebbelijkheid om den middenlijn van
het oog zonder moeite terstond naar het voorwerp
te rigten, krijgt men alleen door den tijd en door
oefening. Blindgeborenen, die in meergevorderde
jaren het gezigt terug bekomen hebben^(m), als
mede eerstgeboren kinderen toonen dit door hun
voorbeeld aan. De laatsten toch krijgen deze be-
hendigheid eerst met de derde maand na de ge-
boorte.

§ 279. Ook schijnt het insgelijks aan het vermo-
gen, dat hebbelijkheid en gewoonte hebben, te
[Seite 195] moeten worden toegeschreven, dat wij met twee
oogen de voorwerpen echter slechts enkeld zien⁽ⁿ⁾.
Immers schijnen de eerstgeborenen dubbeld te zien:
en na verschillende ziekten blijft dit gebrek soms
over, dat alleen door het gebruik der oogen en
door oefening kan worden te boven gekomen.

§ 280. Voor het overige is de vereenigde scherp-
te der beide oogen zamen, naar het zeggen van
jurinus, slechts een dertiende gedeelte grooter,
dan die van ieder oog alleen. Ja zelfs is het,
zoo als leon. da vinci reeds voorlang heeft waar-
genomen, in het bepalen van den stand der voor-
werpen, beter slechts één oog te gebruiken^(o).

§ 281. Over het geheel komt intusschen de jui-
ste scherpte van het gezigt hierop neer, dat de
gezigtshoek ten minste meer dan 34 seconden
groot moet zijn, zoo als de scherpzinnige tob.
mayer door zeer schoone proeven bewezen heeft.
Ook heeft dezelfde de volmaaktheid van het men-
schelijk oog nog daaruit bewezen, dat die hoek bij
allerlei licht, het zij van de middagzon of van een
slaauw lampje, bijna altijd even groot is, zoodat
bij eene zoo sterke vermindering van licht de hel-
derheid des gezigts echter naauwelijks iets gerin-
ger zij^(p).

[Seite 196] § 282. Hieruit kan men de oneindige kleinheid
van de beelden der voorwerpen, die op het net-
vlies geteekend worden, opmaken^(q). En ech-
ter worden dezelve er zoo diep op ingedrukt, dat
er, bij zekere omstandigheden, nog sporen van
overblijven, wanneer men het voorwerp niet meer
voor oogen heeft^(r).

---

ELFDE AFDEELING.
over ee ligchaamsbewegingen, die aan
den wil onderworpen zijn.

§ 283. Wij hebben (§ 220.) gezien dat de ze-
nuwen tweeërlei werk verrigten, het eene tot het
gevoel, het andere tot de beweging behoorende.
Tot hiertoe hebben wij het eerste nagegaan, nu
blijft er nog over kortelijk het laatste te behandelen.

§ 284. Men is in het algemeen gewoon alle de
[Seite 197] beweging der ligchaamsdeelen bij den mensch
tot twee klassen te brengen, waarvan die van
de eene door den wil bestierd worden, die van de
andere niet. Tot de laatste brengt men gewoon-
lijk het kloppen van het hart, en de worms-
wijze beweging van de darmen, en andere inge-
wanden, als voorbeelden bij; terwijl men de be-
weging van de overige spieren onder de eerste klas-
se rangschikt.

Eindelijk is men ten opzigte van den aard van
sommige bewegingen nog in het onzekere, zoo
als van de ademhaling, het niezen, de spanning
van het trommelvlies, de werking van de schort-
spieren der ballen enz.; daar de een deze tot de
willekeurige, een ander tot onvrijwillige, of wel
tot diergelijke bewegingen brengt, welke gedeel-
telijk willekeurig zijn, gedeeltelijk niet, en daar-
om als gemengde bewegingen beschouwd worden.

§ 285. Wanneer men echter over deze verdeeling
zorgvuldiger nadenkt, begrijpt men al ligt, dat
zij aan groote zwarigheden onderworpen is, zoo
dat het ten minsten naauwelijks mogelijk is om de
grenzen tusschen deze klassen te bepalen. Eens-
deels zal men toch weinige ligchaamswerkingen
kunnen opnoemen, waarin de wil hoegenaamd
geen gezag heeft, vooral wanneer men den band
tusschen de verbeelding en de hartstochten met
den wil in aanmerking neemt Anderdeels zijn er
voorbeelden van spierbewegingen, die ofschoon zij
van nature willekeurig zijn, echter onwillekeurig
worden door de kracht der gewoonte, waarvan het
[Seite 198] belang en de waarde ten aanzien van de dierlijke
bewegingen in het algemeen zeer groot is.

§ 286. Tot de laatste soort behooren, vooreerst, zoo-
danigespierbewegingen, die bij bepaalde omstandighe-
den, schoonzij anderzinsdoor den wil worden bestierd,
buiten weten van ons gemoed, ja zelfs tegen wil
en dank gebeuren. – Zoo knippen wij bij voorb.
tegen wil en dank met de oogen, zoodra ons een
ander zijn vinger schielijk voor het oog brengt,
ofschoon hij het niet eens raakt. Zoo buigen de
meeste menschen, wanneer zij den pink willen
buigen, tevens den derden vinger. En zoo bewe-
gen wij buiten ons weten, in den diepsten slaap,
onze ledematen.

Maar zoo zijn er ook, van den anderen kant voor-
beelden van spieren, die wel is waar meest altijd
den wil gehoorzamen, maar echter in sommige ge-
vallen weigeren dien te volgen. Hiertoe zou men,
bij voorb. de moeijelijkheid kunnen brengen, om
met de hand en den voet van dezelfde zijde, in
eene tegengestelde rigting, een' cirkel te beschrij-
ven, en andere diergelijke bewegingen meer, die
zeer moeijelijk zijn, wanneer men ze met eene an-
dere bepaalde beweging wil vereenigen; schoon
zij willekeurig en zeer gemakkelijk zijn, als men
ze ieder afzonderlijk doet^(s).

§ 287. En wat die bewegingen aangaat, welke
[Seite 199] men wil dat hoegenaamd niet aan den wil onderwor-
pen zijn; ken ik er, behalve de krampachtige bewe-
ging van de baarmoeder bij het kinderbaren^(t),
bijna geene enkelde, die men volstrekt onwillekeurig
noemen kan. Want zelfs nopens het slaan van 't
hart hebben wij het voorbeeld van een' Engelschen
Oversten, die, volgens het getuigenis van twee
ooggetuigen, de waardige Geneesheeren baynard
en cheyne^(u), de beweging van het hart en de
slagaderen naar goedvinden kon bedwingen. – Ook
schijnt het buiten allen twijfel te zijn, dat de
beurtelingsche beweging van het hart en van het
slagaderlijk vaatgestel door eene verschillende wij-
ziging van de ademhaling vertraagd, en ook ver-
sneld kan worden^(v). Dat de beweging van de
maag vrijwillig kan wezen, schijnt de herkaauwing
in het algemeen te leeren, en 't welk ik ook zeer
duidelijk dusdanig bevonden heb in een' man, die her-
kaauwen kon, en zulks naar willekeur deed of
[Seite 200] na liet. – Hoezeer ook bij de meeste men-
schen de beweging van den regenboog der oogen
onwillekeurig is, is mij echter van geloofwaar-
dige getuigen het voorbeeld van iemand bijgebragt,
die denzelven door middel van eene bijzondere in-
spanning, bedwingen, en ook op eene duistere
plaats den oogappel vernaauwen kon. –

En zoo zijn er velerhande bewegingen, die,
hoewel meest niet aan het gebied van den wil
onderworpen, bij sommige menschen echter vrij-
willig zijn, vooral wanneer hier mede aandacht^(w),
en eene levendiger verbeeldingskracht gepaard gaan.

Zoo ken ik menschen, die zich ieder oogenblik
eene krampachtige huiverigheid van de huid kun-
nen verwekken, zoodra zij slechts de gedachte
aan onaangename gewaarwordingen hernieuwen. Er
zijn menschen geweest die uaar welbehagen met
eene ongemeene gemakkelijkheid in bijzondere lig-
chaamsdeelen, in de handen enz. een plaatselijk
zweet konden doen ontstaan^(x) enz.

§ 288. Deze verschijnsels zou men misschien
kunnen verklaren, uit de terugwerking van het ge-
waarwordingswerktuig (sensorium,) (§ 56.) welke
[Seite 201] zoowel door middel der verbeeldingskracht, als
een' ziels prikkel, als door een' ligchamelij-
ken prikkel, die wezenlijk op hetzelve inwerkt,
schijnt te weeg gebragt te kunnen worden. Er
zijn ten minsten vele verschijnsels in de dierlijke
huishouding, welke zich met deze verklaring zeer
wel laten overeenbrengen, gelijk bij voorb. vele
werkingen, die de oprigting der mannelijke roe-
de, of de afscheiding van het speeksel veroorzaken.

§ 289. Eindelijk moet ik nog omtrend de wil-
lekeurige bewegingen dit aanteekenen, dat zij
onder de eerste en voornaamste kenteekenen be-
hooren, die de dieren van de planten onderschei-
den. Er is toch tot nog toe geene plant bekend,
welke door middel van willekeurige bewegingen hare
spijze zoekt, en in tegendeel geen dier, dat niet
het vermogen hebbe om zich van zijne plaats te
bewegen, of ten minsten zijn voedsel niet, door
eene willekeurige beweging van bijzondere ledema-
ten, tot zich neemt.

§ 290. In ons zelven leveren die bewegingen een
allereerst bewijs van de naauwe overeenstemming,
welke er tusschen ziel en ligchaambestaat. Dit zal ieder
moeten blijken, die aan de snelheid denkt, waar-
mede in een geoefend snarenspeler de onderscheidene
bewegingen der vingeren, of bij den sprekenden,
die van de spraakwerktuigen elkanderen opvolgen^(y).

NEGENTIENDE AFDEELING.
over de spierbeweging.

[Seite 202]

§ 291. De onmiddelijke werktuigen ter beweging
van ons ligchaam zijn de spieren, welke boven alle
deszelfs gelijksoortige deelen de grootste klomp uit-
maken.

§ 292. Zij hebben boven de overige deelen van
het dierlijk ligchaam de meeste stikstof^(z), Wan-
neer dit bestanddeel zich van de twee overige, waar-
mede het in den gezonden mensch verbonden is,
van de water- en koolstof afscheidt, ziet men deze
laatstesomtijds in eene soort van smeerwas (adipocera)
eeniger mate aan smeer of walschot gelijk, veranderen.
Iets, dat in eene ziekelijke gesteldheid^(a), of in
lijken^(b), wel eens gebeurt.

§ 293. Daarenboven worden de spieren voorna-
melijk door twee kenmerken van de overige gelijk-
[Seite 203] soortige deelen van ons ligchaam onderscheiden.
Het eene wordt van hun maaksel ontleent, en de
bijzondere soort van levenskracht die hun eigen is,
levert het andere op.

§ 294. Het maaksel van de spieren is vlezig, en
bestaat uit zeer bleekrode beweegvezels, die zoo-
danig zijn zamengepakt, dat iedere spier eerst uit
vezelachtige spierbundels, deze bundels wederom
uit kleinder vezelbundeltjes, en die wederom bij
eene herhaalde splitsing uit vlezige vezels, en ve-
zeltjes worden zamengesteld.

§ 295. Elke spier is in een' rok van celwijs-weef-
sel besloten^(c). Dit dringt in de spierachtige zelf-
standigheid zelve in, en is tusschen de geheele spier,
als het ware, ingeweven. Het scheidt op die wijze
eerst de spier-, dan de vezelbundels, en eindelijk de
vezels, en vezeltjes van een.

§ 296. Daarbij lopen door het geheele zamelstel
van de spieren een oneindig getal bloedvaatjes en
zenuwdraadjes. De laatste schijnen in eene onzigt-
bare brij wegtevloeijen, en innig met de spiervezels
vermengd te worden. De eerste zijn zelfs in de
fijnste vezeltjes zoodanig ingeweven, dat daarvan
de geheele vlezige zelfstandigheid eene bloedro-
de kleur krijgt, die echter, door uitwassching, in
de oorspronkelijke bleeker kleur, die wij (§ 294.)
aan de spieren hebben toegekend^(d), overgaat.

[Seite 204] § 297. Nog hebben de meeste spieren dit bij on
ders, dat zij in pezen uitlopen. Dit zijn ook
vezelachtige^(e) deelen, maar van een' zoo zeer
verschillenden aard, ten opzigte van kleur, weef-
sel, veêrkracht, enz. dat het onderscheid van bei-
derlei vezels zeer gemakkelijk te zien is. Hierdoor
wordt dan ook de meening van die natuurkundi-
gen wederlegd, die begrepen, dat de peesvezels
langzamerhand uit spiervezels ontstonden. Tot deze
gedachte gaf de verschillende evenredigheid van de
vleeschvezels tot de peesvezels in de spieren bij
kinderen en bij volwassenen vooral aanleiding; daar
het bewezen is, dat de vleeschvezel, in evenredig-
heid grooter is bij de eerste, dan bij de laatste.

§ 298. Het tweede uitsluitend kenmerk der spie-
ren, waarvan wij (§ 293.) gewag gemaakt hebben,
is de prikkelbaarheid van haller^(f), waarvan
[Seite 205] wij (§ 41.) de beteekenis en tevens het onderscheid
van de zamentrekkingskracht reeds hebben opge-
geven. – Laten wij dan nu het nader onderzoek
omtrent deze hoedanigheid voortzetten.

§ 299. Deze prikkelbaarheid, spierkracht, aan-
geborene, of eigendommelijke kracht der spieren is
aan alle dezelve wel gemeen, maar echter niet in
denzelfden graad; daar men heeft waargenomen dat
het eene deel des ligchaams het andere hierin verre
te boven gaat^(g).

§ 300. De holle spieren, die in de levens- en na-
tuurwerkingen van dienst zijn, voornamelijk het hart,
(§ 124.) schijnen op den hoogsten trap van prikkel-
baarheid te staan. In het bijzonder heeft de inwen-
dige oppervlakte van het hart eene zeer opwekbare en
[Seite 206] langdurige prikkelbaarheid. Op het hart schijnt, in
dit opzigt, het darmkanaal te volgen, voornamelijk
dat der dunne darmen, die zelfs, in een warmbloe-
dig dier, nog, na dat het hart niet meer wordt aan-
gedaan, soms op de prikkelingen te rug werken. –
Hierna komt de maag, dan de pisblaas enz.

Onder de overige spieren is de prikkelbaarheid in de
tongvezels (235) het sterkste, zoo wel als die welke tot
de ademhaling dienen, zoo als van het middenrif,
de tusschenribbige spieren, de driehoekige borst-
beenspier. Dan volgen de overige spieren.

De slagaders bezitten dezelve nog eenigzins (128),
hoewel in eene geringe mate, gelijk ook de aderlijke
stammen, die zich in de borstholte bevinden (95). Bij
de overige aderen (132) is de prikkelbaarheid nog
geringer, indien zij er al plaats vindt.

§ 301. Intusschen schijnt het mij toe, dat hal-
ker, de groote vraagbaak ik dit vak, sommige
deelen ten onregte de prikkelbaarheid heeft toege-
kend, waarin proeven mij wel de zamentrekkings-
kracht (§ 40, 58. volgg.) maar nimmer de prikkel-
baarheid hebben doen bemerken.

Hiertoe behooren de melkaderen, de klieren,
de galblaas, de baarmoeder, de uitwendige rok der
ballen, en de roede.

Ook begrijpe ik niet, dat anderen met meerder
regt de prikkelbaarheid aan den regenboog, aan de
uitwendige oppervlakte der longen, en andere
deelen hebben toegekend. Zij bezitten dezelve,
zo ik mij niet geheel bedriege, niet meer dan
het celwijs-weefsel, en de deelen, die uit opeen-
[Seite 207] gepakt celwijs-weefsel bestaan, zoo als de uitwen-
dige bekleedselen, de hersenvliezen, het borst-buik
en beenvlies, het vlies van het ruggemerg, de
pezen, peesachtige vliezen enz.; niet meer, dan
de uit een bijzonder parenchyma (20) bestaande inge-
wanden, zoo als de lever, de milt, de nieren, de
moederkoek, de hersenen en het overig zenuwge-
stel; alle welke deelen geene spiervezels, en
zoo ook geene prikkelbaarheid hebben, welke al-
leen dezen eigen is.

§ 302. Gelijk wij intusschen de prikkelbaarheid
der spieren somwijlen met de zamentrekkingskracht
van het celwijs-weefsel zagen verwarren, zoo heb-
ben, vooral in onzen tijd, sommige beroemde man-
nen goedgevonden haar tot de zenuwkracht te bren-
gen^(h).

Het kan zeker in het minste niet in twijfel getrok-
ken worden, dat de zenuwen op de spierbeweging
invloed hebben; daar dit door de proeven die gal-
[Seite 208] vani en anderen onlangs hebben genomen (§ 225.)
allerklaarst bewezen is: en men ook geen spierve-
zeltje zoo gering kan aantoonen, dat men zeggen
kan geheel van papachtige zenuwdraadjes ontbloot
te zijn. Maar dit alles schijnt niet te min geen re-
den genoeg te geven om de prikkelbaarheid niet lie-
ver voor eene eigenaardige kracht te houden, die
zoowel van de zenuwkracht als van de zamentrek-
kingskracht zeer verschillend is. Want van den
eenen kant is deze kracht in alle deelen, die geene
spieren zijn, niet aanwezig; hoewel dezelve voor
het overige zeer vele zenuwen hebben; zoo als,
bij voorb., in de huid, in zeer vele zenuwrijke in-
gewanden enz. En van den anderen kant zien wij
alleen in de spiervezelen die verschijnsels, die ware
prikkelbaarhuid aanduiden. Zoo dat zelfs reeds deze
bewijsgronden, behalve vele anderen, wanneer men
derzelver kracht bij een rekent, het veel aanneme-
lijker maken, om deze bijzondere verschijnsels aan
het bijzonder zamenstel des spiervezels, dan wel
aan de zenuwen toe te schrijven; daar toch de
laatste aan zoo vele andere ligchaamsdeelen gemeen
zijn, waarin zij evenwel niet het minste spoor van
prikkelbaarheid doen ontstaan. Ik wil hier niet
eens van verscheidene andere zeer gewigtige rede-
nen gewag maken, die men tot staving van mijn
gevoelen zou kunnen bijbrengen. Zoo ziet men
bij voorb., hoegenaamd geene betrekking tusschen
den graad van prikkelbaarheid van een of ander
deel en de hoeveelheid van zenuwen, welke het-
zelve bezit. Voorts is somtijds in een en hetzelfde
[Seite 209] voorwerp de eene dezer levenskrachten zeer le-
vendig, de andere daarentegen als het ware ver-
stompt, naar mate hier kunne, geslacht, of eene
ziekelijke gesteldheid, deze of geene onderwerpelij-
ke verscheidenheid medebrengt.

§ 303. Ondertusschen schijnt de belangrijke wer-
king der zenuwen op de spieren, welke men in het
geheel niet kan loogchenen, veelmeer daarop neder-
tekomen, dat men deze deelen als verwyderde oor-
zaken, als opwekkende oorzaken, maar in het ge-
heel niet als de naaste of werkoorzaak dezer bewe-
ging aanmerken moet; daar deze laatste niets dan
de den spiervezel ingeplante prikkelbaarheid is.

Zoo werken, bij voorb., de zielsaandoeningen
op het gewaarwordingswerktuig; dit werkt op de
zenuwen van het hart te rug, en brengt op die wij-
ze hartkloppingen en andere ongeregelde bewe-
gingen van het hart voort.

De wil werkt op het gewaarwordings werktuig;
dit werkt te rug op de zenuwen van den arm, die
dan, op dezelfde wijze, als zoo vele bijoorzaken,
de spierbeweging opwekken, welke echter met dit
ai onmiddelijk door de prikkelbaarheid zelve wordt
te weeg gebragt enz.

§ 304. Met deze onderscheiding der tweeledige
oorzaken, die de spierbeweging te weeg brengen,
komen in allen opzigten de proeven overeen, welke
men, zoo over de lamheid dier deelen, waarvan
de zenuwen afgesneden, of afgebonden waren⁽ⁱ⁾,
[Seite 210] als over de prikkelbaarheid, die niettemin somtijds
nog zeer lang in dezelve overbleef, heeft genomen.^(k)
Zoo heeft men bij voorb., zieken gezien,
wier eene arm lam, en echter nog gevoelig, de
andere daarentegen ongevoelig was, en zich echter
nog beweegde, zoo ook anderen, die zeer over
pijnen klaagden, welke zij in hunne lamme leden
ondervonden^(l).

§ 305. Want intusschen het bloed, waarvan de
spieren zoo rijkelijk voorzien zijn, op derzelver be-
weging vermoge, is tot nu toe zoo duidelijk niet.
De proef van stenon^(m) heeft zekerlijk meestal
dit gevolg, dat er op het afbinden van de groote
slagader in de buikholte, eene lamheid der achter-
poten volgt⁽ⁿ⁾. Alles echter wel overwegende,
worde ik in die meening, welk ik te voren (§ 125.)
reeds heb aangestipt, versterkt, en blijf van be-
grip, dat de werking der spieren, die aan den wil
onderworpen zijn, veel minder van den bloed-
stroom afhangt, dan die van het hart, maar in te-
[Seite 211] gendeel meer van het vermogen der zenuwen, die
derzelver prikkelbaarheid opwekken.

§ 306. Behalve de eigendommelijke en allen spie-
ren eigene krachten, heeft ieder derzelver ook
nog bijzondere vermogens, die uit hun verschillend
maaksel, en hunne verschillende plaatsing ontstaan,
en aan de werking, waartoe zij geschikt zijn, juist
beantwoorden.

§ 307. Uit dien hoofde worden de spieren in het
algemeen in holle en vaste spieren verdeeld. De
eerste behooren, zoo als wij zagen, meer tot de
levens en de natuurlijke werkingen, en zijn niet
onmiddelijk aan den wil onderworpen. Zij kunnen
ons dus ook hier niet langer bezig houden, daar
wij nu van de zoogenaamde vrijwillige spieren spre-
ken, wier werkzaamheden tot de dierlijke werkin-
gen behooren.

§ 308. Maar ook tuschhen deze heeft een groot
onderscheid plaats. Want, om niet eens van hun-
ne onderscheidene grootte te spreken, de schikking
der spier- en vezelbundels, en de rigting der veze-
len, de betrekking tusschen de vleeschvezels en de
pezen, de loop en inplanting der spieren, dit alles
is mede zeer verschillend.

§ 309. De meeste hebben echter eene koordsge-
wijze min os meer langwerpige gedaante, zoo dat
het meer uitgezet vlezig deel van weêrskanten in
peesachtige koorden uitloopt, welke laatste werke-
loos, en van alle prikkelbaarheid ontbloot zijn,
en meestal aan de beenderen worden vastgehecht,
die zij even als hef boomen bewegen.

[Seite 212] § 310. Gelijk er toch zeer weinige spieren zijn,
die geene pezen hebben, zoo als, bij voorb., de
breedste halsspier, zoo hechten zij zich ook ge-
noegzaam alle aan beenderen vast, behalve de
straksgenoemde, als mede gemeenlijk de schort-
spier, de oneven spier van de huig, de meeste,
die den oogbol in beweging brengen, en andere.

§ 311. Met deze vermogens, zoo wel die hun
allen gemeen, als die ieder in het bijzonder eigen
zijn, toegerust, zijn de spieren in staat hunne wer-
kingen, welke men mede in algemeene en bijzon-
dere verdeelen kan, te volbrengen.

§ 312. Alle hebben deze werking, die onmidde-
lijk uit hunne prikkelbaarheid voortvloeit, ge-
meen, dat hunne vleeschbundels korter, en strak-
ker, meestal ongelijk en hoekig worden.

Echter laat het groot verschil, dat hierin, voor-
eerst tusschen de holle en vaste, en vervolgens tus-
schen de regtlijnige en ronde sluitspieren plaats
grijpt, niet toe, dat men van deze vermindering
van den omtrek der spieren eene algemeene bereke-
ning geve, zoo als Jo. en dan. bernouille,
en andere wiskundige geneeskundigen dit gedaan
hebben.

§ 313. De bijzondere werkingen der spieren
(§ 311.) hangen van derzelver hijzondere vermogens
af, waaruit van zelfs voortvloeit, dat zij zoo on-
eindig verscheiden zijn, dat zij volstrekt niet tot
eenige algemeene regels kunnen worden te rug ge-
bragt.

Om uit vele, slechts dit weinige, te vermelden:
[Seite 213] zoo moet ik hier gewag maken van die bijzondere
en als het ware ongeregelde wijze, waarop sommige
spieren werken, die namelijk welke naauwelijks al-
leen maar bijna altijd, na voorafgegane beweging van
andere spieren, of vereenigd en te gelijk met ande-
re van eenen anderen rang hunne verrigtingen uitoe-
fenen; waartoe bijv. de wormswijze spieren gebragt
moeten worden, wanneer zij in de snelle bewegin-
gen der vingers de voorafgegane beweging van andere
spieren ten minsten van de nahand en voorhandvolgen;
of wel de regte zijdelingsche oogspieren van welke
iedere aanvoerende meestal niet dan verbonden met
den afvoerenden spier van den anderen oogbol werkt.

Immers is de regel, die men toch algemeen
vaststelt, en volgens welken ieder spier door zijne
beweging het meer beweegbare naar het meer be-
vestigde deel toe trekt, volgens de verstandige op-
merking van winslow^(o), alleen betrekkelijk
en aan vele bepalingen onderworpen. Zoo kan van
twee deelen dan dit, dan dat, beweegbaarder ge-
maakt worden, wanneer het andere intusschen door
de vereenigde werking van vele andere spieren vast-
gehouden, en bevestigd wordt.

Zoo moet ook van den anderen kant de werking
der buigende spieren, schoon zij, in zoo verre bo-
ven hunne tegenkanters, de uitstekende, vermo-
gen, dat in een rustend ligchaam armen, vingers,
[Seite 214] enz. min of meer gebogen zijn, niet alleen naar
de kracht geschat worden, welke zij tot het vol-
brengen dezer buiging aanwenden, maar vooral
naar de willekeurige ontspanning der uitstrekkende
spieren, waardoor wij de buigende als het ware
te gemoet komen.

§ 314. Bij dit alles komt eindelijk nog het werk-
tuigelijke^(p), dat aan elken spier eigen, en ge-
heel naar die bewegingen, welke hij onmiddelijk
verrigten moet, ingerigt is. Behalve de bepaalde
gedaante van elken spier brengen hiertoe velerlei
andere hulpmiddelen het hunne bij. Zoo als bij
voorb. de slijmbeurzen, die men voornamelijk bij
de spieren der vier ledematen waarneemt: de ring-
vormige banden, die sommige hunner omvatten:
het vet, dat de meeste omgeeft: de waterachtige
wasem, die alleen gemeen is. Maar wat hier het
meeste in aanmerking komt, is het maaksel van
het geraamte zelf, vooral ten opzigte van de ver-
lengsels en knokkels en de vereeniging der gewrich-
ten. Ook heeft de natuur nog daarenboven, de
knieschijf, en de sesamsvormige beentjes^(q), die
[Seite 215] met dit been zoo veel overeenkomst hebben, al-
leen tot het gemakkelijk maken der beweging van
sommige spieren bestemt.

§ 315. Hier door wordt dan het onvermijdelijk
verlies aan kracht in de spieren vergoed, of ten
minsten verminderd, dat uit het maaksel en den stand
van het geheele ligchaam noodwendig voortvloeit,
dewijl er toch, zoo uit hoofde van den scherpen
hoek van inplanting veler spieren, als uit de nabij-
heid van het bewegings- of draaipunt bij de inplan-
ting, veel van het geweld verloren gaat, dat zij
konden uitoesenen, bijaldien of deze afstand groo-
ter, of die hoek stomper was^(r).

§ 316. En op deze wijze is ons ligchaam met
omtrend 450 spieren, meer of min, naar gelang
van het onderscheid van kunne en eene onverdeel-
baare verscheidenheid toegerust, en ontvangt daar-
door twee groote voordeelen, vooreerst eene groo-
te vlugheid in de bewegingen, zoo wel van het
geheel, als van enkele deelen, en voorts eene ver-
wonderlijke sterkte, en geschiktheid voor den ar-
beid. Beiden hangen, deels van de volmaaktheid
der spieren zelven af, waartoe wij, zoo als mede
tot den volkomen wasdom der beenderen, eerst in
den bloei onzer jaren geraken. Deels worden bei-
den alleen door gebruik en oefening verkregen;
daar het voorbeeld der koorddansers, dansers, loo-
pers, worstelaars, tuimelaars, en der woeste vol-
[Seite 216] ken, of van menschen van den ouden tijd, ons
genoegzaam leert hoe veel dit op de sterkte zoo
wel, als op de vlugheid onzer spieren vermoge^(s).

---

TWINTIGSTE AFDEELING.
over den slaap.

§ 317. Het zenuwgestel wordt door beide deszelfs
werkingen, waarvan wij de behandeling nu geein-
digd hebben, door gevoel en beweging, des daags
zoo zeer afgemat, dat het de rust van den nacht
behoeft, om zijne krachten weder op te wekken,
welke dan ook door den slaap^(t) het evenbeeld
van den killen dood, hersteld worden.

§ 318. De slaap is eene volmaakte periodieke
[Seite 217] werking, waardoor de onderlinge gemeenschap van
ziel en ligchaam als het ware opgeschort wordt, en
stilstaat, en waarvan wij nu de verschijnsels moeten
opgeven, die meer, dan eenige andere, de aanwe-
zigheid van een zenuwvocht vooronderstellen.

§ 319. Behalve meer andere, zijn dit voorname-
lijk de voorlopers en boden van den slaap: eene
langzamerhand toenemende dof heid der uitwendige
zinnen, en eene ontspanning der meeste, vooral
der lange spieren, die aan den wil onderworpen
zijn: voorts eene ophooping van het aderlijk bloed
om het hart, en eene daaruit ontstaande loomheid,
die door te geeuwen verligt wordt: eindelijk eene
soort van ligte ijlhoofdigheid^(u), op het oogen-
blik, dat men uit den wakenden toestand in den
slapenden zal overgaan.

§ 320. De verschijnfels, welke wij in den slaap
zelven waarnemen, komen hier op neder; het vol-
maakt stilstaan van alle dierlijke werkingen, en het
een weinig trager voortgaan van alle de overige.
Want zelfs de pols slaat in slapenden langzamer,
de dierlijke warmte is, al het overige gelijk gesteld,
wat geringer, de uitwaseming minder, de spijsver-
teering moeijelijker, en genoegzaam alle de uitlo-
zingen worden gestaakt, indien men hiervan de
[Seite 218] zaadlozing bij den man, die zelfs nog zelden plaats
heeft, uitzondert enz.

§ 321. De verwijderde oorzaken van den slaap
zij duidelijk te begrijpen^(v). Om toch niet eens
van de slaapverwekkende middelen te spreken, zoo
brengen hier voornamelijk het hunne toe het ver-
lies van onze dierlijke vermogens door het waken en
door uitgestane vermoeijenissen: de kracht der ge-
woonte, en meer andere dingen, wier slaapverwek-
kende kracht gedeeltelijk uit de zelfde bron ont-
staat, zoo als het duister, de stilte, de rust: ver-
der zachte gelijkmatige, aanhoudende, op deze en
geene zinnen werkende, indrukken, zoo als het
murmelen van een beekje, het gezigt van het gol-
vend graan: voorts ook cone voorafgaande maaltijd,
[Seite 219] sterke koude in de uitwendige bekleedselen des lig-
chaams, en andere omstandigheden meer, die het
bloed van de hersenen afleiden, zoo als het voet-
bad, klijsteeren, bloedstortingen van eenig aanbe-
lang, enz.

§ 322. En deze laatste opgenoemde verwijderde
oorzaken van den slaap, kunnen ons op de naaste
oorzaak brengen, welke ik dan ook meene, dat
waarschijnlijk, alles medegerekend, in eenen ver-
minderden of beletten toevloed van het gezuurstofd
of zoogenaamd slagaderlijk bloed naar de hersenen
moet gesteld worden, daar deze toevloed, voor de
terugwerkend van het algemeen gevoeltuig op de ver-
rigtingen der zintuigen en vrijwillige bewegingen van
den wakenden mensch, hoogst nodig is^(w). Deze
[Seite 220] toevloed van bloed wordt door de afleiding van den
bloedstroom van de hersenen, en deszelfs toevloei-
jing naar verafgelegene deelen verminderd, en ge-
heel belet, wanneer eenig vreemd ligchaam de her-
senen drukt, hetzij dit een waterachtig vocht,
of etter, of eene door beenbreuk veroorzaakte
deuk van het bekkeneel zij.

Op deze vermindering, of stremming van den
bloedstroom, volgt het gebrek van den wasem of
het vocht der hersenholligheden, en daardoor het
toevallen van dezelve, waaruit de, door ons reeds
te voren aangehaalde, voortreffelijke natuurkundi-
ge, dav. hartley^(x) vele verschijnsels van
den slaap zeer scherpzinnig verklaart.

Behalve meer andere verschijnsels, vooral uit de
vergelijkende ontleedkunde, aangaande die dieren die
door den winterslaap dik worden^(y), komt met
deze opgegevene oorzaak vooral dat overeen, het-
welk ik zelf in een levend mensch, waarvan ik
reeds eens gewag maakte, heb waargenomen,
wiens hersenen namelijk altijd slonken, zoo lang hij
[Seite 221] sliep, maar wanneer hij waakte door eene grootere
hoeveelheid bloeds wierden opgezet. Gelijk dan
ook van den anderen kant hier mede wel overeen
komt, dat er, na ophoopingen van het bloed naar
het hoofd, slapeloosheid volgt.

§ 323. De langdurigheid van den slaap hangt,
wel is waar, grootendeels van het verschil in jaren,
ligchaamsgestel, temperament enz. af; maar niet-
temin leert ons, over het geheel, alles even zeer
dat lang slapen of een medgezel van zwakte, (zoo
als bij ontijdig geborenen en stokouden), of eene
rijke bron van domheid en logheid, is.

§ 324. Door den slaap verkwikt, ontwaken wij
weder, en deze terugkomst in het leven gaat ge-
noegzaam met dezelfde toevallen gepaard, als de
overgang van waken tot slapen. Ook bij het ont-
waken geeuwen wij, waarbij wij dan echter meest-
al tevens de ledematen uitrekken: onze zinnen zijn
min of meer stomp enz.

§ 325. De oorzaken van ons ontwaken, schijnen
met die van den slaap wel overeen te stemmen. De
naaste oorzaak namelijk zal welligt de sterker toe-
vloed van bloed naar het hoofd zijn. De meer ver-
wijderde oorzaken zijn, behalve de gewoonte, die
hier zeker een groot vermogen heeft, verschillen-
de, zoo uit, als inwendige prikkels, die de ver-
doofde zinnen opwekken. De laatste werken of
onmiddelijk op het ligchaam, zoo als een volle wa-
terblaas, of door middel van de verbeelding, zoo
als zulks in de droomen plaats heeft.

[Seite 222] § 326. De droomen^(z) zijn, als het ware, spe-
lingen van de verbeeldingskracht, waarmede zij
de beelden van de gewaargewordene voorwer-
pende te rug roept, en zich met dezelve bezig
houdt.

Men is het oneens of een gezond mensch droomt,
of niet. Er zijn er geweest, die meenden, dat
men nooit sliep zonder te droomen, offchoon men
zich zijn' droom niet altijd herinnert^(a). Ande-
ren meenen dat de droomen alleen een gevolg zijn
der verstoorde werking der onderbuiksingewanden^(b).
Ook zijn er waarlijk voorbeelden van zeer ge-
zonden volwasschen menschen, die verzekeren nooit
gedroomd te hebben^(c).

Meestal zijn die nachtelijke grillen wel verward
en zonder zamenhang; het gebeurt evenwel som-
tijds, dat zij verwonderlijke blijken van het gebruik
der rede geven^(d).

Over het geheel schijnt het vermogen van ligcha-
melijke prikkels in het verwekken van droomen
[Seite 223] groot te zijn. Zoo veroorzaakt het zaadvocht gei-
le, en een al te vol ligchaam angstige droomen. Ja
zelfs hebben wij het voorbeeld van een' man, dien
zijne vrienden naar willekeur konden doen droo-
men, wanneer zij, door hem zacht toetespreken,
er hem stof toe leverden^(e). Dit schijnt echter
een middentoestand tusschen waken en slapen ge-
weest te zijn, waartoe men ook de geheel ziekelij-
ke gesteldheid zoo wel der nachtwandelaars als van
de door de daarvan zeer veel verschillende magneti-
sche verrukking (ecstasis) aangetaste slaapwande-
laars brengen moet^(f). Ondertusschen hielden
locke en anderen alle droomen voor eene soort
van diergelijken tusschentoestand.