Praefatio.

[Seite 3]

---

Quae de singularium, quarundam corporis humani partium
vita propria tum alias, tum praesertim in institutionibus
physiologicis a me disputata sunt, vti plurium virorum egre-
gie physiologice doctorum suffragium, ita aliorum nonnullo-
rum censuram tulerunt. Eminent in his postremis duum-
virorum Italorum nomina, Aglietti^a) inquam et Gallini^b)
medicorum celeberrimorum: quorum maxime huic vitam istam
propriam breui manu ad qualitates occultas referre placuit.

Quae quidem cum legerem, neque miratus sum, neque
indignatus.

Haud insuetam enim esse eam loquendi aut comparandi
formulam quibusdam Italis physiologis, quando de aliorum
[Seite 4] circa vires vitales laboribus iudicium ferunt, pridem noram;
cum vel ipsius Halleri de irritabilitate sententia itidem a binis
Italis, iisque non infimi subsellii physiologis, Jo. Bapt. Bianchi
et Jo. Bapt. Fè expressis verbis qualitatibus occultis accensa
fuerit^c).

Imo vero recte et vere eos loquutos esse, lubens con-
cedo, dummodo occultarum qualitatum vocibus eo sensu vsi
fuerint, quo vnice has de quibus agimus virium vitalium
species iisdem appellari posse sanus quisque et doctus et aequus
fatebitur, vt scilicet determinationem aliquam corporis notet,
cuius ratio sufficiens ex partium componentium indole, stru-
ctura, et mechanismo reddi a nobis nequeat^d). Id solum-
modo tunc non capio, quomodo tantum vitam propriam aut
irritabilitatem eo referre potuerint, cum me quidem, cum
aliis candidis naturae cultoribus, in ea opinione semper fuisse
profitear, quicquid est virium vitalium, quod nempe caussas
et naturam earum spectat, si quas vnquam, in vniuersum
pro longe maxime occultissimis habendas esse^e).

[Seite 5]

Eidem doctae ignorantiae tribuendae tum multifariae et
mirifice abinuicem differentes notiones et definitiones, quas
de vi vitali et ipsa vita exhibuerunt physiologi; tum vero
infiniti eorum dissensus circa sedem vitalitatis, num v.c. vni-
ce solida corporis humani eadem praedita sint, an quoque
fluida; et posito hoc, num tantum sanguini insit, an vero quo-
que reliquis humoribus; quod vero solida attinet, cuinam
eorum parti constitutiuae proxime inhaereat, num v.c. glutini?
item, num omnibus corporis nostri solidis conueniat, nec ne?
porro, num vnica saltem sit vitalitatis species, numue plures
ab inuicem distinctae vires, vitalium communi nomine compre-
hensae? et quae sunt id genus problematicae quaestiones aliae,
nimis sane aperte demonstrantes, quam occultae adhuc lateant,
tanquam in Democriti puteo, qualitates ipsarum de quibus
agimus virium vitalium.

Minime vero obscuritas ista, qua haec summae digni-
tatis doctrina adhuc premitur, quenquam absterret veri cupi-
dum, quin diuersissimas hypotheses super quaestionibus istis
formatas, ponderet: iis autem, quae ipsi prae reliquis rerum
naturae eiusque phaenomenis consentanea videantur, tanquam
verisimillimis calculum suum adiiciat, et quae ipsi tum obser-
vando, tum meditando ad illustrationem eorum facientia oc-
currerunt, suo iure liceat defendere. Qua quidem licentia et
ego vtar, et quaedam tum de vitalitate putatiua sanguinis,
tum de vita propria in quibusdam corporis humani organis,
vt mihi quidem videtur, haud infitianda, proponam. Quae
tamen (vt summi Harvaei verba quodammodo mea faciam) a
me super hac re dicentur, non ita accipi velim, quasi ea e
tripode prolata existimem, aut aliorum omnium suffragia ex-
torquere cupiam: sed libertatem illam, quam aliis libenter
[Seite 6] concedimus, nobis etiam iure merito poscimus; vt, quae in
obscuris rebus verisimilia videntur, ita offerre liceat, vt, quod
Cicero ait, refellere sine pertinacia et refelli sine iracundia pa-
rati simus.

I.
De vi vitali sanguini deneganda.

Vt argumentum de vi vitali sanguinis, antea iam a me
singulari libello tractatum, recognoscerem, praeter alia inpri-
mis me mouit classicum, quod nuper ad manus venit, deside-
ratissimi Jo. Hunter de sanguine opus posthumum, cuius non
exigua pars in vindicanda sanguini vitalitate versatur. Operae
pretium itaque duxi, intactis iis, quae iam ante octennium
super ea re a me dicta sunt, principalia ex iis enarrare, quae
me ab eo inde tempore magis magisque in ea, quam tum de-
fendi, sententia vltro confirmarunt.

A priori ergo quod aiunt, nullam in vniuersum patere
rationem, quidni et fluida vitalitate praedita esse possint, id
quidem eo lubentius concedo, quo magis ipsae de fluiditatis
essentia notiones relatiuae et ambiguae videantur; quodsi v.c.
fugacissimos mucores similiaque vegetabilia humidissima et te-
nerrima cum tenacibus resinis compares, aut pulli in ouo re-
center incubato prima rudimenta gelatinosa, imo vero et in
ouo infoecundo cicatriculam^f) cum picea amurca, quae in
[Seite 7] folliculis moschi aut castorei secernitur. Ita et cruoris globuli
quod soliditatem attinet vix ac ne vix quidem tot animalculis
infusoriis cedere videntur: etsi neminem vnquam vel ex stre-
nuissimis vitalitatis sanguinis defensoribus eam ob speciem ali-
quam soliditatis istos ipsos globulos viuos dicturum aut cum
vermiculis quos diximus comparaturum confidimus, cum non
nisi inactuose et singulatim reliquae sanguinis massae eos in-
natare autopsia doceamur.

At vero sanguineum fluentum materiem tamen conti-
nere contendunt, ex qua omne solidum vinum nutriatur.
Quam parum autem roboris insit eiusmodi ratiocinio, vel hya-
cinthi me monent, quos, dum haec scribo, ante oculos habeo,
laete iam virentes, etsi bulbi eorum a pluribus retro generatio-
nibus vnice aquae fontanae superficiei impositi sint; quod
quidem aqueum elementum itidem materiem plantae suppedi-
tare Iubens do, etsi nunquam mihi persuaderi patiar, ideo et
vitalitatem ipsam eidem fontanae aquae inhaerere.

Requiritur quidem humiditas in solido viuo, vt vita-
litatem suam actu exserere possit. Tantum vero abesse, vt
[Seite 8] humidum illud ipsum vitalitate praeditum esse debeat, notissi-
mis exemplis viuentium ex vtroque regno organicorum corpo-
rum docemur, quibus mera aqua eo scopo sufficit, imo quae
deficiente ea, exsucca quidem et exsiccata omnis vitae orba et
expertia videntur, attamen vitale principium eatenus conser-
varunt, vt, aqua tantum denuo irrigata, reuiuiscant, et fun-
ctiones oeconomiae suae organicae denuo continuent.

Idem testantur semina plantarum, quae, etsi per inte-
gra secula sicca seruata fuerint, nihilominus principium vitale
ita retinuerunt intemeratum, vt, postmodum terrae gremio
commissa, rite germinarint^g). His ergo vitale principium
tenacissimum et quod et in exsucco corpusculo alto somno so-
pitum, simplicis aquei stimuli accessu denuo excitari potest.

Perfectioribus contra animantibus, vt vulgo vocantur,
vitalitas maxime mobilis, et quae humore stimulante longe
magis compositae indolis, sanguine nempe, indiget. Attamen
neque ratio, neque experientia istum ipsum humorem, etsi
magis compositum, reapse vitalitate praeditum esse, demon-
strant. Imo vero si a simplicissimis corporibus organicis per
animalium exsanguium (vt antiquitus appellabantur) ordines
progrediaris, et in his praesertim ea cogites animantia, quae,
vt tot erucae, omni systemate arterioso aut venoso plane de-
stituuntur, hincque ad frigidi, sed iam rubri sanguinis classes,
demumque ad ipsa calida pergas, nullum in ea scala termi-
num figere licebit, vbi primum vitalitas humoris, animale so-
lidum viuum irrorantis, siue a priori requiratur, siue obser-
vatione demonstrabilis fiat.

[Seite 9]

Verum ad incorruptibilem sanguinis integritatem pro-
vocant, qua per omnem vitam intemeratus perennet, quam-
que propriae eius vitalitati tribuendam, hancque ipsam exin
demonstrandam censent.

Candide profiteor, me vim huius in demonstrando cir-
culi, ad sanguinis vim vitalem probandam, omnium minime
percepisse; cum mihi quidem ipsa ea sanguinis in corpore
viuo integritas multo facilius et simplicius ex perpetuis vicissi-
tudinibus explicanda videatur, quas partes eius constitutiuae
patiuntur. Ab vna parte recens chylus aliaque absorpta ad
sanguinem accedentia; ab altera nutritius succus aliique humo-
res secretione ab eo subtracti. Omnium maxime vero continua
elementorum eius principalium permutatio, ope phlogistici vt
quondam audiebat, processus: quae, quanti momenti sit, vel
vnica respirationis functio facile docet, (vt consentientia organa,
integumenta scil. communia et tubum intestinalem taceam,)
quae quauis inspiratione nouum oxygenii haustum in pulmo-
nibus admiscet sanguineae massae, quauis hora ad minimum
vicesies viuos istos folles perfluenti.

Denique et hoc pro vitalitate sanguinis argumentum
in medium proferunt, quod plastica vi gaudeat, dum lym-
phatica eius pars in solidas crustas coaguletur.

Quae ad hoc respondendum habeam, ii, quorum inter-
est et qui rem serio agunt, tum in priore illa commentatione
de vi vitali sanguinis, tum in libello de nisu formatiuo, ma-
ximam partem iam exposita reperient, facileque intelligent,
ipsissimam eam ob causam nisus formatiui vocibus me vsum
[Seite 10] esse, quod vim denotet, ab ea probissime distinguendam, quam
veteres vago vis plasticae nomine appellarunt.

Plasticam equidem vim, si nudam vocem saltim spectes,
vtique in coagulo crustae pleuriticae, vt vulgo vocatur, agno-
sco: non maiori autem ratione illud coagulum vi vitali san-
guinis tribuendum esse censeo, quam si quis silicis Aegyptiaci
formam, itidem coagulatione ortam, nescio cui vitalitati liquo-
ris silicei tribuere velit. Nisi forte cum Mazino, strenuo sub
initium huius seculi iatromathematico, ipsam foetus formatio-
nem ad crystallisationem, vt vocant, referre ipsi placuerit.

Nisus ergo appellatione eo fine vsus sum, vt ipso eo
verbo statim vitalem energiam denotem, cuius efficaciam in tri-
plicis ordinis phaenomenis formatiuis oeconomiae organicae,
generationis scilicet, tum nutritionis, denique vero reproductio-
nis, vlterius indagaui.

Gaudeo tum summos physiologos, tum acutissimos phi-
losophos, e Kantiana praesertim schola, mentem meam non
solum exactissime cepisse, verum et doctrinae de nisu forma-
tiuo calculum suum adiecisse.

Qui contra vim plasticam pro synonymo nisus formatiui
venditant, ii aut huic a meo alienissimum sensum tacite sub-
iiciunt; aut vice versa auctoribus doctrinae de vi plastica ea
tribuunt, imo obtrudunt quasi, de quibus, quantum ego qui-
dem noui, nullus eorum cogitauit. Siquidem repetitis vicibus,
at hactenus incassum, petii, vt mihi nominetur, si quis eorum
eadem ratione in illustranda natura organica principium phy-
sico-mechanicum demonstrationi mere teleologicae iunxerit, vt-
pote in quo connubio cardo totius de nisu formatiuo doctri-
nae versatur.

[Seite 11]

Si quis autem vnice verbis adhaerescens nisum forma-
tiuum ob vocum affinitatem cum vi plastica confundit, caueat
is, ne eadem ratione eodemque iure calidum innatam veterum,
pro eodem cum recentiorum de calore animali decretis habeat.

Verum ad alterum disquisitionis argumentum redeamus,
vnde ipsa primum orsa est, vitam inquam propriam nonnul-
larum corporis animalis partium.

II.
De vita propria solidis quibusdam corporis
humani partibus adserenda.

Per innumera scripta perque magnae contentionis di-
sputationes a physiologis toties agitatam nouimus quaestionem,
num diuersa vitalitatis in solidi viui partibus similaribus phae-
nomena, ad varias tantum modificationes vt vocant, vnius
eiusdemque vis vitalis, an vero potius ad distinctas eius species
referre conueniat. Similis disceptatio et inter physicos inualuit,
quorum alii physicas materiae vires vnice ad attractionem re-
ferre studuerunt, alii eas plures ac diuersas esse statuere.
Quid quod nec defuerunt egregii physiologi, qui et ipsam
vitalitatem attractionis speciem facerent^h).

Alias iam non vnam rationem reddidi, quare consultius
mihi videatur, plures ab inuicem distinctos virium vitalium
ordines statuere: quae quidem commode ita mihi constituen-
dae videntur, vt praeter nisum formatiuum omni solido viuo
[Seite 12] communem, reliquas in vniuersales et proprias dispescam. Il-
lorum quidem nomine contractilitatem telae mucosae, quam
vulgo cellulosam vocant; tum irritabilitatem s. vim muscula-
rem; denique sensilitatem s. vim nerueam designo; hos vero
vitae propriae appellatione comprehendo.

Plures vero ex his virium vitalium modis etiamsi eos
pro diuersis ordinibus habeas, nihilominus tamen intimo nexu
conspirare, vix monitu opus est, cum v.c. in tot partibus
contextus mucosus, basin earum (simul vero contractilitatis se-
dem) constituens, etiam muscularibus fibris, quibus irritabilitas
inhaeret, et neruis sensilitatis organis, intertextus sit.

Imo vero et hoc lubentes concedimus, dari subinde
phaenomena, in quibus difficile sit dictu, ad quamnam istarum
virium vitalium ea potissimum referas?

Hoc vero nihilominus rationi aeque ac experientiae con-
sentaneum videtur, vt alia iterum phaenomena, quae in orga-
nis conspiciuntur, respectu fabricae et texturae ab omnibus aliis
differentibus, et quae actionibus sese manifestant itidem plane
singularibus et in suo genere vnicis, vt haec inquam vitae
potius propriae tribuamus, vsque donec demonstratum fuerit,
tum organorum horum fabricam, tum vitalem eorum agendi
rationem ad communium ordines referendam esse.

Minus certe tunc errabimus, quam si eas praepopere vni
alteriue communium virium vitalium ordini intruderemus.

Facile exinde patet, quomodo ea, de qua hic agitur,
vita propria eo quem modo explicauimus sensu differat ab
[Seite 13] aliis vis vitalis phaenomenis, tum simili nomine insignitis, tum
praua interpretatione cum ipsa ista minus recte confusis.

Longissime itaque differt is sensus ab eo, quo cl. Will-
denow vitae propriae denominatione vtitur, cui quippe ea syno-
nymon est omnis vis vitalis in vniuersumⁱ⁾.

Porro ab eo principio vitali differt, quod ex Jo. Hunteri
sententia diuersis corporis animalis partibus ita inest, vt et,
postquam a reliquo corpore diuulsae fuerint, aliquamdiu adhuc
ipsis inhaerens remaneat, cuiusque ope eaedem adhuc recentes
denuo siue eidem siue alieno corpori viuo inseri possint^k).

Multo minus vero eam relationem huc pertinere, quae
solidum viuum et stimulos in id agentes intercedit, rationem
inquam, qua illud, siue pro varietate organorum, siue pro
diuersitate subiectiua aetatis, sexus, temperamenti, idiosyncra-
siae, consuetudinis, vitae generis etc. aliter atque aliter ab his
afficitur, hoc quidem per se adeo luculenter patet, vt vix istius
irritabilitatis specificae, vt Angli nuperi primo appellarunt,
mentionem hic loci iniicerem, nisi, quod equidem miror, ab
egregio ceteroquin auctore, expressis verbis istam de qua ago
vitam propriam cum hac irritabilitate specifica confusam vi-
derem^l).

[Seite 14]

Propius sane ab ea vita propria abesse videtur (quan-
tum nempe ex mystico et obscuro auctoris stylo coniectura as-
sequi licet) vita participans Helmontii patris^m); omnium pro-
xime autem actio viuentium particularis grauis physiologi, Jo.
de Gorterⁿ⁾; qui tamen in eo modum longe excessisse vide-
tur, quod tantum non omnibus corporis humani partibus actio-
nem particularem tribuerit, tantum non omnes functiones a to-
tidem particularibus actionibus deriuauerit.

Quanquam enim ab vna parte sapientissima sit summo-
rum virorum praemonitio, ne nimio simplicitatis et parsimo-
niae studio in viribus aeque ac materiis elementaribus rerum
naturae constituendis et fallamur et fallamus^o); cauendum
tamen etiam ab altera parte et in hoc studio vt alias, ne entia
quod dicunt, citra necessitatem multiplicentur^p). Ideoque
non nisi paucis istis organis vita propria tribuenda, quae, vt
fabrica singulari, ita motu et functione tam peculiari et quasi
[Seite 15] anomala a ceteris abhorret, vt hactenus vix ac ne vix quidem
ex vniuersalium vitalitatis ordinum legibus explicari possit.

Ideoque aut characteres horum ordinum reformare, no-
vosque constituere, limitesque eorum proferre oportet, aut, do-
nec id factum fuerit, eas peculiares plane functiones, quibus
ista organa singularia sunt conspicua, e vniuersalium virium
vitalium ordinibus remouere et vitae propriae denominatione
distinguere liceat.

Exempla eiusmodi partium, quae eo nomine vita pro-
pria gaudere dicendae videntur, alias excitaui; eamque passim
ab acutissimis physiologis vltro illustratam et ornatam vidimus;
vt nuperrime adhuc a cl. Brugmans exemplo vitalitatis vaso-
rum absorbentium^q).

Vnicum ergo coronidis loco in medium protulisse, s.
potius in lectorum memoriam tantum reuocasse sufficiat; vteri
inquam, tam fabrica singulari, quam functionibus suis, prae-
sertim si eas per diuersas animalium classes et ordines prose-
quaris, adeo memorabilis, vt instar omnium ad illustrandam,
de qua agimus, vitam propriam inseruire possit.

Nolo equidem recoquere quaestionem toties nuperis
temporibus et tam diuersimode exagitatam, num vtero textura
musculosa sit, nec ne? Fatebuntur tamen assertores eius, fibras
quas in eo supponunt, si quae sunt, certe ab omnibus aliis in
vniuerso humano corpore qualitatibus suis mirum quantum
abhorrere.

Quod v.c. iisdem sub conditionibus, summa nempe di-
latatione, demum visibiles fiant, sub quibus alii musculi (v.c.
[Seite 16] recti abdominis ipsa sub grauiditate) ita extenuantur, vt fibrae
eorum fere visum fugiant.

Quod porro iisdem sub conditionibus vehementissimum
robur exserant, sub quibus alii musculi debilitantur, imo (quod
itidem in rectis abdominalibus subinde videre est) fere paraly-
tici reddantur.

Quod denique non vt alii musculi diuturnae quietis tor-
pore inhabiles fiant, sed tam paucis saltem vicibus per inte-
grum vitae humanae cursum ad partum excitatae, tam violen-
tos nihilominus tunc motus cieant.

Verum quot inquam et quanta alia, praeter enarrata,
phaenomena plane singularia et in suo genere vnica vteri hu-
mani functiones exhibent.

Vnica haec pars est in statu sano et secundum naturam
suam haemorrhagiis periodicis obnoxia.

Vna secundum naturam, oestro nempe venereo percita,
inflammationis symptomata praebet, adeo, vt et inflammato-
rum viscerum more, plasticam lympham in cauum suum ex-
sudet, quae caducam s. deciduam crassam formet. Idque et-
iamsi foetus non in ipso isto cauo, sed in tuba alterutra con-
ceptus fuerit. Quo etiam conceptu extrauterino non obstante,
idem tamen vterus tempore statuto, quando nempe partus in-
stare debebat, etsi vacuus, nihilominus tamen cruciatibus sue-
tis afficitur.

Idem porro ipsius quod modo diximus memorabilis
phaenomeni, oestri nempe venerei sedes, aut saltem fons pri-
marius^r).

[Seite 17]

Et quam mirabilis quaeso, fimbriarum, eodem sub oestro
ad ouariorum statuta loca, quibus nempe maturae diruptioni
vesiculae Graafianae inhaerent, applicatio, iam in muliebri alio-
rumque mammalium vtero admiranda, maxime vero in auibus,
quod quidem quisque fatebitur, qui vel semel gallinae oua po-
nentis genitalia, praesertim vero infundibuli fimbriati in extre-
mo ouiductu ostium, eiusque ad vitellos maturos calycibus suis
inhaerentes, habitum et relationem curatius paulo indagauit.

Omnibus his rite pensitatis et inuicem comparatis mo-
veor, vt vtero (miraculo isti naturae vt Swammerdamius voca-
bat), si cui vnquam parti corporis animalis, vitam propriam tri-
buam, veteresque eundem metaphorice quidem, ast non inepte,
animal in animanti appellasse censeam.

---

Haec vt praefarer, ansam praebuerunt septemuiri do-
ctissimi, quibus, postquam res, quae ex legum praescripto sui
officii erant, strenue gesserant, auctoritate ordinis medici sum-
mos in arte salutari honores contuli, quosque vitae suae cur-
riculum, quod vocant, enarrantes audiamus.